Қыркүйектің басында АҚШ-тың Қазақстандағы бұрынғы елшісі Ларри Нэппер Eurasianetпорталында екі бөлімнен тұратын көлемді мақала жариялады, онда ол біздің елдегі қызметі туралы баяндады. Бұл мини-мемуарлардың алғашқы бөлігінде дипломат орыс тыңшылары, Назарбаевтың дес бермейтіні жайлы және қазақтың қонақжайлылығы туралы айтып берген еді. Orda.kz мақаланың екінші бөлімінің қысқартылған аудармасын назарларыңызға ұсынады. Мұнда Нэппер құпия түрде кісі өлтіру, сыбайлас жемқорлық жанжалы және Дональд Рамсфелдтің шалбары туралы баяндайды.
Оппозицияны қармаққа ілу
2000-жылдардың басында Қазақстан мен АҚШ арасындағы қарым-қатынасты демократия және адам құқықтарын қорғау мәселелеріндегі қайшылықтар қиындатты. Нұрсұлтан Назарбаевтың саяси қарсыластарын қуғындауы америкалық және еуропалық дипломаттардың наразылығын тудырды.
2002 жылдың наурыз айында Павлодар облысының бұрынғы әкімі Ғалымжан Жақиянов Нұрсұлтан Назарбаевтың қолдағанына қарамастан бірінші президентпен арақатынасын үзуге шешім қабылдады. Ол бірнеше оппозиционермен бірге «Қазақстанның демократиялық таңдауы» (ҚДТ) қозғалысын құрды (ред. қазір экстремистік деп танылып, тыйым салынған). Бұдан кейін, экс-елшінің естеліктеріне қарасақ, Назарбаев Жақияновқа «қатты шүйліккен».
«2002 жылдың 29 наурызында Жақиянов Алматы орталығында, Франция, Ұлыбритания және Германия елшіліктері орналасқан ғимаратта француз елшісімен кездесті. Қазақстанның құқық қорғау органдары мен полициясы ғимаратты қоршап, Жақияновты аңдыды. Сонда менің француз әріптесім маған хабарласып, үш елші ақылдасуымыз керек екенін айтты», — деп еске алады Ларри Нэппер.
Нэппер Жақияновпен де, сол кездегі басқа оппозиция жетекшілерімен де кездескенін айтты. Бұл Джордж Буш әкімшілігінің демократияны ілгерілету бағдарламасының бір бөлігі болған деседі. Сол себепті ол шақыруды қабылдап, елшілікке барған.
«Менің көлігім біріккен кеңсеге жеткен кезде, мен қоршаудан өту үшін АҚШ-тың туын бұлғауға мәжбүр болдым, ал қоршау минут сайын үрейлі бола бастады. Қазақстан үкіметі Жақияновты ғимараттан тек құқық қорғау органдарының ертіп шыға алады дегенді ашық көрсетті. Біз үш елшінің үкіметі мен Қазақстан билігі арасындағы қарым-қатынасы нашарламай тұрып, бұл жағдайды тез арада шешуге шақыруды талқыладық», — деп еске алады Нэппер.
Америкалық елші әріптес-дипломаттарға 2002 жылы сыртқы істер министрі болған Ерлан Ыдырысовпен келіссөз жүргізуді ұсынды. Ыдырысов пен шетелдік елшілер 3 сәуірде Ғалымжан Жақияновтың үйқамақта болуына мүмкіндік беретін бірлескен келісімге қол қойды. Нэппер оппозиционермен кездесіп, оған қауіп жоқ екенін айтты. Алайда, бір аптадан соң, 10 сәуірде құқық қорғау органдары Жақияновты Алматыдағы үйқамақтан Павлодарға ауыстырып, оны қатаң тергеген.
«Мен дереу Астанаға ұшып барып, Ыдырысовты президент әкімшілігінде ұстадым. Екеуміз едәуір тартысқан соң, ПА қызметкерлері кабинеттерінен сыртқа шығуға мәжбүр болды. Ыдырысов менің наразылық танытуыма еш негіз жоқ екенін, өйткені АҚШ үшін бұл келісімнің бір бөлігі болмағанын айтты. Мен Қазақстан үкіметі өз еркімен жасалған келісімнен бас тартса, бұл ауыр әрі ұзақ мерзімді салдарға әкелетінін қарсы аргумент ретінде айттым» деп жазады экс-елші.
