كوشى-قون ۇردىسىندەگى ورالماندار مəسەلەسىنىڭ قۇقىقتىق رەتتەلۋى

كونستيتۋتسيانىڭ 13-بابىنىڭ 1-تارماعىنىڭ نورمالارىنا سۇيەنە وتىرىپ, ورالمانداردىڭ قۇقىقتىق مəرتەبەسى «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىندا جəنە باسقا دا قولدانىستاعى əر ءتۇرلى زاڭداردا دامىتىلعان. كونستيتۋتسيانىڭ 13-بابىندا ايتىلعان قۇقىق سۋبەكتىسىڭ ساناتى ازاماتتاردىڭ قۇقىق قابىلەتتىلىگى مەن əرەكەت قابىلەتتىلىگى ازاماتتىق-قۇقىلىق ۇعىمدى قۇرايدى.

ورالمان دەپ جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن اكتىلەرى, زاڭسىز رەكۆيزيتسيالاۋ, كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ىزگىلىككە جات وزگە دە ءىس-əرەكەتتەر سالدارىنان تاريحي وتانىنان تىسقارى جەرگە قۋىلعان جəنە ازاماتتىعىنان ايىرىلعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا تۇراقتى تۇرۋ ماقساتىمەن ەرىكتى تۇردە قونىس اۋدارعان بايىرعى ۇلت ادامى, سونداي-اق ونىڭ ۇرپاقتارىن ايتامىز.

ورالمان دەپ تانىلعان جəنە تۇراقتى تۇرۋعا ىقتيارحات العان ادام قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بارلىق قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى پايدالانادى. ەگەر قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىندا وزگەشە كوزدەلمەسە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىمەن بىردەي كونستيتۋتسيادا كوزدەلگەن مىندەتتەردى مويىنا الادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىق كودەكسىنىڭ 13-بابىندا ازاماتتىق قۇقىعى جəنە مىندەتتىلىك جۇكتەۋ قابىلەتى بولۋدىڭ (ازاماتتىق قۇقىق قابىلەتى) بارلىق ازاماتتار ءۇشىن بىردەي دəرەجەدە تانىلاتىندىعى بەلگىلەنگەن. ازاماتتىق قۇقىق قابىلەتى ادام تۋعان كەزدەن باستاپ پايدا بولادى جəنە ول قايتىس بولعان كەزدەن توقتاتىلادى.

ازامات قازاقستان رەسپۋبليكاسى شەگىندە دە, سونداي-اق شەت ەلدەردە دە م ۇلىككە, ونىڭ ىشىندە شەتەل ۆاليۋتاسىنا مەنشىك قۇقىعىنا, م ۇلىكتى مۇرالىققا الۋ جəنە مۇرالىققا بەرۋگە; رەسپۋبليكا اۋماعىندا ەركىن ءجۇرۋ جəنە تۇراتىن ورنىن ەركىن تاڭداۋعا; رەسپۋبليكا شەگىن ەركىن تاستاپ شىعۋ جəنە ونىڭ اۋماعىنا ەركىن قايتا ورالۋعا; زاڭ اكتىلەرىمەن تىيىم سالىنباعان كەز كەلگەن قىزمەتپەن اينالىسۋعا; زاڭدى تۇلعانى جەكە نەمەسە باسقا ازاماتتارمەن جəنە زاڭدى تۇلعالارمەن بىرلەسە قۇرۋعا; زاڭ اكتىلەرمەن تىيىم سالىنباعان كەز كەلگەن مəلىمدەمە جاساۋعا جəنە مىندەتتەمەلەرگە قاتىسۋعا; جاڭالىق اشۋعا, عىلىم əدەبيەت جəنە ونەر شىعارمالارىنا جəنە وزگە دە وي ەڭبەگىنە جەكە مەنشىك قۇقىعى بولۋعا; ماتەريالدىق جəنە مورالدىق زارداپتاردىڭ ورنىن تولتىرىلۋىن تالاپ ەتۋگە; باسقا دا م ۇلىكتىك جəنە جەكە قۇقىقتاردى يەلەنۋگە قۇقىلى [1].

