جاڭالىقتار

قازاقستاندىق وقۋشىلار قىتاي مادەنيەتىمەن تانىسۋعا بارادى

قازاقستانداعى جاستار جىلى اياسىندا قىتاي ەلشىلىگى ستۋدەنتتەر مەن وقۋشىلار ءۇشىن ارنايى تۋر ۇيىمداستىردى. الداعى كۇندەرى قازاقستاندىق 30-عا جۋىق وقۋشى قىتايدىڭ ءتورت قالاسىن ارالاپ, مادەني وشاقتارىن كورەدى, تاريحىمەن تانىسادى. بۇل تۋرالى تولىعىراق قحر-نىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى چجان سياو ايتىپ بەردى.

بىرنەشە كۇننەن كەيىن قىتايعا قازاقستاننان وقۋشىلار ساپارعا شىعادى. بۇل ساپارعا سىزدەر دە (جۋرناليستەر – اۆت.) باراسىزدار. وقۋشىلارعا قىتايعا ساپار ۇيىمداستىرۋ يدەياسى اياق استىنان كەلگەن جوق. وتكەن جىلدىڭ قازان ايىندا ەلباسى وسى جىلدى جاستار جىلى دەپ  جاريالاعان بولاتىن. مەن «قىتاي ەلشىلىگى تىلەكتەستىك جانە قولداۋ بەلگىسى رەتىندە بۇل باعدارلاماعا قالاي اتسالىسا الادى» دەپ ويلانا باستادىم. سەبەبى, ەلباسىنىڭ باعدارلاماسى كورەگەندىككە جانە تالاپقا ساي دەپ ەسەپتەيمىن. ول ەلدى بولاشاق جاڭاشىلدىققا جانە دامىعان, مىقتى قازاقستاندى قۇرۋعا باعىتتالعان. جاستار جىلى اياسىندا وسىنداي بىرنەشە تۋر ۇيىمداستىرىلدى. الدىمەن قازاقستان ستۋدەنتتەرىن, سودان سوڭ شىمكەنت جاستارىن جىبەردىك. ەندى مىنە, وقۋشىلار بارادى. نەگىزگى يدەياسى – قازاقستاندىق جاستارعا قىتايدىڭ مادەنيەتىن, تاريحىن, قازىرگى دامۋىن, قاراپايىم ادامداردىڭ جانە قۇرداستارىنىڭ ءومىرىن تانىستىرۋ. سوندىقتاق باعدارلامادا ءىرى جانە زاماناۋي قالالار – بەيجىڭ مەن شەنچجەن, سان عاسىرلىق تاريحى مەن مادەنيەتى بار حەنان بار. وندا شاولين موناستىرى بار. ياعني, ءبىر سوزبەن ايتقاندا, ءبىز قازاقستاندىق جاستارعا وبەكتيۆتى, كوپقىرلى قىتايدى كورسەتكىمىز كەلەدى.

 

ديپلوماتتىڭ ايتۋىنشا, قازاقستان مەن قىتاي ەكونوميكالىق-ساياسي جاعىنان جاقسى سەرىكتەس بولعانمەن, ەكى مەملەكەتتىڭ جاستارى اراسىنداعى مادەني-رۋحاني بايلانىستىڭ ورنى تولماي وتىر.

وسى لاۋازىمدا ءبىر جىلعا جۋىق ۋاقىت وتىرعاندا, ەكى ەلدىڭ حالقى ءالى ءبىرىن-ءبىرى ايتارلىقتاي تانىمايدى دەگەن ويعا كەلدىم. اسىرەسە, جاستار. پارادوكس بولسا دا, بۇل – فاكت. ديپلوماتيالىق قاتىناستاردىڭ وسى جىلدارىندا ەكونوميكا, ەنەرگەتيكا, جوعارى تەحنولوگيالار, كوممۋنيكاتسيا, ينفراقۇرىلىم ت.ب. سالالارىندا ىنتىماقتاستىق ءساتتى دامىپ جاتىر. بىراق مادەني-گۋمانيتارلىق جاعىنان كەمشىن تۇستارىمىز بار. مويىنداۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ستراتەگيالىق سەرىكتەستىگىمىزدىڭ ۇزاقمەرزىمدى دامۋى جاعىنان قاراساق, تەز ارادا بۇل ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ جاستارىمىزبەن «جۇمىس ىستەيتىن» ادامدار بار. ەگەر ءبىز ءوزىمىز بۇل پروبلەمانى جويماساق, وندا ءبىزدىڭ ورنىمىزعا باسقا بىرەۋلەر ورنىن تولتىرادى. جاستار – ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز, ەكى ەلدىڭ جانە مەملەكەتارالىق قاتىناستاردىڭ بولاشاعى. سوندىقتان جاستار ءۇشىن سالىم سالۋ – وتە ءتيىمدى جانە ورنى تولاتىن بولاشاققا سالىم. سوندىقتان ءبىز وسىعان ءمان بەرەمىز. جاستاردىڭ رۋحاني دامۋى ەكىجاقتى ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتىڭ جارقىن كورىنىسى بولعانىن قالايمىز.

