الەۋمەت
ورالماندار قازاقستانعا قانداي ۇلەس قوستى?
تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا شەتەلدەن ەلىمىزگە ميلليوننان استام قازاق ورالدى. تاۋەلسىز ەلگە بەت تۇزەگەن كوشتىڭ تىزگىنىن ۇستاعان ازاماتتاردىڭ قاتارىندا شەتتەگى قازاقتاردىڭ وقىعان جاستارى مەن ەليتاسى كوپ بولدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ولار جاس مەملەكەتتىڭ كەرەگەسىن بىرگە كوتەرىسىپ, ۋىعىن بىرگە شانشىستى. “جەبەۋ” رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى, كاسىپكەر ءومارالى ادىلبەك ۇلى العاش ەلگە ورالعاندار قازاقستانعا كەمى ءبىر-ءبىر اۋىل كوشىرىپ اكەلدى دەيدى. ءبىز دۇنيەجۇزى قازاقتارىىنڭ V قۇرىلتايىنىڭ قارساڭىندا بىرلەستىك توراعاسىمەن ارنايى جولىعىپ, قازاق كوشى-قونىنىڭ العاش قالاي باستالعانى, شەتتەن كەلگەن اعايىنداردىڭ ەلگە بەيىمدەلۋ ماسەلەلەرى, قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ بۇگىنگى باعىت-باعدارى تۋرالى اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
– قىتايداعى قازاقتاردىڭ تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى اتامەكەنگە ورالۋ كەزەڭىن بارلاپ قاراساق, العاشقى كوش تىزگىنىن زيالى قاۋىم وكىلدەرى, قالاداعى قازاقتار ۇستاعانىن بايقايمىز. سونىڭ ىشىندە پەكيننەن ءبىلىم العان ساناۋلى قازاق جاستارى ءارتۇرلى قىزمەتىن تاستاپ, ەلەڭ-الاڭ شاقتا بىردەن ەلگە ورالدى. سول توپتىڭ بەلورتاسىندا ءوزىڭىز دە بارسىز. قىتاي استاناسىندا ءبىلىم العان سىزدەردى ارعى بەتتەگى اعايىن ءارتۇرلى سالانىڭ تىزگىنىن قولعا الاتىن بۋىن دەپ باعالاعانى ءسوزسىز. سول تولقىننىڭ باسىم بولىگى ءۇش ايماقتا, ۇرىمجىدە, كەيبىرى پەكيندە بەدەلدى قىزمەت اتقارىپ جاتقان ەدى. قازىر قاراپ وتىرساق, نەگىزىنەن بارشاڭىز وتانعا ورالىپ, ءبىرىڭىز بيزنەستە, ءبىرىڭىز ءبىلىم سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ, ەلگە قىزمەت ەتىپ كەلەسىزدەر. تاۋەلسىزدىك قولعا تيە سالىسىمەن العا وزىپ, ەلدەن بۇرىن قوزعالۋلارىڭىزعا نەندەي سەبەپ تۇرتكى بولدى, الدە قاراپايىم جۇرتقا قاراعاندا اقپاراتتىق قولجەتىمدىلىك اسەر ەتتى مە?
– مۇنىڭ ءارتۇرلى سەبەبى بارى انىق. جەكە فاكتورلىق جانە جالپى ۇردىستىك سەبەپتەرىن جان-جاقتى قاراۋعا بولادى. مەنىڭ ويىمشا, ىشكى قىتايدا وقىعان ءبىز ءۇشىن اقپارات پەن قوعامدىق ورتانىڭ الار ورنى ەرەكشە بولدى. ماو دۇنيەدەن وتكەن سوڭ, بىرنەشە جىلدان كەيىن بيلىكتى قولىنا العان دىڭ شاۋپيڭ شەتەلمەن بايلانىستى نىعايتىپ, ەلگە ەركىندىك بەردى. جابىق قوعامنان اشىق قوعامعا قاراي قادام باستى. قىتايدىڭ بەلگىلى اقىنى گومورونىڭ سول كەزدە «ەلىمىزگە عىلىم كوكتەمى كەلدى» دەپ, ساياسي جانە الەۋمەتتىك قۇرساۋدان بوساي باستاعان جۇرتتىڭ بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتكەنى بار. بۇل كەزەڭ قىتايعا عىلىم-ءبىلىمنىڭ عانا ەمەس, مادەني جاڭارۋ مەن اقپاراتتىڭ دا اعىلا باستاعان شاعى. 1982 جىلى پەكين ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنە شىنجاڭنىڭ ءار جەرىنەن ونداعان قازاق بالاسى وقۋعا باردىق. بىز قىتاي استاناسىنداعى ساياسي-الەۋمەتتىك وزگەرىستەردى, مادەني-اقپاراتتىق ەركىندىكتى ءوز كوزىمەن كورگەن بۋىن وكىلدەرىمىز. ايتالىق, «ازاتتىق» راديوسىن ەركىن تىڭدايتىنبىز. قىتاي مەن كەڭەس وداعىنىڭ اراسىنداعى مۇز ەرىپ, ءبىر-بىرىمەن قويان-قولتىق ارالاسا باساتاعان تۇسى بولعاندىقتان, كەڭەس وداعىنىڭ ءباسپاسوزى دە ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحاناسىندا ءتىزىلىپ تۇراتىن. گورباچەۆتىڭ «قايتا قۇرۋ» ساياساتى مەن دىڭ شاۋپيڭنىڭ «سىرتقا ەسىكتى ايقارا اشۋ» جوسپارى ءبىر-بىرىمەن ۇيلەسكەندەي, ەكى جاقتا دا مامىراجاي شاق ورناي قالدى. «جۇلدىز» جۋرنالى مەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىن سوندا ءجۇرىپ وقي باستادىق. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىن شەرحان مۇرتازا اعامىزدىڭ باسقارىپ تۇرعان شاعى, ءار اپتا سايىن گازەتتى اسىعا كۇتەتىنبىز. ونداعى ماقالالاردى تالقىلاپ, ءوزارا وي بولىسەتىنبىز. ۇلتتىق قۇندىلىقتار, تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداق كەزەڭدەرى, ەل بولۋدىڭ وزەكتى پروبلەمالارى ءار سالا تۋرالى ماقالالاردا اقىرىن-اقىرىن قوزعالىپ, بىرتە-بىرتە ساياسي ماقالالار دا جارىق كورە باستادى. ۇلتتى تانۋ, ۇلتتى ءتۇسىنۋ, ۇلتقا قايتۋ, ۇلتتىق رۋحتى سەزىنۋ… سول كەزەڭدەگى ءباسپاسوز ءار قىرىنان كوتەرگەن تاقىرىپتار ەدى.