نەگىزگى زاڭدا ورنىقتىرىلعان ادام جəنە ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق مəرتەبەسى جالپىعا بىردەي ادام قۇقىعى تۋرالى دەكلاراتسياسىنا نەگىزدەلگەن جəنە حالىقارالىق قۇقىقتىق قۇجاتتاردىڭ نەگىزگى قاعيدالارىنان تۋىندايدى.

قازىرگى زامانعى حالىقارالىق قۇقىقتا ادام قۇقىعىنا قاتىستى تۇتاستاي قۇقىقتىق اكتىلەر كەشەنى قالىپتاستى. حالىقارالىق قۇقىق نورمالارى ناقتى مەملەكەتتەگى ادام قۇقىعىن تىكەلەي رەتتەمەيدى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ جارعىسى (1-ب. 3-ت.) əلەمدەگى بارلىق مەملەكەتتەردى ولاردىڭ اۋماعىندا تۇراتىن بارلىق ادامداردىڭ, قانداي دا بولسىن كەمسىتۋگە جول بەرمەۋگە, سونداي-اق ولاردىڭ نەگىزگى قۇقىلارى مەن بوستاندىقتارىن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتەيدى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ جارعىسى شەڭبەرىندە ادام قۇقىعىنىڭ قۇقىقتىق مəرتەبەسى مəسەلەسى بويىنشا «ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراتسياسى» (1948), «ادامداردىڭ ەكونوميكالىق, əلەۋمەتتىك جəنە مəدەني قۇقىقتارى تۋرالى», «ادامداردىڭ ازاماتتىق جəنە ساياسي قۇقىقتارى تۋرالى پاكتىلەرى» (1966), «بالالار قۇقىعى دەكلاراتسياسى» (1959), «Əيەلدەردىڭ ساياسي قۇقى تۋرالى كونۆەنتسيا» (1954) جəنە باسقا دا بىرقاتار قۇجاتتار قابىلداندى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسى ازاماتتاردىڭ قۇقىلارى مەن بوستاندىقتارىن نىعايتا وتىرىپ, حالىقارالىق اكتىلەردىڭ نورمالارى مەن پرينتسيپتەرىنە سۇيەنەدى.

جوعارىداعى اتالعان جəنە باسقا دا حالىقارالىق اكتىلەر مىنانداي نەگىزگى قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى جاريالايدى:

• كەز كەلگەن ادام ءومىر سۇرۋگە, بوستاندىعىنا جəنە جەكە باسىنا قول سۇعىلماۋىنا قۇقىلى;
• ەشكىم دە ازاپتالماۋى, قادىر-قاسيەتىن كەمسىتەتىندەي الاۋىزدىققا جəنە جازاعا ۇشىراماۋى ءتيىس;
• بارلىق ادامدار زاڭ الدىندا تەڭ, زاڭمەن تەڭ دəرەجەدە قورعالۋعا قۇقىلى;
• كەز كەلگەن ادام تۇراتىن ورنىن مەملەكەت شەگىندە ەركىن الماستىرۋعا جəنە تاڭداۋعا قۇقىلى;
• كەز كەلگەن ادام ءوزىنىڭ, وتباسىنىڭ جəنە باسقالارىنىڭ دەنساۋلىعىن جəنە تۇرمىس جاعدايىن قولداۋعا قاجەتتى ومىرلىك دەڭگەيدە ەڭبەك ەتۋگە ءبىلىم الۋعا, دەم الۋعا قۇقىلى.

حالىقارالىق-قۇقىقتىق قۇجاتتار ادام قۇقى مەن بوستاندىعىن ەڭ جوعارى قۇندىلىق دەپ تانيدى [2]. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى ادام قۇقىعى تۋرالى حالىقارالىق قۇجاتتاردىڭ نەگىزگى يدەيالارى مەن قاعيدالارىن قابىلدادى. سونداي-اق ونى مەملەكەتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن

ەسكەرە وتىرىپ نىعايتتى.