جاقىندا شىمكەنتتەن 50-دەن استام جاس قىتايعا ساپارعا شىقتى. نەلىكتەن شىمكەنت جاستارى كەتتى?

نەلىكتەن شىمكەنت قالاسىن الدىق? مەن شىمكەنتتىڭ جاقىندا جاڭا ستاتۋس العانىن بىلەمىن. ەلباسىنىڭ وڭىرلەردى دامىتۋ ستراتەگياسى بار ەكەنىن بىلەمىن. سوندىقتان مەن ادەيى شىمكەنت قالاسىن الدىم. ءبىز ءۇشىن قىتاي ءتىلىن وقىپ جاتىر ما, جوق پا, ماڭىزدى ەمەس. ءبىز ءۇشىن ولار قىتايلىقتاردىڭ قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن, نەنى ويلايتىنىن, نە ىستەيدى, بۇل ەلدە قازاقستانعا دەگەن ساياسات قانداي ەكەنىن بىلگەنىن, كورگەنىن قالايمىز.

مەكتەپ وقۋشىلارىن ىرىكتەۋدە بەلگىلى ءبىر تالاپ بولدى ما?

ءبىز قالا اكىمدىكتەرىمەن, مينيسترلىكتەرمەن, ۆەدومستۆولارمەن بايلانىسا جۇمىس ىستەيمىز. تۋرعا بالالاردى سولار تاڭدايدى. بالالار ءالى ساپار اياقتالماي, قۋانىپ جاتىر. كەلەسىدە قاشان بارامىز دەگەن ويى بار. مۇنداي تۋرلاردى ەكى جاققا دا ۇيىمداستىرۋ كەرەك دەپ ويلايمىز.

چجان سياو جاستار اراسىنداعى بايلانىستى نىعايتۋ ماقساتىندا جاستار فورۋمىن وتكىزۋدى جوسپارلاعانىن ايتتى.

بۇدان بولەك مەن ەكى ەل ستۋدەنتتەرىنىڭ قاتىسۋىمەن جاستار فورۋمىن وتكىزگىم كەلەدى. جوسپارىم بار. قازىر فورۋم وتكىزۋگە قولايسىز ۋاقىت شىعار. قازاقستان جانە قىتاي جاستارى جاڭا وقۋ جىلىنا دايىندالىپ جاتىر. قالاي بولماسىن, ءبىز كەلەسى جىلى بۇل فورۋمدى وتكىزەمىز. بۇل ەكى ەلدىڭ جاستارىن جاقىنداستىرۋداعى دۇرىس قادام بولادى. قازىر جاستار اراسىندا ءتۇرلى فوبيا بار. ءتۇرلى نارسەلەر ەستيمىز. بىراق قىتايدا قازاقستانعا قاتىستى مۇنداي فوبيا جوق. ءبىز ءبارىمىز مۇنداي فوبيادان وتتىك. تەك قازاقستاندىقتار ەمەس, سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ادامدارى, قىتايلىقتار دا باستان وتكىزدى. سوندىقتان بۇل بىزگە وي سالۋ كەرەك.

قازىر قىتايدا 15 مىڭ قازاقستاندىق ءبىلىم الىپ جاتىر. بولاشاقتا قىتاي ۇكىمەتى گرانت سانىن ارتتىرۋدى كوزدەپ وتىر.

قىتاي ۇكىمەتى قازاقستان جاستارىنا ءبىلىم الۋ ءۇشىن جىل سايىن گرانت ءبولىپ وتىرادى. قازاقستاندىقتاردىڭ قىتايدا ءبىلىم الۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى جوعارى ەكەنىنە قۋانىشتىمىن. قازىر قىتايدا 15 مىڭ قازاقستاندىق ءبىلىم الىپ جاتىر. بۇل سان تەز قارقىنمەن ۇلعايىپ كەلەدى.

قىتاي ۇكىمەتى «اق كىتاپ» اتتى ەڭبەكتى جارىققا شىعاردى.  كىتاپتىڭ مازمۇنى تۋرالى تولىعىراق ايتىپ بەرسەڭىز.