بۇدان بولەك, ءابىش كەكىلباەۆ, مۇحتار ماعاۋين, ءىلياس ەسەنبەرلين, قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ تاريحي روماندارى قولىمىزعا ءتيدى. ورالحان بوكەيدىڭ شىعارمالارىن جاتا-جاستانا وقىدىق.
ءبىز ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قازاقستان باسپاسوزىنەن الساق, دەموكراتيالىق قۇندىلىقتىڭ نە ەكەنىن «ازاتتىق» ارقىلى بىلدىك. قازاقستاندىق ءباسپاسوز ارقىلى الاش وردا تۋرالى سان الۋان ماقالالاردى, ادەبيەت تاريحىنداعى بۇرىن ايتىلماعان, جازىلماعان تىڭ دۇنيەلەردى بىلە باستادىق. «زار زامان اقىندارىنىڭ» ولەڭدەرىن «جۇلدىز» بەن «قازاق ادەبيەتىنەن» وقىپ, مۇرات, شورتانباي, دۋلاتتاردىڭ ءومىر جولى مەن ەڭبەكتەرى تۋرالى زەرتتەۋدى دە قاداعالاپ, «بوداندىققا قارسى رۋحتى جىرلار» جازعان, حالىقتىڭ ساناسىن سىلكۋگە ۇمتىلعان بوزداقتاردىڭ كوپتىگىنە تاڭىرقاستىق. قازاق ادەبيەتىنە تۇرەن سالعان اۆتورلاردىڭ ولەڭ-جىرلارىن باسىمىز قوسىلا قالسا بولدى, تالقىلايتىنبىز.
1980 جىلداردىڭ بەلورتاسىنان باستاپ قىتايدا رۋحاني تۇلەۋ جولعا قويىلدى دەسەك, قاتەلەسپەيمىز. قىتايدىڭ زيالىلارى باتىستىڭ فيلوسوفياسىن, ادەبيەتىن, ونەرتانۋ سالاسىنداعى وزىق ويلارىن اۋدارىپ, كەڭىرەك تالقىعا سالىپ, وزدەرىنىكىمەن سالىستىرىپ, «ولار نەدەن وزدى? ءبىز نەدەن كەش قالدىق?» دەگەن سىڭايداعى اڭگىمەلەردى اشىق تالقىلايتىن كۇنگە جەتتى. جاڭادان گازەت-جۋرنالدار اشىلىپ, باسپالار شەتەل اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەسىپ اۋدارىپ جاتتى. دەموكراتيالىق قۇندىلىق, كىسىلىك قۇقىق, ءسوز بوستاندىعى دەگەن ۇعىمداردى دا قىتاي استاناسى مەن دامىعان قالالارىندا ەركىن ءسوز ەتىسەتىن. ۋنيۆەرسيتەتتە جاڭا كوزقاراستاعى ۇستازداردىڭ بەدەلى ارتىپ, ارنايى لەكتسيالار وقىپ, جاستار اراسىندا پىكىر-تالاس ۇيىمداستىرىپ, قىزۋ تالقى جۇرگىزەتىن. ونىڭ ءبىرازىنا ءبىز دە قاتىستىق. ۇلكەن زالدارعا ادام سىيماي قالۋشى ەدى.
مىسالى, اقش پرەزيدەنتى ريچارد نيكسوننىڭ كىتابى قىتاي تىلىنە اۋدارىلىپ, ەركىن ساۋدالاندى ءارى كىتاپ جايىندا الۋان پىكىر باسپاسوزدەردە جارىق كوردى. ول كىتابىندا «2000 جىلدارى سوتسياليستىك جۇيەنى سوعىسپاي جەڭەمىز» دەگەن تۇجىرىم جاساپ, بۇل تۇجىرىمنىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جانە ساياسي ءمانىن كەڭىنەن تالقىلايدى. «سوتسياليستىك ەلدەردە ساياسات العا جىلجىسا, ەكونوميكاسى ارتقا كەتەدى. ال ەكونوميكاسى دامىسا, ساياساتى ارتقا كەتەدى» دەيدى ول تاعى دا. ءبىز وسى ءبىر ويلى ءسوزدى جاتتاپ الىپ, ءوزارا اڭگىمەلەسكەندە ءبىر-بىرىمىزگە ايتاتىنبىز. كەڭەس وداعى ءتۇبى ءبىر ىدىرايتىنىن سول كەزدە ىشتەي سەزدىك دەسەك, بىرەۋ سەنەر, بىرەۋ سەنبەس. كوپ وتپەي كەڭەس وداعى ىدىرادى. كۇنىنە «ازاتتىقتى» تىڭداپ, «شەتەل حابارلارى» دەگەن گازەتتى اقتارىستىرامىز. وزگە ەلدەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى ەگەمەندىگىن جاريالاپ جاتقاندا, ءبىزدىڭ ەل نەگە ءۇنسىز دەگەن ۋايىم دا بولدى. اقىرى جەلتوقسانعا سارىلىپ جەتكەندە, قازاقستان تاۋەلسىزدىك العانىن «ازاتتىقتان» ەستىپ, مارە-سارە بولدىق.