كونستيتۋتسيادا «ادام جəنە ازامات» دەگەن 2-بولىمىندە مەملەكەتتىڭ ادامعا جəنە ازاماتقا قاتىناسى تۋرالى قاعيدا ورنىقتىرىلدى. مۇندا: «ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى əركىمگە تۇمىسىنان جازىلعان, ولار ءابسوليۋتتى دەپ تانىلادى, ولاردان ەشكىم ايىرا المايدى, زاڭدار مەن وزگە دە نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ مازمۇنى مەن قولدانىلۋى وسىعان قاراي انىقتالادى» (12-ب. 2-ت.) دەپ كورسەتۋى حالىقارالىق-قۇقىقتىق قۇجاتتارعا سəيكەستەندىرىلىپ مويىندالعانىن ايقىندايدى.

قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسيالىق زاڭ تاريحىندا العاش رەت ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى جəنە مىندەتتەرىمەن بىرگە «ادام قۇقىعى» ۇعىمى ءبىرىنشى رەت تانىلدى. ءبىر سوزبەن ايتساق, «ادام قۇقى» مەن «ازامات قۇقى» ۇعىمدارى ءبىر-بىرىنە جاقىن جəنە تابيعي تۇردە ۇشتاسقان ۇعىمدار. ازامات دەگەن — ادام. سوندىقتان ادامعا قاتىستىنىڭ ءبəرى دە ازاماتقا دا قاتىستى. الايدا «ازاماتتىق قۇقىعى» ادامنىڭ قۇقىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ويتكەنى مەملەكەت ازاماتقا مەيلىنشە كەڭ قۇقىقتار مەن بوستاندىقتار بەرىپ, مەملەكەتتىڭ ءوز ازاماتتارىنا دەگەن ەرەكشە قاتىناستارىنا وراي وعان ايرىقشا مىندەت جۇكتەيدى. مىنە وسى نەگىزدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى جەكە تۇلعالاردىڭ قۇقىلارى مەن بوستاندىقتارىن قالىپتاستىرادى. ەگەر قۇقىقتار مەن بوستاندىقتار, مىندەتتەر بارلىق ادامعا قاتىستى بولسا, وندا «بارلىعى», «ادام», «əركىم», «ەشكىم ەمەس» دەگەن تەرميندەر قولدانىلادى. ال قۇقىقتار, بوستاندىقتار مەن مىندەتتەر قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىنا قاتىستى بولسا, وندا ول تۋرا كورسەتىلەدى [2].

ورالمانداردىڭ قۇقىقتىق مəرتەبەسىن انىقتاعاندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ادام جəنە ازامات قۇقىقتارى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق نورمالاردى جان-جاقتى تالداۋعا تۋرا كەلەدى. سونىمەن قاتار باسقا دا كوشى-قون ءۇردىسى بارىسىندا قابىلدانعان زاڭداردىڭ نەگىزگى نورمالارى قازاقستانعا قونىس اۋدارعان ورالماندار ءۇشىن قانشالىقتى زاڭدى ەكەندىگىن الىپ قارايىق.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا كوشى-قون مəسەلەسى جاڭادان پايدا بولدى دەۋگە بولمايدى. كوشى- قوننىڭ العاشقى لەگى 1959–1966 جىلدار ارالىعىندا رەسپۋبليكاعا قونىس اۋداردى.

وسى مəسەلە بويىنشا ونىڭ زاڭدى نەگىزى سول كەزدەگى جابىق قوعامنىڭ كۇردەلى جاعدايىندا, ناقتى كونفيدەنتسيالدىق تۇردە, پارتيانىڭ ارالاسۋىمەن, كسرو مەملەكەتتىك جəنە زاڭ ورگاندارىنىڭ قاداعالاۋىمەن جۇزەگە اسىرىلدى [3].

