Serkan DINIChTÚRIK: Túrkııa qazaqtaryn Erdoǵannyń ózi qoldaıdy

-Serkan myrza Túrkııa topyraǵynda dúnıege kelgen ekensiz,  qalaı tap boldyńyz Túrkııaǵa?

-Meniń ata-anam  1953-54 jyldary  Shyǵys Túrkistannyń  Altaı jaǵynan Túrkııaǵa qonys aýdarǵan edi.  Men Shaban Serkan Dinichtúrik 1971 jyly Stambul da dúnıege keldim.  Balalyq shaǵym  Túrkııada ótti,  qazir de osy eldiń azamatymyn.  Biraq ózimniń qazaq ekenimdi eshqashan umytqan emespin. Úıde ata-anamyz tek qana qazaq tilinde sóılegendikten ana tilimimizdi umytýǵa da múmkindik joq (kúlip).  Qazirde Túrkııa elinde Qazaq dıasporasynyń tóraǵasymyn.   Túrkııa da turatyn  qazaqtardyń qurǵan qor qoǵamdary bar, ol qor qoǵamy 80 mılonnan astam turǵyny bar Túrkııada bir ýys qazaqtyń  «óz tili men dilin, salt-dástúrin mádenıetin, qazaq bolǵandyǵyn umytpasyn»  dep qurylǵan qor qoǵamdar.  Solardyń biri «qazaq-túrik bilim jáne zertteý» qaýymdastyǵy,  sol qaýymdastyqtyń da tóraǵasymyn.

-Bul qaýymdastyqtyń jumysy qandaı?

-Iá bul qaýymdastyqtyń negizgi baǵyty,  qazaqtardy túrikterge tanytý,   sol maqsatta úsh aıda bir «Qazaq eli» atty jýrnal shyǵaramyz.  Jýrnal  eki til de shyǵady,  qazaq-túrik.  Túrkııa men Qazaqstandy qosqanda  jeti memleketke taralady, atap aıtsaq Eýropa elderindegi Almanııa, Anglııa, Shvearııa, Franııa, Avstrııa elderine taratamyz.

Qazaqtyń marǵasqa aty ańyzǵa aınalǵan aqyn-jazýshylarynyń kitaptaryn túrik tiline aýdaramyz,  túrik halqy da qazaq halqynyń mádenıetine, tarıhyn bilsin degen maqsatta. Sonymen qatar jylyna eki nemese úsh ret halyqaralyq dárejedegi konferenııalar uıymdastyramyz. О́tken jyldary  Halıfa Altaı, Álıhan Bókeıhan syndy arystarymyzdyń esimin ulyqtap,  ári  Qazaqstannyń 25 jyldyǵyna oraı konferenııalar ótkizdik.  О́tken apta da Stambulda Astananyń 20 jyldyǵyna oraı úlken shara ótkizdik. Bárin ne úshin aıtyp otyrmyn,  sebebi bizdiń osy uıymdastyryp jatqan sharalarymyzdyń Túrkııa qazaqtary úshin mańyzy zor.  Onyń syrtynda Túrkııada týyp ósken qazaq balalarynyń oqýyna kómek beremiz qarajat jaǵynan, basqa da jumystar bar.   Taǵy bir qýanyshty jańalyǵymyz, ótken jyly bizdiń qaýymdastyqtan shyqqan kitaptardyń bireýi  atap aıtqanda «Qaraly kósh»  atty,   sonaý Shyǵys Túrkistanan 1950-54 jyldary tar jol taıǵaq keshýmen   muhıt asqan qazaqtardyń jaǵdaıyn baıandaıtyn, kitapty Túrkııa prezıdenti Rejep Taıyp Erdoǵanmen bir jastar forýmynda kezdesip qalyp sılaǵan edik.  О́zderi tekserip saralaǵan bolar, bizge bir aı ishinde habar keldi, osydan keıin bizdiń shyǵaratyn kitaptarymyzdyń qarajaty memleket arqyly qarjylandyrylyp, Túrkııadaǵy kitaphanalar alatyn boldy, bul biz úshin úlken jetistik. Qazir de Túrkııanyń  eki myńnan astam kitaphanasyna bizdiń kitaptar  taralyp otyr. Meniń janyma batatyny  qazaq jastary  kóp,  olar qansha jerden týyp ósken jerinde júrse de ata-babalarynyń shyqqan jerin biledi, ańsap turady saǵynysh bar bárinde.  Mine bizdiń eń basty mindetimiz deýge bolarlyq jumys osy jastardyń  «qazaq» degen ulttan shyqqanyn umytpaýǵa, salt-dástúrin umytpaýǵa kúsh salý.  Jaqynda ǵana QR memlekettik hatshysy Gúlshara Ábdihalyqova Túrkııaǵa kelgen saparynda, arnaıy qazaq  dıasporasy men kezdeskisi  keletin jetkizgen eken. Sol kezdesýde osy Túrkııadaǵy qazaq jastarynyń máselesin kóbirek aıttyp  usynysymyzdy tastadyq.  Qazaqstanǵa kelip ketip jatqan orta býyndar bar, biraq jastardyń kóbirek kelgeni durys aq, aldymen Ýnıversıtetterde oqyǵan oı-órisi damyǵan jastarymyz kelse deımiz.  Osy rette Qazaqstan Respýblıkasyna alǵys aıtqym keledi, memleket qoldaýymen bir top  Túrkııalyq qazaq jastary óziniń tarıhı otanynda Astanasynda bolyp qaıtty, alǵan áserleri keremet. Bolashaqta jastarymyzdyń óz eline qaıtýyna yqpal eteri sózsiz..