– ول كەزدە ءسىز قايدا ەدىڭىز?
– پەكيندەگى ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحاناسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەنمىن. قۋانىشتى حاباردى بىرىمىزگە ءبىرىمىز ەستىرتىپ, ارنايى اتاپ وتتىك. بىزبەن ارالاساتىن قىتاي دوستارىمىز سەندەردىڭ ەلدەرىڭ بار ەكەن عوي, نەگە ەلدەرىڭە كەتپەيسىڭدەر دەپ ايتىپ تا جاتتى. كوبىمىز وتانعا ورالۋدى سول شاقتا ىشتەي ويلاستىرا باستادىق.
سىزگە ءبىر قىزىق ايتايىن. قازاقستاننىڭ ءاربىر جاڭالىعى ءبىز ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزدى ەدى. كىشكەنتاي جەتىستىگىنە ءسۇيىنىپ, كەيبىر جايسىز حابارلارىنا كۇيىنىپ جۇرەتىنبىز. پەكيندە كومۋنيزم كوسەمدەرىنىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارىن, ورتالىق وكىمەتتىن قۇجاتتارىن كارىس, ۇيعىر, قازاق, تيبەت, موڭعول تىلدەرىنە ءارتۇرلى سالا بويىنشا اۋدارما جاسايتىن ورتالىق ۇلتتار اۋدارما مەكەمەسى بار بولاتىن. سول مەكەمەدە جۇمىس ىستەيتىن ءبىر اعامىز وزگە ارىپتەستەرىمەن قالجىڭداسىپ, ءبىرىنىڭ كەمشىلىگىن بىرىنە ايتىپ, ازىلدەسىپ جۇرەدى ەكەن. «مىنە, ءبىزدىڭ وتانىمىز بار, ول الەمدەگى جەرى ۇلكەن, بايلىعى مول ەلدىڭ ءبىرى» دەپ ماقتاناتىن بولسا كەرەك. ءبىر كۇنى قازاقستان مينيسترلەرىنىڭ ءبىرى ەۋروپادا سۋپەرماركەتتەن زات ۇرلاپ, ۇستالىپ قالدى دەگەن حابار شىقتى. اعامىزدىڭ ازىلقوي موڭعول دوسى گازەتتى قولىنا العان بەتتە دوسىن ىزدەپ, مۇقالتپاق بولماي ما. ارىپتەسى جۇمىسقا كەلمەي, كەلسە دە دوسىنىڭ كوزىنە كورىنبەۋگە تىرىسىپ, قاشىپ ءجۇرىپتى. قازاقستاننىڭ ءمينيسترى ءۇشىن سوناۋ پەكيندەگى قايمانا قازاق ۇيالىپتى دەسە, قازىر كوپ ادام سەنە قويماس…
كوپ وتپەي قىرعىزستان الەم قىرعىزدارىنىڭ قۇرىلتايىن وتكىزدى. ودان كەيىن قازاقستاندا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءى قۇرىلتايى ءوتىپ, پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ بارشا الەم قازاقتارىنا ارناپ ۇندەۋ جاريالاپ, الىستاعى قانداستاردى وتانعا ورالۋعا شاقىردى. سول مەزەتتە جازۋشى سماعۇل ەلۋبايدىڭ «الىستاعى اعايىنعا اشىق حات» دەگەن كەرەمەت ماقالاسى جارىق كوردى. سول ماقالانى پەكيندە كوشىرمەدەن وتكىزىپ, بۇكىل ستۋدەنتتەر مەن قازاق زيالىلارىنا تاراتتىق. وسىنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ەلگە ورالۋىمىزعا ىقپال ەتتى.
الدىمەن كەلگەندەر سوڭىنداعىلارعا شاقىرتۋ جىبەرىپ, ءبىرىن-ءبىرى ۇگىتتەپ, ەلگە ەل قوستى. العاش كەلگەندەردىڭ ءاربىرى قازاقستانعا ءبىر-ءبىر اۋىلدان كوشىرىپ كەلدى دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. 1957-62 جىلدارداعى كوشپەن سالىستىرعاندا 1990 جىلدارداعى كوشتىڭ ايىرماشىلىعى – بۇل تازا قازاقتىڭ ءوز ەركىندەگى كوش بولدى. الدىمەن قالاداعى وقىعانداردىڭ ءبىر شوعىرى, سودان كەيىن ستۋدەنت جاستار كەلە باستادى. 2000-2009 جىلدار ارالىعىنداعى كوشتى «قازاق كوشىنىڭ التىن ءداۋىرى» دەپ تە ايتساق بولار. بۇل كەزدە قىتايدان باۋىر-تۋىس بىرىگىپ, اۋىل بوپ ەلگە ورالدى. ازاماتتىق الۋ, وقۋعا ءتۇسۋ, كۆوتا الۋ ءىسى وڭتايلى بولدى. سول ءۇردىس توقتاماعاندا, ءبىراز اعايىن الدەقاشان ەلگە ورالىپ ۇلگىرەر ەدى…
– جاقسى قىزمەتتەرىڭىزدى تاستاپ ەلگە كەلگەندە, كىمدەر قارسى الدى? وكىنگەن كەزدەرىڭىز بولدى ما?