كوشى-قوننىڭ ەكىنشى اعىمى 1990 جىلدارى əلەمدەگى سوتسياليستىك دەپ اتالىپ كەلگەن مەملەكەتتەردىڭ ىدىراۋى مەن كسرو-نىڭ قۇلاۋى نəتيجەسىندە پايدا بولدى.

تəۋەلسىز قازاقستاننىڭ العاشقى جىلدارى كوشى-قون ءۇردىسىن رەتتەيتىن زاڭدىلىقتار جوق بولدى. ورالماندارعا قاتىستى ماڭىزدى مəسەلەلەردى ۋاقىتشا رەتتەيتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىقتارى مەن ۇكىمەت قاۋلىلارىنا سۇيەنىپ, جۇمىس جاسادى. ول قۇقىقتىق اكتىلەردى تومەندەگىدەي توپقا بولۋگە بولادى: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ» «كوشىپ كەلۋ تۋرالى» زاڭى, № 1437 قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەسىمەن 1992 جىلى 26 مامىردا قابىلداندى. زاڭ ۋاقىتشا سيپاتقا يە بولدى. ول زاڭدى كۇشىنە 1992 جىلى 1 جەلتوقساندا ەندى. زاڭنىڭ 1-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى رەسپۋبليكا ىشىندە تۇرعىلىقتى جەرىن اۋىستىرۋعا, باسقا ەلگە قونىس اۋدارۋعا جəنە قايتىپ ورالۋعا قۇقىلى. شەتەلدە تۇراتىن وتانداستار وزدەرىنىڭ اتا قونىسى — قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ەركىن ورالا الادى» دەپ ايقىن كورسەتتى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى تəۋەلسىزدىگىن الىپ, ساياسي ەركىندىككە يە بولۋى, تاريحي وتانىمەن شەتتەپ كەتۋگە ءمəجبۇر بولعان وتانداستارىمىز ءۇشىن وتە ۇلكەن جاڭالىق ەدى.

سونداي-اق رەسپۋبليكامىزداعى كوشى-قون ۇردىستەرىندەگى كوكەيتەستى مəسەلەلەر مەن بولاشاق باعدارلار تۇرعىسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بىرنەشە جارلىقتار شىعاردى. ولار: بىرىنشىدەن, «شەتەلدەردەگى وتانداستاردى قولداۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى تۋرالى» № 3308 قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعى (13.12.1996 ج.). بۇل باعدارلامادا شەت ەلدە ءومىر سۇرەتىن وتانداستارىمىزبەن جۇرگىزىلەتىن بىرقاتار شارالاردى ايقىنداپ بەردى. مۇندا ولاردىڭ əلەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق, ساياسي, مəدەني سۇراقتارىن زەرتتەۋگە, قازاقتاردى ارى قاراي دامىتۋ پەرسپەكتيۆاسىن انىقتادى.

ەكىنشىدەن, «كوشى-قون ساياساتىنىڭ 2000 جىلعا دەيىنگى باعىتتارى» اتتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ № 3419 جارلىعى (19.03.1997 ج.). بۇل باعدارلامادا قازاقتاردىڭ تاريحي وتانىنا كوشىرۋ سۇراقتارىن شەشۋگە باعىتتالعان, سونداي-اق ولاردىڭ جاڭا ەتنيكالىق ورتادا بەيىمدەلۋ مəسەلەلەرى قامتىلعان.

سونداي-اق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى دە كوشى-قون ۇردىسىندەگى ورالماندار مəسەلەسىنە ەرەكشە نازار اۋدارىپ, ولاردى قۇقىقتىق رەتتەۋدى جەتىلدىرۋ ءۇشىن 1992 جىلعى 1 قاراشاداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ «قوشى-قون تۋرالى» № 1055 قاۋلىسىن قابىلداپ, ەڭبەك مينيسترلىگىندە كوشى-قون دەپارتامەنتىن قۇردى.