شىڭجان حالىقارالىق تەرروريزم جانە ەكسترەميزممەن كۇرەس جاعىنان العاشقى ورىندا تۇر جانە وتە ۇلكەن ماتەريالدىق شىعىن اكەلدى. وكىنىشكە قاراي, ءبارىمىز وسى تراگەديالىق تاريحتىڭ كۋاگەرى بولدىق. قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ جانە حالىقارالىق تەرروريزم مەن ەكسترەميزمگە قارسى ارەكەت ماقساتىندا شىڭجان ۇيعىر اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىندا وڭاي ەمەس, كوپجىلدىق شارالار قابىلداندى. ولار جاقسى ناتيجە بەردى. 3 جىل ىشىندە ءبىر رەت تەرروريستىك اكت بولعان جوق. سوعان قاراماستان, حالىقارالىق تەرروريزم جانە ەكسترەميزممەن كۇرەس جۇيەلى, كەشەندى جانە ۇزاقمەرزىمدى جۇمىس ەكەنىن بىلەمىز. راديكالدى جانە ءپاللياتيۆتى شارالار قولدانۋ كەرەك. بەلگىلى ءبىر ادامداردىڭ ساناسىنان ەسكترەميستىك ويلاۋدى جويۋىمىز كەرەك. مىنە, وسىنداي ماقساتپەن شۇار-دا كاسىبي ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن وقۋ-دايارلاۋ ورتالىعى قۇرىلدى. مۇنداي ورتالىقتاردى قۇرۋ قىتاي كونستيتۋتسياسى جانە زاڭناماسىمەن تولىق سايكەس كەلەدى. سونداي-اق, باسقا ەلدەردىڭ وسى باعىتتاعى تاجىريبەلەرى ەسكەرىلدى. سوندىقتان بۇل جۇمىس شۋ شىعارماۋ كەرەك ەدى. بىراق وكىنىشكە قاراي, الەمدە ارام پيعىلدى ادامدار تابىلادى. ولار ءتۇرلى ايلامەن وسى باعىتتاعى جۇمىسىمىزدى «قارالايدى». «قىتايدا مۇسىلماندار ءۇشىن كونتسلاگەر بار, وندا ادام قۇقىعى تاپتالىپ, زورلىق-زومبىلىق كورسەتىپ جاتىر» دەگەندى ايتادى. ارينە, ءبىز مۇنداي پىكىرگە اشۋلاندىق. مىنە, جاڭادان شىققان «اق كىتاپ» ورتالىقتاردىڭ جۇمىسىن ناقتى, ءدال, شىنايى بايانداپ بەرەدى. كىتاپتا ورتالىققا ادامداردى دىنىنە جانە ۇلتىنا قاراماستان الىناتىنى تۋرالى ايتىلعان. ول جاققا ەكسترەميستىك يدەالوگياعا قۋدالانعان, تەرروريستىك توپتارعا قانداي دا ءبىر قاتىسى بولعان, ءتۇرلى كىشىگىرىم قۇقىقبۇزۋشىلىقتاردى جاساعاندار جىبەرىلەدى. ورتالىقتاردا زورلىق-زومبىلىق جوق. تاربيەلەنۋشىلەردىڭ قۇقىعى مەن باسقا دا بوستاندىقتارىنا كەپىلدىك بەرىلگەن.

ءبىز قالاي وقي الامىز? كىتاپتى قايدان الۋعا بولادى?

كىتاپتىڭ اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقاسى بار. بولاشاقتا ورىس تىلىنە دا اۋدارىلادى. ەگەر بىز الساق, وندا مىندەتتى تۇردە سىزگە دە ۇسىنامىز.

ورتالىقتا تاربيەلەنۋشىلەر نە وقيدى? قانداي پاندەر بار?

ولارعا نە ۇيرەتەدى? الدىمەن, اركىم دۇرىس جازۋ, وقۋ جانە سويلەي ءبىلۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنەدى. قاجەتتى ءپان – قىتايدىڭ زاڭدارى. بۇدان بولەك, تاماق ءپىسىرۋ, كيىم تىگۋ, اياق كيىم تىگۋ, ءسان سالونىندا جۇمىس ىستەۋ, ەلەكتروندى كوممەرتسيا بىلىكتىلىكتەرىن مەڭگەرەدى. مۇنىڭ ءبارى تاربيەلەنۋشىلەر ورتالىقتان شىققاننان كەيىن قوعاممەن ارالاسىپ, جۇمىس ىستەۋگە بەيىم بولۋى ءۇشىن جاسالىپ وتىر. سوندىقتان بۇل كىتاپتى وقىعان كەز كەلگەن ادام ورتالىقتىڭ تۇرمە ەمەس, كونتسلاگەر دە ەمەس, ادامداردىڭ بەلگىلى ءبىر توپتارىنا ارنالعان مەكتەپ ەكەنىن تۇسىنەتىنىنە سەنىمدىمىن. شۇىر وسىنداي ورتالىقتار قۇرۋ ارقىلى ءوز تەرريتورياسىنداعى قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي, وڭىردەگى تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىككە تولاسسىز ۇلەس قوسىپ وتىر. سوندىقتان شۇار حالىقارالىق قاۋىمداستىق تاراپىنان ءتيىستى باعاسىن الۋ كەرەك. ەگەر قانداي دا ءبىر كومەك قاجەت بولسا, ءبىز كومەكتەسەمىز.

قىتاي توراعاسى سي تسزينپين قازاقستانعا رەسمي ساپارمەن كەلۋى مۇمكىن.

قحر-نىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى چجان سياو BAQ.KZ تىلشىسىنە ەكسكليۋزيۆ سۇقباتىندا شىڭجان-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنداعى قازىرگى احۋال مەن ءوڭىردىڭ تاريحى تۋرالى ايتىپ بەردى.

سونىمەن قاتار, ەلشى 40 جىل بۇرىن قىتاي كەدەي ەل بولعانىن ايتتى.

BAQ.KZ ءتىلشىسى    راحيليا بەكنازارقىزى

فوتو: اۆتوردان

وسى ايداردا

دوباۆيت كوممەنتاري

Close