– ول جاقتا ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن, عىلىمي مەكەمەلەردە جۇمىس ىستەگەن جاستاردىڭ دەنى بۇل جاققا كەلگەن سوڭ عىلىم اكادەمياسى مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءبىلىمىن جالعاستىردى. ءبىزدى ەلگە تانىمال اكادەميكتەر مەن پروفەسسورلار قامقورلىققا الىپ, جاتاقحاناعا ورنالاستىردى. مەنىڭ جەتەكشىم اكادەميك سەرىك قيراباەۆ عىلىم اكادەمياسىنىڭ شارۋاشىلىق باسقارماسىنىڭ باستىعىنا تەلەفون سوعىپ: «مەنىڭ قىتايدان كەلگەن اسپيرانتىمنىڭ بارار جەرى جوق. مەنىڭ كابينەتىمە قونىپ ءجۇر. جاتاقحانا بەرۋىڭدى سۇرايمىن» دەگەنى ءالى جادىمدا. سول جاتاقحانادا ءجۇرىپ ءۇي الدىق, بالا-شاعالى بولدىق. ارامىزدا بارلىق قيىندىققا شىداپ, كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان ازاماتتار دا بار. ولار قازىر ەلىمىزگە بەلگىلى عالىمدارعا اينالدى. كەيبىر جىگىتتەر زامان اعىمىنا وراي بيزنەس جولىنا كەتتى. مەنىڭشە, ءبىزدىڭ بۋىننىڭ ىشىندە ەلگە كەلگەندەرىنە وكىنگەندەرى جوق شىعار دەپ ويلايمىن. ءوز باسىم ەلگە كەلگەنىمە ەشۋاقىتتا وكىنگەن ەمەسپىن. وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا-اق قىتايدا ءتىل ماسەلەسى كۇردەلەنە باستاعان. بۇگىن بولماسا, كۇنى ەرتەڭ ۇرپاعىمىز قىتاي تىلىندە سويلەمەسە, ءومىر سۇرە المايتىنى بەلگىلى ەدى. ءىرى قالالارداعى قازاق بالالارى سول كەزدە-اق انا ءتىلىن ۇمىتىپ, تىلدەرى قىتايشا شىعا باستاعانىن كورگەندىكتەن دە, ەلگە قانشا تەز جەتسەك, سونشا جاقسى بولارىن ىشتەي سەزىنىپ, بەلدى بۋعانبىز. قىتايدا كوپتەگەن ماقالالار جازدىم, اڭگىمەلەرىم باسپاسوزدە جارىق كوردى. سونىڭ وزىندە ىشىمدە ءبىر قىجىل جۇرەتىن الابۇرتىپ. كورشى قىزمەتكەرلەردىڭ بالالارى قىتايشا سويلەيتىن, زيالى دەگەن وتباسىلاردىڭ بالالارى قازاقشا بىلمەيتىن. بۇل جاڭا باستالعان ءۇردىس ەدى. مەندە بالالارىمىز شىعارمالارىمىزدى وقىماسا, وندا كىم ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ ءجۇرمىز دەگەن وي باسىم بولدى. شارباققا سۋ قۇيىپ جۇرگەندەي كۇي كەشەتىنمىن.
قازىر بالالارىمىز ءوز انا ءتىلىن جەتىك بىلەدى. ورىس, اعىلشىن تىلدەرىنە دە جۇيرىك. قازاقستاننىڭ ماڭدايالدى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە وقىدى. الدى ءتۇرلى باعدارلامالارمەن شەتەلدەن ءبىلىم الىپ ءجۇر. بۇدان ارتىق قانداي يگىلىك بولسىن.
– «شەتەلدەن كەلگەن قازاقتار ەلگە نە الام دەپ ەمەس, نە بەرەم دەپ كەلسىن» دەگەن ءسوز ءجيى ايتىلادى. «ەلگە ەل قوسىلسا – قۇت» ەكەنى شىندىق. ايتكەنمەن, تاۋەلسىزدىكتىڭ نىعايۋىنا قانداستارىمىز ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى ما?
– تاۋەلسىزدىك العاندا قازاقستانداعى قازاقتىڭ ۇلەسى نەبارى 42 پايىز بولعانىن جاقسى بىلەسىڭ. نەمىس, ورىس, ۋكراين سەكىلدى ءبىرشاما ۇلت تاريحي وتاندارىنا كەتتى دەسەك تە, 2009 جىلعى ساناق بويىنشا قازاقتىڭ ۇلەس سالماعى 67 پايىزعا جەتكەنى بەيرەسمي حابارلاندى. كەيىن 62 پايىزعا تومەن سىرعىتسا دا, بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ ەڭ باستى جەتىستىگى ەدى. وسى كورسەتكىشتە ەلگە ورالعان 1 ميلليون قازاقتىڭ ۇلەسى جوق پا? مەنىڭشە, ايرىقشا ۇلەسى بار. ورالمان دەسە, ءۇيسىز, كۇيسىز جۇرگەن, جاعدايى ناشار الەۋمەتتىك توپ كوز الدىمىزعا ەلەستەيتىنى دە شىندىق. سونىڭ كوبى كەرى باعىتتاعى اقپاراتتىق اعىننىڭ كەسىرى. ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ, ءارتۇرلى شاعىن بيزنەستى دوڭگەلەتىپ جۇرگەن قانداستارىمىز, ءوز كۇشىمەن تابىسقا جەتكەن كاسىپكەرلەر, ءىرى بيزنەس ورتالىقتارىن قۇرعان ىسكەر ازاماتتار, عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ سان سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن مىڭداعان جاستار وتانىمىزدىڭ نىعايۋىنا ەڭبەك سىڭىرمەي ءجۇر دەپ ايتا الاسىز با?! الماتى, شقو, وقو, جامبىل, ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا جان سانى ازايىپ, مەكتەپتەرى مەن الەۋمەتتىك نىساندارى قيراعان تالاي اۋىلدى شەتتەن كەلگەن اعايىندار ساقتاپ قالعان جوق پا. ونىڭ ءبارىن ايتپاعاننىڭ وزىندە, مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كەمەلدەنۋىنە, ۇلتتىق يممۋنيتەتتىڭ كۇشەيۋىنە, ۇلتتىق تاريحتىڭ كەم-كەتىگىنىڭ تولىقتانۋىنا, وزگە ەتنوستار ورتاسىندا سانىمىز ءوسىپ, ساپامىزدىڭ دا ارتۋىنا وڭ ىقپال ەتكەنىن ناقتى ستاتيستيكامەن دالەلدەۋدىڭ قاجەتى شامالى شىعار.