سونىمەن قاتار 1992 جىلعى 23 قاراشادا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ «شەتەلدەگى قازاق دياسپورالارىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كەلۋىنە بايلانىستى əلەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى» № 791 قاۋلىسىن قابىلدادى. بۇل قاۋلىلارعا نەگىزدەلىپ قازاقستاننىڭ ءتۇرلى ايماقتارىندا قونىس اۋدارۋشى ورالمانداردىڭ رۋحاني ءومىرى مەن əلەۋمەتتىك, شارۋاشىلىق سالالارىندا ولاردى ورنالاستىرۋ مەن ناقتىلى ءىس-قىزمەتتىڭ جۇيەسى جۇزەگە اسا باستادى.

1991 جىلى 16 قاراشاداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ «ازاماتتىق قۇجاتتامالار تۋرالى» № 711 قاۋلىسى قابىلداندى. وسى قۇجات بويىنشا قونىس اۋدارۋشى ورالماندار (رەپاتريانتتار) قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ازاماتتىعى جوق تۇلعا رەتىندە تۇرۋ قۇقىعىنا يە بولدى.

جالپى العاندا جوعارعى اتالعان قۇجاتتار جوعارى دەڭگەيدە بولماسا دا اداپتاتسيا, نەمەسە ورتاعا بەيىمدەلۋ, سيپاتىنداعى قۇجاتتار بويىنشا ورالمانداردىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنە ناقتى əسەر ەتەتىن, كەيىنگە قالدىرۋعا بولمايتىن كوپتەگەن سۇراقتاردى وسى اكتىلەر بويىنشا رەتتەپ وتىردى. اتاپ ايتساق, ولاردىڭ كوبى تۇرعىن ءۇي جəنە ماتەريالدىق كومەكپەن قاتار əلەۋمەتتىك كومەك رەتىندەگى وتەماقى, بالالار ءۇشىن كومەك, تەگىن مەديتسينالىق كومەك, تۇرعىلىقتى جەرىندە تەگىن ءبىلىم الۋ سياقتى جەڭىلدىكتەرگە يە بولدى.

وسىمەن قاتار كوشى-قون سالاسىندا تولىق زاڭدىلىق اكتىلەر پاكەتىنىڭ جوق بولۋىنا بايلانىستى بىرقاتار كەلەڭسىز جاعدايلارعا جول بەرىلدى. ورالماندارعا بەرىلگەن «ازاماتتىعى جوق تۇلعا» مəرتەبەسى ورالمانداردىڭ وتپەلى كەزەڭدەگى جەكەشەلەندىرۋ ۇردىسىنە قاتىسۋ قۇقىعىنان ايىردى. ورالمانداردىڭ بۇل احۋالى 1992 جىلدىڭ باسىنان كورىنە باستادى. ولاي دەيتىنىمىز رەسپۋبليكادا جاڭا زاڭداردىڭ قابىلدانا باستاۋىنا سəيكەس جوعارىداعى اتالعان جارلىقتار, قاۋلىلار, əر ءتۇرلى ۋاقىتشا ەرەجەلەر ءوزىنىڭ زاڭدى كۇشىن جويىپ الدى. ال كوشى-قونعا بايلانىستى زاڭدىلىقتار الاڭىندا «بوس كەڭىستىك» پايدا بولدى. وسىعان وراي كوپتەگەن ورالماندار زاڭدى تۇردە قورعاۋسىز جاعدايدا قالدى.