-Astana qalasyna kelgen jastar qazaq tilin biledi me?

-Biledi, biletin balalardy terip aldyq (kúlip),  qansha jerden aıtsaq ta shet memlekette turyp jatqan soń qıyn ǵoı. Qazaq mektepteri joq, bir mektepte eki úsh keıde jalǵyz bala oqıdy. Men oqyǵan mektepte jeti bala edi.  Jan-jaǵynyń barlyǵy túrik tilinde sóıleıdi. Dostarymyz aralasatyn orta túrikter degendeı.   Túrik tiliniń uqsas bolýy kóp nárseden qutqaryp tur shyny kerek.

-Túrkııada qansha qazaq turady jalpy? Olardyń kún kóris deńgeıi qandaı?

— Jıyrma bes myńǵa taıaǵan qazaq turady. Kóbi Stambul qalasynda ornyqqan.  Jetpis jylǵa jýyqtap keledi,  Shyǵys Túrkistan arqyly Túrkııaǵa ótip ornyqqanymyzǵa. Al osy Túrkııa arqyly biraz qazaqtar Eýropaǵa tarap ketti. Bizdiń jýrnalymyzdyń keń taralýyna da osy tarap ketken qazaqtar sebep bolyp otyr. Biraq olar krılıany emes túrik álipbıin tanıdy sondyqtan jýrnalymyzdyń túrikshesin oqıdy. Qazaqstan latyn álipbıine ótedi dep estigenimizde qatty qýandyq, osy olqylyqtardyń orny toltyrylatyn aq shyǵar dep.  Al endi kún kóris deńgeıi árkim de ár qalaı. Bizdiń qorǵa demeýshiler Stambul men Eýropa elderinde turatyn qazaqtar.

-Baýyrlas eki eldiń qanshalyqty uqsastyqtary nemese aıyrmasy bar?

-Túrikter bizdi jaqsy kóredi, qansha jerden shet elde tursaq ta bótendigin kórsetken emes,  elimiz táýelsizdik alǵanda birinshi moıynady ǵoı. Osydan aq Qazaqstannyń orny Túrkııada erekeshe ekenin bile berińiz.  Tilderinde de mádenıetinde de uqsastyqtar óte kóp. Aıyrmasyn endi bilmedim (kúlip) eki eldi tel emip óskendikten bolar.

-Jastar kelse dep jatyrsyz ǵoı,  ózińizshe oralý oıyńyzda bar ma?

-Syrtta júrgen búkil qazaq balasynyń armany ata-babanyń kindik qany tamǵan tarıhı otanǵa qaıtyp oralý dep oılaımyn. Biz Túrkııa da týyp óstik, bala-shaǵamyz sol jerde oqyp jatyr. Búkil týys- tanys adamdardyń barlyǵy sol elde. Men kóship kelsem búkil týys-týǵanymmen kóship kelsem dep armandaımyn.