Маусым айында Назарбаев Ерлан Ыдырысовты сыртқы істер министрі лауазымынан алып тастады. Оның орнына Қасым-Жомарт Тоқаев келді. Шілде айында Жақияновтың ісі сотқа түсті, ал тамызда оппозиционер жеті жылға колонияға жіберілді.
«Енді Жақияновтың ісі Қазақстан үкіметімен жолыққан сайын әр дипломатиялық кездесудің басты тақырыбына айналды. Сонымен қатар Назарбаевпен орыс тілінде сөйлескенімізде бірнеше рет осы тақырып туралы сөзге келіп қалып жаттық», — деп еске алады Ларри Нэппер.
Ғалымжан Жақиянов 2006 жылы шартты түрде мерзімінен бұрын босатылды. Ал бірнеше жылдан соң АҚШ-қа көшті. Ол енді саясатпен айналыспайды.
Мафия сияқты кісі өлтіру
Нэппердің естеліктеріне зер салсақ, Жақиянов Назарбаевпен қақтығыс нәтижесінде тағдыры драмаға толған жалғыз қазақстандық саясаткер емес.
2004 жылдың көктемінде америкалық дипломат Заманбек Нұрқаділовпен кездесуге келіскен еді. Ол кезде Нұрқаділов ҚР Төтенше жағдайлар агенттігінің төрағасы болған. Елші кездесудің тақырыбын нақты білмесе де, терроризммен күрес туралы болар деп болжаған.
«Нұрқаділов Алматының бұрынғы әкімі әрі Назарбаевтың жақын достарының бірі ретінде танымал болған. Маған жеке кездесу ұйымдастырып, телевизиялық мониторлармен, компьютерлермен және менің ойымша, жазу құрылғылары толы операциялық орталыққа апарды. Нұрқаділов Назарбаевты жемқорлық және билік өкілеттігін асыра пайдаланды деп айыптап, ұзақ сөйледі. Жазу құрылғыларының жұмыс істеп тұрғанын ескеріп, Нұрқаділовты тыңдап, бөлмеден шықтым. Кейін Назарбаев Нұрқаділовты қызметінен босатты. Олардың арасындағы кикілжің мен 2004 жылдың жазында елші ретіндегі өкілеттігім аяқталғанға дейін жалғасты. 2005 жылдың 12 қарашасында Нұрқаділовты жеке кабинетінде үш оқ жарақатымен, соның ішінде екі оқ кеуде тұсына және біреуі басына атылған күйі табылды. Үкімет тергеу жүргізіп, бұл өзін-өзі өлтіру деп жариялады, бірақ қалай Нұрқаділов үш оқты бір өзі атқанын түсіндіре алмады» деп жазады Ларри Нэппер.
Сол кезде Қазақстанның Ресейдегі бұрынғы елшісі әрі ақпарат министрі Алтынбек Сәрсенбаев америкалық дипломатты жеке әңгімеге тартқан. Сәрсенбаев пен Нэппер мейрамханада кездесті. Министр Назарбаевпен байланысын үзуді және оппозицияға өтуді жоспарлап жүргенін мойындады.
«Ол қандай тәуекелге бел буғанын сезінді, біз тығыз байланыста болуды келісіп алдық. Соңғы рет мен оны 2004 жылдың маусымында британ елшілігінде королеваның туған күні мерекесіне арналған қабылдауда көрдім. Бұл мен Қазақстаннан кетпей тұрып болған еді. Мен оған сәттілік тілеп, менің мұрагеріммен кездесуіне болады дедім. 2006 жылдың 13 ақпанында Сәрсенбаевтың, оның күзетшісі мен жүргізушісінің денелері Алматының тау бөктерінен табылды. Оларды атып өлтірген, қолын артқа қаратып байлаған екен. Бұл тіпті нағыз мафияның жазалау стилі дерсің», деп еске алады Нэппер.