ورالمانداردىڭ مəسەلەسىن رەتتەۋشى ارنايى زاڭداردى قابىلداۋ زامان تالابىنا ساي كەلدى. 1997 جىلى 13 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» قابىلداعان زاڭى ورالمانداردىڭ قۇقىقتىق مəرتەبەسىن جان-جاقتى انىقتاعان العاشقى قۇقىقتىق قۇجات بولىپ تابىلادى. بۇل زاڭ 1992 جىلعى زاڭمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم جوعارى ەكەندىگىن كورۋگە بولادى. سەبەبى جاڭا زاڭ قازاقستاننىڭ كەڭ كولەمدەگى قاۋىمداستىعى مەن شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىمەن, ورالماندارمەن جىلى قابىلداندى. «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ نەگىزگى قۇزىرەتى كوشى- قون سالاسى بويىنشا حالىقارالىق زاڭدىلىقتاردىڭ قويعان بازالىق تالاپتارىنا تولىعىمەن جاۋاپ بەرەدى. ول 7-ءى ءبولىم جəنە 41 باپتان تۇرادى [4].

زاڭنىڭ 1, 3 جəنە 4-تاراۋلارىندا ورالمانداردىڭ قۇقىقتىق مəرتەبەسى انىقتالىپ, ولار ءۇشىن جاڭا ورتادا بەيىمدەۋگە نەگىزدەلگەن ساياسي, əلەۋمەتتىك, كəسىپكەرلىك, تىلدىك جəنە مəدەني سالالارىندا بەيىمدەلۋ جولدارى مەن قارجى كوزدەرى انىقتالدى.

بۇل زاڭنىڭ 9-بابىندا ورالمانداردى كوشىرىپ الۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتىنىڭ ۇسىنۋى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ءəربىر كۇنتىزبەلىك جىلعا كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىن بەلگىلەۋى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى دەلىنگەن. ال كۆوتا بويىنشا كەلگەن ورالماندار مەملەكەت تاراپىنان تۇرعىن ءۇي جəنە ماتەريالدىق كومەكتەر الۋعا, جەڭىلدىكتەر باسقا دا اتاۋلى كومەكتەردىڭ تۇرلەرىن پايدالانۋ قۇقىعىنا يە بولدى.

وسىنداي ورالمانداردىڭ ءۇمىت كۇتتىرەرلىك قۇقىقتىق مəرتەبەسىن انىقتاعان 29-باپتى اتاپ وتەيىك. مۇندا ورالماندار ءۇشىن ناقتى جەڭىلدىكتەردىڭ تۇرلەرى مەن وتەماقىلار كورسەتىلگەن. سونداي-اق تۇرعىن ءۇي ساتىپ الۋعا قاراجات, ءبىر جولعى جəردەماقىلار, جەر ۋچاسكەلەرىن, سونىڭ ىشىندە ورالمانداردىڭ جيناقى تۇرۋىنا ارنالعان جەر ۋچاسكەلەرىن الۋعا, جەكە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى مەن شارۋاشىلىعىن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ۇزاق مەرزىمدى جەڭىلدەتىلگەن نەسيەلەر ءبولۋدى كوزدەگەن باپتار ەنگىزىلدى.

زاڭ بويىنشا كۆوتامەن كەلگەن ورالماندارعا شەكارا ارقىلى كەدەن تولەمىسىز سالىق سالىنباي ءوتۋىن, قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ ۋاقىتشا نەمەسە تۇراقتى تۇراتىن جەرىنە تەگىن جەتۋىن جəنە مۇلكىن تەگىن جەتكىزۋدى قامتاماسىز ەتۋدى قاراستىرعان باپتارمەن قاتار, تەگىن وقۋ مەديتسينالىق كومەك الۋ سياقتى بىرقاتار مəسەلەلەر بويىنشا ورالماندار ءۇشىن ءۇمىت كۇتەرلىكتەي جاڭا نورمالاردى بەكىتتى.

وسى سياقتى قاتىناستارمەن قاتار, ورالماندار ءۇشىن قازاقستان تەرريتورياسىندا ادام قۇقىعىنىڭ جالپىعا بىردەي ءپرينتسيپىن رەتتەۋ بارىسىندا ولاردىڭ تۇرعىلىقتى جەرىن ەركىن تاڭداۋ قۇقىعى (كونستيتۋتسيا 21.1), əركىمنىڭ ەڭبەك ەتۋ بوستاندىعىنا, قىزمەت پەن كəسىپ ءتۇرىن ەركىن تاڭداۋ قۇقىعى (كونستيتۋتسيا 24.1) جəنە دە باسقالارمەن بىردەي دəرەجەدە زاڭدى تۇلعا رەتىندە م ۇلىكتىك قاتىناستارعا ارالاسۋ قۇقىعى بەرىلگەن.