الەمنىڭ ءار تاراپىنان كەلىپ جاتقان قازاقتاردىڭ وزدەرى تۇرعان ەلدىڭ سالت-داستۇرىنە, قوعامدىق فورماتسياسىنا , ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىنا وراي بەيىمدەلىپ, جاقسى قاسيەتىن دە, كەيبىر جاعىمسىز مەنتاليتەتىن دە بويلارىنا سىڭىرەتىندەرى جاسىرىن ەمەس. ءبىز تەك جاعىمسىز دۇنيەلەردى قازبالاپ, ارتىقشىلىعىن ۇمىت قالدىرساق, ونىمىز وسەر ەلدىڭ ءىس-ارەكەتىنە جات قىلىق. قايتا شەتتەن كەلگەن اعايىنداردىڭ كوشىپ كەلگەن ەلدەرىندە يگەرگەن ءبىلىم-بىلىگى مەن ءارتۇرلى كاسىپتەگى تاجىريبەسىن پايدالانا بىلسەك, بۇل ۇلتتىڭ كەمەلدەنۋىن جەدەلدەتەدى. شەتەلدەگى قازاقتاردى ماقتان مەن داقپىرت ءۇشىن ەمەس, بولاشاق ءۇشىن, ورتالىق ازيادا بىرەگەي مەملەكەت قۇرۋ جوسپارى ءۇشىن ەلگە جيناپ جاتىرمىز دەپ ءتۇسىنىپ, سول ماقساتتا جۇمىلساق كەرەك-ءتى.
ەگەر “ۇلەس قوسۋدى” قىرۋار قارجى, ينۆەستيتسيا قۇيۋمەن ولشەسەڭىز, وندا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسپاعان شىعار. ال ەگەر ۇلتتىڭ تۇلەۋى, بىرىگۋى, ىشكى باسەكەلەستىك پەن سىرتقى تۇتاستىقتىڭ ءوزارا ۇيلەسىمى تۇرعىسىنان قاراساڭىز, وندا وراسان زور ۇلەس قوستى, قوسۋ ۇستىندە دەۋگە بولادى.
شەتەلدەگى قازاقتار قازاقستانعا كولەمدى ينۆەستيتسيا قۇيۋعا ءدال قازىر قاۋقارلى ەمەس. مۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. ارميان, ەۆرەيلەرگە قاراعاندا, ءبىزدىڭ شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ دەنى كەزىندەگى تاريحي اتامەكەندەرىندە وتىر ءارى ولار نەگىزىنەن سوتسياليستىك لاگەردىڭ قۇرساۋىندا بولدى. ەۋروپا, اقش سەكىلدى ەلدەرگە قونىس اۋدارعاندار ساۋساقپەن سانارلىق. قازىر ەۋروپاعا بارىپ جاتقان بايلار قازاقستاننان كەتكەندەر. ولار نەگىزىنەن وتانىن كوركەيتۋ ءۇشىن ەمەس, وتانىن تاستاپ, وسى ەلدىڭ اقشاسىن ۇپتەپ كەتكەندەر.
بولاشاقتا شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ ىشىنەن ميللياردەرلەر شىعۋى مۇمكىن. قىتايداعى قازاق دياسپوراسى سوڭعى 20 جىلدىڭ كولەمىندە قالاعا كوشە باستادى. ءتۇرلى بيزنەس سالاسىندا ايتارلىقتاي جەتىستىككە جەتىپ, ءىرى كورپوراتسيالاردى قۇرۋعا تالپىنىپ جۇرگەندەرى بايقالادى. تۇركيا قازاقتارى ەۋروپانىڭ ءبىراز ەلىنە قونىستانىپ, ءوز كاسىپتەرىن باستاعانىن بىلەمىز. قازاق ۇكىمەتى شەتەلدەگى قازاق بيزنەسمەندەرىنە مۇمكىندىك تۋعىزىپ, ولاردى سىرتتاي قولداۋى كەرەك. تۇركيا ەلى شەتەلگە كەتكەن بيزنەسمەندەرىنە ءتۇرلى سۋبسيديا ءبولىپ, قارجىلاندىرادى دەگەندى ەستىگەم. بىزگە دە سونداي ناقتى جوسپار قۇرىپ, ارنايى باعدارلاما ازىرلەيتىن ۋاقىت جەتتى. شەتەلدەگى قازاقتىڭ ءبارى ءبىرجولا ەلگە كەلەدى دەپ ارمانداۋعا ءالى ەرتە. قازاقستاننىڭ دامۋىنا سىرتتا ءجۇرىپ تە كومەكتەسۋگە بولادى.
