جاڭارعان كورىكتى شىڭجان – قىتاي ەلشىسى

قحر-نىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى چجان سياو BAQ.KZ تىلشىسىنە ەكسكليۋزيۆ سۇقباتىندا شىڭجان-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنداعى قازىرگى احۋال مەن ءوڭىردىڭ تاريحى تۋرالى ايتىپ بەردى.

شىڭجان-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانى قىتايدىڭ سولتۇستىك-باتىس وڭىرىندە ورنالاسقان جانە ەۋرازيا قۇرلىعىندا ورتالىق ورىن الادى. بۇل شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى مادەني الماسۋدىڭ نەگىزى بولعان ەجەلگى ۇلى جىبەك جولىنىڭ ورتالىعى. سوناۋ داوتسين داۋىرىندە شۇاا قىتايدىڭ ورتالىق وبلىستارىمەن تىعىز بايلانىستى ساقتادى. باتىس نامەستنيكتىك حان ديناستياسى قۇرىلعاننان بەرى, شىڭجان ايماعى رەسمي تۇردە قىتاي قۇرامىنا كىردى. وركەندەپ كەلە جاتقان جىبەك جولى شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى ساۋدا بايلانىستارىن نىعايتىپ قانا قويماي, اۋىلشارۋاشىلىق جانە كوشپەلى مادەنيەتتەردىڭ دامۋىنا ىقپال ەتتى. شىڭجانداعى ۇزاق تاريحي دامۋ كەزەڭىندە اسەم, كەرەمەت جانە الۋان ءتۇرلى مادەنيەت قالىپتاستى. وسى شۇرايلى جەردە جەرگىلىكتى حالىقتار دوس بولىپ, تاجىريبە الماستى, ءبىر-بىرىمەن ارالاسىپ, ۇيلەسىمدى دامىدى.

ەلشىنىڭ ايتۋىنشا, 1990 جىلدان 2016 جىلعا دەيىن ولار شۇاا-دا مىڭداعان تەرروريستىك اكتى بولعان.
1990 جىلداردان باستاپ شىڭجاندا «قاستىقتىڭ ءۇش كۇشى» — تەرروريزم, سەپاراتيزم جانە ەكسترەميزم كۇشەيە باستادى. 1990 جىلدان 2016 جىلعا دەيىن ولار شۇاا-دا مىڭداعان تەرروريستىك اكتىلەر جاسادى. شىڭجانداعى بارلىق ەتنيكالىق توپتىڭ ادامدارىنا ەلەۋلى زيان كەلتىردى جانە ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ, دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە وركەندەۋ قۇقىقتارىنا قول سۇقتى. قىتاي ورتالىق ۇكىمەتىنىڭ كۇشتى قولداۋىمەن شىڭجان تەرروريزم مەن ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەستە بىرقاتار شارانى قابىلدادى, ونىڭ ىشىندە شىڭجانداعى قاۋىپسىزدىك جاعدايىن تۇبەگەيلى وزگەرتكەن كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ جانە وقۋ ورتالىقتارىن قۇرۋ بار. شىڭجانداعى بارلىق ەتنوس وكىلدەرىنىڭ ادام قۇقىقتارىن ءتيىمدى قورعاۋدا بۇكىل قىتاي حالقىنىڭ قولداۋىنا يە بولدى.

سوڭعى ءۇش جىلدا شۇاا-دا بىردە-ءبىر تەرروريستىك اكت بولماعان.

سوڭعى ءۇش جىلدا شۇاا-دا بىردە-ءبىر تەرروريستىك اكت بولعان جوق. شىڭجاننىڭ تەرروريزممەن جانە راديكاليزممەن كۇرەستەگى تاجىريبەسى, حالىقارالىق قاۋىمداستىق ءۇشىن جارقىن (جاقسى) ۇلگى بولىپ تابىلادى. كەيبىر باتىستىق ەلدەردىڭ كەز كەلگەن ارانداتۋى مەن ايىپتاۋلارى شىڭجاننىڭ ادام قۇقىقتارىن قورعاۋداعى ۇلكەن جەتىستىكتەرىنە اسەر ەتە المايدى, شىڭجاننىڭ دەراديكالداندىرۋ سالاسىنداعى جانە تەرروريزممەن كۇرەستەگى ناتيجەلەرىن جويا المايدى جانە ولار ەكونوميكاسى قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان شىڭجانداعى باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تۇرعىنداردىڭ ناقتى جاعدايىنا مۇلدەم اسەر ەتە المايدى. جاقىندا 50 ەلدىڭ, ونىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ, ەگيپەتتىڭ, ءباا مەن كاتاردىڭ ەلشىلەرى بۇۇ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كەڭەستىڭ پرەزيدەنتىنە جانە ادام قۇقىقتارى جونىندەگى جوعارعى كوميسسارعا بىرلەسىپ حات جولدادى جانە ءتيىستى ەلدەردى جالعان اقپارات تاراتۋدى توقتاتۋعا شاقىردى. قىتايعا قاتىستى نەگىزسىز ايىپتاۋلاردى تەرىسكە شىعارىپ, قىتايدىڭ حالىقارالىق ادام قۇقىقتارى ىسىنە قوسقان ۇلەسىن جانە قىتايدىڭ ادامگەرشىلىككە نەگىزدەلگەن دامۋ يدەولوگياسىنا جانە دامۋ ارقىلى ادام قۇقىقتارىن ىلگەرىلەتۋ يدەولوگيالارىنىڭ ادالدىعىن جوعارى باعالادى.