Сарсенбаевтың өліміне қатысты істің негізінде тапсырыс беруші саналған — Сенат аппаратының басшысы Ержан Өтембаев және бірнеше бұрынғы құқық қорғаушылар сотталды. Экс-елшінің пікірінше, тергеу асығыс болған. Оның үстіне ашық өтпеген. Дипломат «Назарбаевтың жолын кесу – өте қауіпті іс болды» деп тұжырымдады.
Назарбаевтың хаты және Теңізді құтқару
Америкалық дипломатты алаңдатқан жұмбақ өлімдер ғана емес еді. Қазақстан мен АҚШ арасындағы қарым-қатынастардың маңызды бөлігі — Қазақстанның мұнай-газ секторына құйылған АҚШ инвестициялары болды. Назарбаев Қазақстанның мұнай кен орындарын дамыту үшін, әсіресе Теңізді дамыту үшін инвестицияларға мұқтаж екенін түсінді.
Осыған байланысты Теңізді дамытуға инвестиция салуға дайын америкалық компаниялар үшін президентке тікелей шығу керек болды. Экс-елші Chevron корпорациясы, Қазақстан үкіметі, Ресейдің «Лукойл» компаниясы және «бірнеше көрнекті делдалдар» арасындағы көпжақты келіссөздер нақ шайқасқа айналды деп еске алады. Осы дипломатиялық күрестің нәтижесінде алты миллиард доллар көлемінде инвестиция тартылды.
2001 жылы америкалық инвесторлар мен Қазақстан үкіметі Теңізді кеңейту жобасы туралы келісім жасады. Сол кезде оның құны 3,5 миллиард доллар деп бағаланған. Бірақ 2002 жылдың күзінде қаржыландыру және салық мәселелері бойынша келіспеушіліктер туындап, келіссөздер тоқырауға ұшырады.
«Келіссөздердің кезекті отырысынан кейін менімен кездескен Chevron/Texaco және Exxon/Mobil өкілдері Назарбаевқа тікелей шығу мүмкін болмағанын айтып шағымданды. Өйткені ол келіссөздерді Энергетика министрлігі мен «ҚазМұнайГазға» тапсырған. Америкалық инвесторлар олардың қаржыландыру және салық мәселелері бойынша позициялары 1993 жылғы Теңізді басқару бойынша бастапқы келісімге сәйкес екенін алға тартты. Бірақ олар Қазақстан үкіметінің Назарбаевтың тікелей араласуынсыз мәмілені жаба алмайтынына сенген жоқ», деп еске алады Ларри Нэппер.
2002 жылдың соңында жобаның аяқталу қаупі туындады. Инвесторлар АҚШ үкіметінің келіссөздерге тікелей араласуын қаламады. Дегенмен Нэппер сол кезде АҚШ-тың Сауда министрі Дон Эвансқа Нұрсұлтан Назарбаевқа хат жібер деп сұрады және Вашингтонның жобаны аяқтауға зор қызығушылық танытып отырғанын атап өтті. Назарбаев Эвансты құрметтеді. Сондықтан Нэппер хаттың осыған әсер етуі мүмкін деп санады.
Нәтижесінде 2003 жылдың қаңтарында Назарбаевтың жеке араласуымен дау шешілді және бес жылдан кейін жоба жүзеге асырылды. Дегенмен Теңізді кеңейту жобасы әлі де қиындықтарға тап болып отыр.
«Қазақгейт», «Қазақстан королі» және Рамсфелдтің шалбары
2003 жылдың наурызында FBI америкалық ықпалды бизнесмен және Нұрсұлтан Назарбаевтың энергетика мәселелері бойынша кеңесшісі Джеймс Генри Гиффенді тұтқындады. Гиффен Швейцария банкіне ықпалды қазақстандық саясаткерлердің — бірінші президент Назарбаевтың да есепшоттарына заңсыз ақша аударды деп айыпталды. Бұл үлкен жемқорлық дауы «Қазақгейт» деп аталды.
«Гиффен Нью-Йоркте және Алматыдағы сәнді резиденцияларының иесі ретінде танымал еді. «Қазақстан королі» деген атпен белгілі болды және Назарбаевқа шын берілген адам ретінде танылды»,деп еске алады Ларри Нэппер.