– دۇرىس ايتاسىز. دەسە دە, ەل بولعان سوڭ ءارتۇرلى پىكىر ايتىلادى. الدەبىر وعاش پىكىرلەردى وقىعان قانداستارىمىز بىردەن ورە تۇرەگەلىپ, شامدانىپ جاتادى. قوعامدىق ورتاعا بەيىمدەلۋ, قازىرگى ساياسي تىلمەن ايتقاندا, تولەرانتتىلىق قانداستارىمىزعا ايرىقشا كەرەك قاسيەت سەكىلدى. «وتانعا كەلسەڭ قۇشاق جايا قارسى الامىز» دەگەن ۇراننان گورى, قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي ورتاسىن الدىن الا ءتۇسىندىرۋ, ەلگە كەلگەن سوڭ بەيىمدەۋ جۇمىسىن جوسپارلى تۇردە جۇرگىزۋ جاعى كەمشىن, ءتىپتى جوق دەسەك تە بولاتىنداي. ارينە, مەملەكەت تاراپىنان قولعا الىنعان ىستەر بار. ونىڭ كوبى ستاندارتتىق قالىپتان اسپايدى. بالكىم, شەتەلدەن ەرتەدە كەلگەن اعايىندار, ءارتۇرلى قورلار مەن بىرلەستىكتەر بىرلەسىپ, ارنايى باعدارلاما جاساپ, جاڭادان قونىس اۋدارعان قانداستاردى بەيىمدەۋ ورتالىقتارىن قۇرىپ, اقپاراتتىق اعارتۋشىلىقپەن جۇمىس ىستەسە, سول ءونىمدى بولار ما ەدى?
– ءسوزىڭىزدىڭ جانى بار. «قازاقتىڭ وزگە جۇرتتان ءسوزى ۇزىن» دەپ اباي ايتپاقشى, سوزۋارلىعىمىز باسىم. كىشكەنتاي ءىستى دابىرايتىپ, الدى-ارتىمىزعا قاراماي اتتاندايتىن اعايىنداردىڭ بار ەكەنى شىن. ءبىز كوپ جاعدايدا ءوز تۇرعىمىزدان عانا ويلايمىز. «نەگە ولاي ايتتى? نەگە بۇلاي ىستەمەيدى?» دەگەن ساۋالدى قويامىز دا, «ءبىز نەگە وسى ەلدىڭ ىشكى ومىرىنە تەز بەيىمدەلە المادىق?» دەگەن ساۋالدى وزىمىزگە قويمايمىز. ايتالىق, ۇزىناعاشتا اعايىندى ءۇش جىگىت قايتىس بولعاندا, مۇنى ورالماندارعا جاسالىپ جاتقان قىساستىق, ارانداتۋشىلىق دەپ كورسەتۋگە تىرىسقاندار بولدى. مەن پەكيندە ءجۇر ەدىم. دەرەۋ جىگىتتەرگە حابارلاسىپ, قىلمىستىق ۇلتقا, جەرگە, ەلگە بولىنبەيتىنىن ايتىپ, «جەبەۋدىڭ» اتىنان مالىمدەمە جاساتتىق. كەيىن قايتىس بولعان اعايىندىلاردىڭ وتباسىلارىنا بىرلەستىك اتىنان قارجىلاي كومەكپەن قاتار, ادۆوكات جالداپ بەردىك. وسىنداي وقيعالار كەزىندە بىرجاقتىلى ەمەس, جان-جاقتىلى ويلانعانىمىز ءجون. ونداي كىسى ءولتىرۋ, ادام توناۋ, ۇرلىق-قارلىق قىتايدا بولماي جاتىر ما? ول جاقتا دا اي-كۇننىڭ امانىنا قايتىس بولىپ جاتقاندار, كىسى قولىنان قازا تاباتىندار جەتەرلىك. بۇل قوعامدىق ءومىردىڭ كورىنىسى. ونى ورالمانداردى شەتتەتۋ, ولاردى بولشەكتەۋ دەپ ءتۇسىنۋ – تايازدىقتىڭ سالدارى.
ونىڭ ۇستىنە قازاقتىڭ بىرىگۋىنە, سانىنىڭ ارتۋىنا مۇددەلى ەمەس توپتار بار سەكىلدى. ولار باق ارقىلى وتقا ماي قۇيىپ, ورالمانداردان جاعىمسىز, بەيشارا كەيىپكەر سومداۋعا كۇش سالاتىنى بايقالادى. انا ءبىر جىلى «ورالماندار – وڭباعاندار» دەپ ومىرۇزاق سارسەنوۆ دەگەن وليگارح اعامىز «قازاقستان» ارناسىنان سۇحبات بەردى. ول سۇحباتتى ۇيىمداستىرۋشى باسقا ەمەس, ەلگە تانىمال اقىن ءجۇرسىن ەرمان. تەلەارنانىڭ بۇنداي سۇحباتتى ەكراننان قانداي ماقساتپەن كورسەتكەنى تۇسىنىكسىز. سودان كەيىن ورالماندارعا قارسى ماقالالار ءجيى جاريالانىپ, تالاي داۋ-داماي بولدى. اقىر سوڭىندا كوشتىڭ توقىراۋىنا الىپ كەلدى. مىسىقتىلەۋلى توپ كوزدەگەندەرىنە جەتىپ تىندى. اسىرەسە, قىتايدان كەلەتىن قازاقتاردىڭ سانى كۇرت كەمىپ كەتتى. 2010 جىلعى «كوشى-قون» تۋرالى زاڭعا ەنگەن تۇزەتۋلەردەن كەيىن ەلگە كەلگەن قانداستارىمىزىدڭ كوبى ازاماتتىق الا الماي, نە اندا جوق, نە مۇندا جوق, پۇشايمان كۇي كەشتى. قىتايدان كەلەر كوشتىڭ سانى كەمىمەسە, ارتار ءتۇرى كورىنبەيدى. بۇگىندەرى شىنجاڭداعى ساياسي احۋال كۇردەلەنىپ كەتكەنىن كورىپ وتىرمىز.