چجان سياو اۋدانداعى قولعا الىنعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق شارالارعا توقتالدى.

سوڭعى جىلدارى شىڭجان الەۋمەتتىك قاۋىپسىزدىكتى ارتتىرۋعا, قالالاردا جۇمىس ىستەيتىن ادامداردىڭ سانىن تۇراقتى تۇردە كوبەيتۋگە, جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋىنىڭ ورتالىق ايماعىنىڭ قۇرىلىسىن جەدەلدەتۋگە, ىسكەرلىك ورتانى جاقسارتۋعا, ءوزارا بايلانىستى جانە ءوزارا ارەكەتتەسۋ دەڭگەيىن جوعارىلاتۋعا, سونداي-اق تۇراقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋعا قول جەتكىزۋگە باسا نازار اۋداردى. شىڭجانداعى بارلىق ەتنيكالىق توپتاردىڭ ءال-اۋقاتى مەن قاۋىپسىزدىگى ەداۋىر ارتتى. 2019 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىجىلدىعىندا شىڭجان قالالارىندا جاڭا جۇمىس ورىندارىنىڭ سانى 353,400-گە جەتتى, بۇل الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا 3,3%-عا كوپ, ال قالالاردا تىركەلگەن جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 3,18%-دى قۇرادى. حالىقتى الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ جانە پروفيلاكتيكالىق مەديتسينالىق تەكسەرۋلەرمەن جانە حالىق يگىلىگىنە ارنالعان باسقا دا جوبالارمەن جاپپاي قامتۋدى دامىتۋ جالعاسۋدا. شىڭجاننىڭ سىرتقى ساۋداسىندا ساۋدا ادىستەرىن ودان ءارى وڭتايلاندىرۋ, ەكسپورتتىق نارىقتاردى ءارتاراپتاندىرۋ جانە جەكە كاسىپورىنداردىڭ ءرولىن ۇنەمى نىعايتۋ جوسپارلانۋدا. وسى جىلدىڭ قاڭتار-مامىر ايلارىندا شىڭجاننىڭ جالپى سىرتقى ساۋداسى 52,28 ميلليارد يۋانعا جەتتى, بۇل جىلداعىدان 10,8%-عا كوپ. وبلىستا ترانسشەكارالىق ونلاين-ساۋدانى دامىتۋ ماقساتىندا كەدەندىك ايماقتار مەن سىناق الاڭدارى بەلسەندى سالىنۋدا. اعىمداعى جىلدىڭ قاڭتار-ماۋسىم ايلارىندا سينتسزيان — ەۋروپا (ورتالىق ازيا) حالىقارالىق جۇك پويىزدارىنىڭ 435 رەيسى جونەلتىلدى. جالپى جۇك كولەمى 800 000 توننادان استى.

2018 جىلى قىتايدىڭ شىڭجانداعى تۋريزم يندۋسترياسى قارقىندى دامۋدى كورسەتتى, ايماقتاعى تۋريستەر سانى 150 ملن ادامنان اسقان.

تۋريزم — بۇل الەۋمەتتىك تۇراقتىلىق پەن ايماقتىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ ماڭىزدى كورسەتكىشى. سوڭعى جىلدارى شىڭجان بارلىق ەتنوستىڭ داستۇرلەرى مەن مادەني مۇرالارىن زەرتتەۋگە جانە ساقتاۋعا, ايماقتىق ەرەكشەلىكتەرى بار تۋريستىك ونىمدەر وندىرىسىنە ۇلكەن كوڭىل بولۋدە جانە تۋريزم يندۋسترياسىنىڭ دامۋىنا جانە جاڭارۋىنا ىقپال ەتۋدە. 2018 جىلى قىتايدىڭ شىڭجانداعى تۋريزم يندۋسترياسى قارقىندى دامۋدى كورسەتتى, ايماقتاعى تۋريستەر سانى 150 ملن ادامنان استى, بۇل وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 40%-عا كوپ. 2019 جىلدىڭ قاڭتار-مامىر ايلارىندا شىڭجانعا كەلگەن تۋريستەر سانى 51,4%-عا, تۋريستىك كىرىستەر 54,1%-عا ارتتى. شىڭجانداعى 4ا جانە 5ا-ساناتتاعى 105 كورنەكى جەرلەردى ارالاعان شەتەلدىك تۋريستەردىڭ سانى 58,4% ارتتى.

چجان سياو «دامىپ كەلە جاتقان شىڭجانعا» شاقىردى.

قىتاي ۇكىمەتى مەن حالقى شىڭجاننىڭ جارقىن بولاشاعىنا سەنىمدى جانە بۇل ايماقتى ودان ءارى كوركەيتۋگە قابىلەتتى. ءبىز وبەكتيۆتىلىك پەن ادىلەتتىلىك قاعيدالارىن ۇستاناتىن ادامداردى دامىپ كەلە جاتقان شىنايى شىڭجاندى سەزىنىپ كورۋگە شاقىرامىز.

دەرەككوز: https://baq.kz/news/othernews/zhanargan-korikti-shynzhan/