-Qazaqstanǵa jıi kelesiz ǵoı,  ne nársege kóńilińiz tolmady?

-Qazaqstan meniń tarıhı  otanym ǵoı,  biraq aıta keteıin,  men Túrkııada týyp óstim, múmkin menen de qatelik bolar kóńilim tolmaıtyny kóbiniń aıtatyny «qazaqshany durys sóıleı almaısyń» degenderdiń elý paıyzy aýyz eki tilde orys tilin aralastyryp  sóıleıdi. «Sen qazaq tilindegi  mektepte oqydyń,  qazaq otbasynda dúnıege keldiń, men emes sen qazaq tilin taza sóıleýiń kereksiń» dep aıtamyn,  durys pa?! Men syrtta júrgen seksen mıllıon túriktiń arasynda júrgen bir qazaqtyń balasymyn. Túrkııada júrseńiz tek túrik tilin bilseńiz boldy ómir súrip kete alasyń,  al Qazaqstanda qalalyq jerlerde mysaly Soltústik óńirlerde tek qazaq tilin bilip ómir súrip kete almaıtyn sııaqty. Qazaq tilindegi kitaptardy kóbirek oqý úshin krılıany úırendim, latyn áripine kóshedi dep jatyr ǵoı múmkin sol kezde qazaq tilindegi kitaptardy tolyq meńgerip, tildi de jaqsy sóılep ketermin.

-Túrkııadan Qazaqstanǵa  oralyp jatqan qazaqtar bar ma?

-Qazaqstan jańa táýelsizdik alǵan da biraz qazaq beri qaraı ótip ketti.  Astana da bolyp qaıttyq qoı, sonda  eki jarym myńdaı Túrkııa elinen kelgen qandastarymyzdyń kelgenin kórip qýanyp kettik.  Naqty bilmeımin, biraz qazaq ótken sııaqty. Kósh áli de jalǵasyn tabady.

-Túrkııaǵa ótken qazaqtar ózderiniń ata tekterin, rýlaryn qanshalyqty biledi,  jeti ataǵa deıin qyz alyspaý dástúri qalaı saqtalady.  Surap otyrǵan sebebim túrikter úsh atadan keıin alysa beredi eken?

-Túrkııadaǵy qazaqtardyń kóbi orta júzdiń ishindegi Kereıler. Áke-sheshemiz bizge kishkentaıymyzdan  úıretken  jeti ataǵa deıingi qyz berispeý dástúri Túrkııa qazaqtarynda qatań saqtalady.

-Aralas neke qalaı bolyp jatyr, qansha degenimen jat jerde júrsizder?

-Joq, qazaq pen qazaq úılenip jatyr, kóp emes túrikke qyz bergen nemese qyz alǵan.  Bolady oqyǵan jerinde,  bir Ýnıversıtetten birin biri unatyp qalyp..  О́zim de qazaqtan alyp otyrmyn. Bir ul bir qyzym bar. Ekeýi de qazaq tilin biledi.

-Almaty da júrgenińizge biraz bolypty, qandaı jumystarmen júrgen edińiz?

-Durys aıtasyz  biraz boldy júrgenime,  Túrkııada týyp ósken bir dosym men keldim.  Almatyda  qudaı qalasa osynda biraz jumystar isteıik dep otyrmyz. On bes jıyrma kún ishinde myna Arbattyń boıynda úlken túrik taǵamdaryna arnalǵan meıramhana ashpaqshymyz. Bir shetinen osy jumysty syltaý qylyp,  Qazaqstanǵa jıi keletinime de qýanyp júrmin.

-Saıtymyz jaqynda ashylsa da alys jaqyn shet elderge birshama tanymal bolyp qaldy, nege deseńiz úsh álipbımen beriletin, sondaı aq qandastarymyzdyń  máselesin kóbirek qamtıtyn saıt bul.

-Iá meniń de estýim bar qandastar saıtyn, sizderge de oqyrmandaryńyzǵa da jaqsylyq tileımin.

-Sizge de alǵys, aldaǵy ýaqytta sizben Túrkııa qazaqtarynyń hálin bilip otyrý úshin,  Túrkııalyq qazaqtar men  shyǵarmashylyq baılanys ornatatynymyzǵa kámil senimdimin.

Aıda QOJMAMBET