Қазақстан элитасы Гиффеннің ықпалын шектеуге тырысқанымен, ол Назарбаевтың энергетика саласындағы сенімді көмекшісі болды. Бизнесмен тұтқындалған кезде, оның президентке және бұрынғы премьер-министр Нұрлан Балғымбаевқа миллиондаған пара мен қымбат сыйлықтар бергені анықталды.
«Сыртқы істер министрі Тоқаев Қазақстан үкіметінің Гиффеннің тағдырына мүлдем қызықпайтынын, бірақ АҚШ федералдық сотында президент Назарбаевтың пара алғаны туралы айыптаулардың болғанын қаламайтынын жеткізді. Мен Ақ үй немесе басқа да атқарушы органдар Гиффеннің ісіне, сотқа әсер етпейді деп жауап бердім. Тоқаев мұны түсініп қабылдады, бірақ Назарбаев президент Буш бұл істі жауып тастайды деп күткенін білдірді. Назарбаев осындай жағдайларда өзі де солай жасаған болар еді»,деп жазады Ларри Нэппер.
84 миллион доллардың Назарбаев пен Балғымбаевтың Швейцариядағы есепшоттарында бұғатталуы Қазақстан мен АҚШ арасындағы қатынастарды одан әрі күрделендірді. Тек 2007 жылы екі тарап өзара тиімді шешімге келіп, бұл қаражатты қайырымдылыққа аударуға шешім қабылдады.
2004 жылдың ақпанында АҚШ қорғаныс министрі Дональд Рамсфелд Қазақстанға келгенде, Гиффенмен байланысты жағдай әлі де екі ел арасында көзге сүйел болып тұрды. Ларри Нэппер үкімет мүшелерінен Рамсфелдпен келіссөздер барысында «Қазақгейт» тақырыбын көтермеуді сұрады.
«Премьер-министрдің кеңсесіне бара жатқан жолда мен қорғаныс министріне Гиффеннің ісі туралы сұрақтың көтерілуі мүмкін екенін ескерттім. Әлеуметтік келісімдердің алдында премьер-министр Даниал Ахметов Гиффеннің ісін көтеріп, Рамсфелд пен президент Буштан Қазақстан мен АҚШ арасындағы қатынастарды қиындататын бұл мәселені шешуді талап етті. Әрине, Рамсфелд өз тарапынан АҚШ Қорғаныс министрлігінің келісімдерінде сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі өз әрекеттерін атап өтіп, Гиффеннің ісінде Қазақстан үкіметінің толық ашықтығы ең жақсы шешім болатынын айтты», — деп жазады Ларри Нэппер.
Рамсфелдтің сапары табысты аяқталады деп күткенімізбен, үлкен қиындыққа айналуы мүмкін еді. Бірақ министрге дәстүрлі сый ретінде берілген казақ шапаны бұл жағдайды жақсартуға көмектесті.
«Министрліктен қайтып бара жатқанымызда, Рамсфелдтің шалбарының тігісі сөгіліп кеткенін байқадым. Бұл өте ыңғайсыз жағдай болды, өйткені біз қонақ үйге, Қазақстан мен АҚШ-тың журналистері толы холл арқылы өтуіміз керек еді. Сонда есіме көлігімнің жүксалғышында жатқан дәстүрлі қазақ шапаны түсті. Рамсфелд шапанды киіп, сәл-пәл қиындығымызды әдемі жасырып, қонақ үйге салтанатты түрде кірді. Сондағы жұрт таң-тамаша қалды, ал мен бұл істің оң шешілгеніне қуанып, жеңілдеп қалдым», — деді Нэппер.
Рамсфелд шапанның арқасында шалбарының жыртығын көрсетпеді. Ал Гиффеннің ісі тағы жеті жылға созылды. Тек 2010 жылы бизнесмен салықтан жалтарғаны үшін кінәлі деп танылып, айыппұл салынды. Нәтижесінде «Қазақгейт» еш нәтиже бермей аяқталды. Бірақ «Қазақтың королі» болған Гиффеннің саяси ықпалы мәңгілікке жойылды.