ءبىزدىڭ ەلدە مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ جۇمىسىن جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك زور. ەگەر ىسكەر قىز-جىگىتتەر بىرىگىپ, ورالمانداردى بەيىمدەۋ ورتالىقتارىن قۇرىپ, تەندەر ارقىلى جۇمىس ىستەيمىن دەسە, مەملەكەتتىك ورگاندار قولدايدى دەپ ويلايمىن. بۇل تاراپتا اتقارار جۇمىس كوپ ەكەنى داۋسىز. ءبىر ەلدەن ەكىنشى ەلگە كەلۋدىڭ وزىندىك قيىندىعى مەن اۋىرتپاشىلىعى جەتكىلىكتى. ءبىزدى بارلىق شارت-جاعدايمەن جارىلقاپ تاستامادى دەپ مەملەكەتتى, بۇلار تەز بەيىمدەلمەدى دەپ شەتتەن كەلگەن قازاقتاردى كىنالاۋعا بولمايدى. ءبارى ۋاقىت اعىسىمەن رەتتەلەتىن ماسەلەلەر.
– ءبىزدىڭ حالىقتىڭ بويىندا قىتايدان ۇرەيلەنۋ ستەوروتيپى باسىم سەكىلدى. قىتايلار قازاقستاندى باسىپ الۋدى كوزدەيدى دەگەن اقپاراتتان كوز سۇرىنەدى. بۇل ۇرەيدى قالاي جەڭۋگە بولادى?
– تاريحقا كوز جىبەرسەك, تۇركىلەر مەن قىتايلار ەجەلدەن قوڭسى وتىرعان ەل ەكەنىن بايقايمىز. سولتۇستىكتەگى تۇركى بىرلەستىكتەرىمەن عاسىرلار بويى ارالاسقان, سوعىسقان, بىتىسپەس جاۋ بولعان كەزدەرى دە كوپ. ۇلى قورعاندى كوشپەندىلەردىڭ تەكپىنىنە شىداماي, سولاردان قورعانۋ ءۇشىن سالعانى تاريحتان ءمالىم. عۇندار مەن حان پاتشالىعى كەزىندە كوپ جاعدايدا كوشپەندىلەر جەڭگەن. ولار ءوزارا تىنىشتىقتى ساقتاۋ ءۇشىن حانشالارىن عۇن بيلەۋشىلەرىنە بەرىپ وتىرعان. ءبىر تاريحتا ءوز قىزىن ەمەس, باسقا كۇڭىن بەرگەندىگىن ءبىلىپ قويعان عۇن بيلەۋشىسى وزىنە بەرگەن قىزدى ءولتىرىپ, حان پاتشاسىنىڭ ءوز قىزىن سۇراعانى ايتىلادى. مۇنداي مىسالدار كوپ.
تۇرىك قاعاناتىن جاۋلاپ العان تاڭ يمپەرياسى تۇركىلەردىڭ ىشكى ىمىراسىزدىعىن, باقتالاستىعى مەن تاقتالاستىعىن وڭىمەن پايدالانا بىلگەن. ودان كەيىن شىڭعىسحان ءداۋىرى مەن التىن وردا حاندىعى كەزىندە تۇرىكتەردىڭ دەسى ۇستەم بولدى. قۇبىلاي حان نەگىزىن قالاعان ميڭ پاتشالىعى قىتايلاردى بىرنەشە عاسىر بويى بيلەگەن. تاريحقا كوز جىبەرسەك, قىتايلاردىڭ كوشپەندىلەردەن جەڭىلگەن ۋاقىتى, سالىق تولەۋگە ءماجبۇر بولعان كەزى كوپ. ءبىز سونىڭ ءبارىن ۇمتىپ, جەڭىلگەن ساتتەرىمىزدى ءجيى ەسكە الاتىن بولدىق.
قىتايدىڭ ءبىزدى جاۋلاپ الماق نيەتى جوق دەپ تە, بار دەپ تە ايتا المايمىز. يمپەريا – قاشاندا يمپەريالىق سانامەن ءومىر سۇرۋگە تالپىنادى. قىتاي بىزگە دوس تا, جاۋ دا ەمەس, باسقا كورشىلەرىمىز سەكىلدى ارىپتەس ەل. ماسەلەگە وسى جاعىنان كوپ كوڭىل بولگەنىمىز ءجون. كەز كەلگەن مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستا ولاردى يمپەريا دەپ اسپەتتەمەي, ولاردىڭ ىڭعايىنا جىعىلماي, تەڭ دارەجەدە سويلەسە الاتىن بىلىكتىلىك قاجەت. قاراپايىم ازاماتتار اراسىندا بولسىن, كومپانيالار اراسىندا بولسىن, ساۋدالىق بايلانىس ياكي باسقا دا كەلىسسوز كەزىندە ءوزىمىزدى ولارمەن تەڭ قويىپ ۇيرەنسەك دۇرىس.
– قىتايدا ورتالىق ازيانى زەرتتەيتىن ونداعان ورتالىق بار دەيدى. بىزدە قىتايتانۋ ورتالىقتارى ساناۋلى عانا. بۇل ولقىلىقتىڭ ورنىن قالاي تولتىرۋعا بولادى?