«حالىقتىڭ كوشى-قونى» زاڭىنىڭ 16-بابىندا «رەپاتريانت (ورالمان), ءمəجبۇرلى قونىس اۋدارۋشى, رەەميگرانت نەمەسە بوسقىن دەپ تانىلعان ادامداردىڭ əرقايسىسىنا كۋəلىك بەرىلەتىنىن جəنە ولاردىڭ قۇقىقتىق مəرتەبەسى انىقتالاتىنى» تۋرالى ايتىلعان.

ادامدى ورالمان, ءمəجبۇرلى قونىس اۋدارۋشى, رەەميگرانت نەمەسە بوسقىن دەپ تانۋ تۋرالى شەشىمدى جەرگىلىكتى ۋəكىلەتتى ورگاننىڭ ءتيىستى اۋماقتىق قىزمەتكەرى سول ادامنان ءوتىنىش تۇسكەن كەزدەن باستاپ وتىز كۇن ىشىندە قابىلدايدى [4].

ورالمان, ءمəجبۇرلى قونىس اۋدارۋشى, رەەميگرانت نەمەسە بوسقىن دەپ تانۋدان باس تارتىلعان جاعدايدا, وعان شەشىم قابىلداعان كۇننەن باستاپ وتىز كۇن ىشىندە جازباشا حابارلاما بەرەدى. ەگەر اتالعان ادام قازاقستان رەسپۋبليكاسىنان تىس جەردە بولسا, وعان باس تارتۋدىڭ سەبەپتەرى مەن قابىلدانعان شەشىمگە شاعىمدانۋ ءتəرتىبى كورسەتىلىپ, جازباشا جىبەرىلەدى.

زاڭنىڭ 16-بابىنىڭ 4-تارماعىندا «ادام ءوزىن ورالمان, ءمəجبۇرلى قونىس اۋدارۋشى, رەەميگرانت نەمەسە بوسقىن دەپ تانۋدان باس تارتۋ تۋرالى شەشىمگە جازباشا حابارلاما العان كۇننەن باستاپ ءبىر اي ىشىندە جوعارى تۇرعان ۋəكىلەتتى ورگانعا نەمەسە سوت تəرتىبىمەن شاعىم جاساي الاتىنى» تۋرالى كورسەتىلگەن.

ەگەر ول ادامدى ورالمان, ءمəجبۇرلى قونىس اۋدارۋشى, رەەميگرانت نەمەسە بوسقىن دەپ تانۋدان باس تارتۋ تۋرالى شەشىم العاننان كەيىن, ونى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنان كەتۋىن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن قۇجاتتاردى ءتيىستى ىشكى ىستەر ورگاندارىنا جىبەرەدى. الايدا ءوزىن ورالمان, ءمəجبۇرلى قونىس اۋدارۋشى, رەەميگرانت نەمەسە بوسقىن دەپ تانۋ تۋرالى ءوتىنىش جاساعان ادامنىڭ ۋəكىلەتتى ورگاننىڭ شەشىمىنە شاعىمدانعان كەزدە ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنان كەتىرۋدى ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى ءىس-əرەكەتى توقتاتىلا تۇرادى.

ورالماندار قۇقىقتىق مəرتەبەسىن زەرتتەۋ بارىسىندا قالىپتاسىپ وتىرعان بىرقاتار مəسەلەلەر انىقتالدى.