– قىتايدىڭ ءاربىر ولكەسىندە ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى جۇمىس ىستەيدى. ولار وسى ايماقتاعى كەز كەلگەن جاڭالىقتى بارلاپ, باقىلاپ وتىرادى. جۋىرداعى جىلداردا شانحاي مەن پەكيندە, شي-انداعى ۋنيۆەرسيتەتتەردە «قازاق ءتىلى» كافەدراسى اشىلدى. شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەى, ىلە پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى, پەكين ۇلتتان ۋنيۆەرسيتەتى سەكىلدى وقۋ وردالارىندا بۇرىننان بار. ولار قازاق ءتىلىن ەمەس, بولاشاق قازاقتانۋشىلاردى تاربيەلەۋگە ىنتا تانىتىپ وتىر. بىزدە بىرنەشە ۋنيۆەرسيتەتتە شىعىستانۋ كافەدرالارى جۇمىس ىستەيدى. قىتاي ءتىلىن وقىتاتىن وقۋ وردالارى بار. بىراق سولار «قىتايتانۋ» عىلىمىنا قانشالىقتى كوڭىل ءبولىپ وتىر? قىتاي ءتىلىن وقۋشىلاردىڭ كوبى كۇنى ەرتەڭ قىتاي كومپانيالارىندا جۇمىس ىستەسەم دەگەن ارماننان ارى اسپايدى. سولاردىڭ ىشىنەن بولاشاق قىتايتانۋشىلاردى تاربيەلەپ, ارنايى وقىتۋدى قولعا العان ءجون. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قالىپتاسقان بىردە ءبىر قىتايتانۋشىنى بىلمەيمىز. اۋەزوۆ پەن حافيزوۆادان كەيىن, ن. مۇحامەدحان ۇلى, د. ءماسىمحان ۇلى, ب. ەجەنحان, ق.عابيتحان, س. سۇنعاتاي, ج. وشان, ت. زاكەن سەكىلىدى قىتايدان كەلگەن عالىمدار ەداۋىر ەڭبەك ەتتى. ەندى وسى كىسىلەردىڭ ءىزىن جالعايتىن, زاماناۋي بىلىممەن قارۋلانعان جاستار كەرەك. قىتايتانۋ جاعىنان ورىستاردىڭ ءداستۇرلى مەكتەبى بار. بىزگە دە وسىنداي مەكتەپ قالىپتاستىرعان ءجون. ايتپەسە, «قىتايدا ۇرلىق جاساعانداردىڭ قولىن كەسىپ تاستايدى ەكەن عوي», «قىتايلاردىڭ شىبىن-شىركەي جەيتىنى شىن با?» دەگەندەي بالاڭ تۇسىنىكپەن ءومىر سۇرەمىز. مۇنداي بالاڭ تۇسىنىك ءبىزدىڭ ىشكى سەنىمىمىزدى شايقاپ, قىتايدان ورىنسىز قورقۋ سيندرومىن قالىپتاستىرادى.
– قىتايدىڭ وزگە كورشىلەرىمەن بايلانىسى قانداي? قىتايدىڭ ءوز ىشىندە شەشىلۋى قيىن وزەكتى ماسەلەلەر بار ما?
– ولاردىڭ ءوز ىشىندە تولىپ جاتقان تۇيتكىلدى تۇيىندەر بار. اسىرەسە, شىعىس جانە وڭتۇستىكتەگى كورشىلەرىمەن اراسى سالقىن. بۇرىن قىتايدىڭ سولتۇستىگى مەن باتىسىن كەڭەس وداعى قورشاپ تۇردى. ال شىعىس جيەگى مەن وڭتۇستىك تاراپىن امەريكا باقىلاۋدا ۇستادى. امەريكانىڭ تەڭىز فلوتى تايۋاندا ەدى, جۋىق جىلدارى ونى ۆەتنامعا كوشىردى. قىتايدىڭ جاپونيا, فيلليپپين, وڭتۇستىك كورەيا, سولتۇستىك كورەيا, ۆەتنام, مالايزيا سەكىلدى ەلدەرمەن اراسىندا تەرريتوريالىق ارازدىعى بىتكەن جوق, ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسى دا دەرلىكتەي ەمەس. رەسەيمەن قيىر شىعىستا جەر داۋى بار ەكەنى اقپارات قۇرالدارىندا ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. ۇندىستانمەن دە كەلىسپەيتىن تۇستارى كوپ. ۆەتنام مەن ءۇندىستاننىڭ جان-سانى جىل ساناپ ارتۋمەن قاتار, ەكونوميكالىق الەۋەتى ارتىپ كەلەدى. جاپونيا, وڭتۇستىك كورەيا جانە قىتاي ۇشتىگىنىڭ ءوزارا ىمىراسىزدىعى كۇن ساناپ كۇردەلەنىپ كەلەدى. قىتاي قانشا دامىعانىمەن, وسى ەلدەردىڭ ءتۇرلى كەدەرگىلەرىنە تاپ بولماي تۇرمايدى. دەمەك, قىتايدىڭ ورتالىق ازيادان وزگە پروبلەماسى شاش-ەتەكتەن. ءبىز وسى جاعىن ءجىتى بارلاپ, ءتيىمدى تۇستارىن ءوز مۇددەمىزگە پايلادانا العانىمىز ءجون.
قىتايدا ىشكى پروبلەما تىپتەن كۇردەلى. سولتۇستىك پەن وڭتۇستىك اراسىنداعى مادەني-رۋحاني تەكەتىرەس, باي مەن كەدەي اراسىنداعى ايىرماشىلىقتىڭ كۇن وتكەن سايىن ارتۋى, دامىعان ولكەلەر مەن ارتتا قالعان رايوندار اراسىنداعى ەكونوميكالىق الشاقتىق قىتاي ءۇشىن باس اۋرۋ. ولاردىڭ تاقىر كەدەيلەرىنىڭ سانى جالپى حالىقتىڭ ەداۋىر بولىگىن قۇرايدى. بۇدان بولەك شىنجاڭداعى ۇيعىر ماسەلەسى تىپتەن كۇيىپ تۇر. ولاردى «تارتىپكە شاقىرۋدىڭ» كەرى رەاكتسياسى كۇتپەگەن وقيعالاردى تۋىنداتۋى مۇمكىن ەكەنىن ءوز ساياساتتانۋشىلارى دا دابىل قاعىپ ايتىپ جاتىر. بۇعان تيبەتتەگى جاعدايدى قوسىڭىز.
سوندىقتان, بىزگە قىتايتانۋدىڭ جۇيەلى جوسپارىن جاساپ, ولاردان ۇرەيلەنۋدەن بۇرىن تانۋعا, بىلۋگە ۇمتىلىس جاساۋ ماڭىزدى.
– ساليقالى اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان ت. تاڭجارىق.