ورالمانداردىڭ ءبىرىنشى كەشەندى مəسەلەسى — قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىق مəسەلەسىنە بايلانىستى. اتالعان زاڭدى تۇردەگى ورالمانداردىڭ قازاقستاندىق ازاماتتىعىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى تومەندەگىدەي جاعدايعا ءتۇسىپ وتىر:

مەملەكەتتىك ورگاندارعا, جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارىنا سايلانۋعا, سايلاۋعا جəنە دە رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمعا قاتىسۋعا قۇقىعى جوق (قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ 33-ب. 2-ت.).

ورالمانداردىڭ ەكىنشى كەشەندى مəسەلەسى — م ۇلىكتىك قۇقىقتىق قاتىناستاردا قۇقىقتىق سۋبەكتىلىگى بولماۋىنا بايلانىستى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدىلىقتارىندا بۇل قۇقىقتىڭ دە-يۋرەسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىق كودەكسىنىڭ 3-بابىنىڭ 7-تارماعىندا كورسەتىلگەن. مۇندا «ەگەر زاڭ قۇجاتتارىندا وزگەشە كوزدەلسە, شەتەلدىك جەكە ازاماتتار جəنە زاڭدى تۇلعالار, سونداي-اق ازاماتتىعى جوق ادامدار ازاماتتىق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى مەن زاڭدى تۇلعالارى ءۇشىن قانداي قۇقىقتار مەن مىندەتتەر كوزدەلسە, ناق سونداي قۇقىقتارعا يە بولۋعا قۇقىلى جəنە سونداي مىندەتتى ورىنداۋعا مىندەتتى» دەپ بەكىتكەن. جالپى حالىقارالىق زاڭدىلىقتاردا رەپاتريانت ەرەكشە زاڭدى سۋبەكتى بولىپ تابىلادى. كوپتەگەن مەملەكەتتەردە ورالمان سول ەلدىڭ ازاماتتارىمەن بىردەي قۇقىققا يە بولىپ, مىندەتتەردى اتقارادى. رەپاتريانتتاردىڭ باسقا سۋبەكتىلەردەن ايىرماشىلىعى, ءوز مەملەكەتتىن ءوزىنىڭ قالاۋى بويىنشا تاستاپ كەتپەگەنىندە بولىپ وتىر [5]. «رەپاتريانت» ۇعىمى قولدانىستاعى كوشى-قون زاڭدىلىعىندا ورالمان تەرمينىمەن اۋىستىرىلىپ وتىر.

بۇل ەرەكشە مəرتەبە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىندا كورسەتىلمەگەن. «حالىقتىڭ كوشى- قونى» تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنىڭ 29-بابىنداعى كورسەتىلگەن 14 ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر ورالمانداردىڭ جاعدايى ءۇشىن جاقسى بەكىتىلگەن. بىراق باسقا زاڭدارمەن بەكىتىلمەگەندىكتەن, وڭ شەشىمىن تاپپاۋدا. مىسالى, 1995 جىلعى 22 جەلتوقسانداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ زاڭ كۇشى بار «جەر تۋرالى» جارلىعىنىڭ 1-بابىنىڭ 15-تارماعىنا سəيكەس قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتاعىن قابىلداماعان ورالمان جەر قاتىناستارىنا سۋبەكتى رەتىندە قاتىناسا المادى. «جاڭا جەر تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىندا ورالماندارعا جەر ۋچاسكىلەرىن بەرۋ تۋرالى ارنايى باپ ەنگىزدى. مۇندا ورالماندارعا وزىندىك (قوسالقى) ءۇي شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋ, باعباندىق جəنە ساياجاي قۇرىلىسى ءۇشىن جەر ۋچاسكىلەرىن بەرۋ سەلولىق ەلدى مەكەندەردىڭ جەرىنەن, اۋىل شارۋاشىلىق ماقساتىنداعى جەرلەردەن, كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ جەر قورىنىڭ, ارنايى جەر قورىنىڭ جەرىنەن جəنە بوسالقى جەردەن وتەۋسىز ۋاقىتشا جەر پايدالانۋ قۇقىعىمەن جۇزەگە اسىرىلادى.

بەرىلگەن جەر ۋچاسكەلەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن العاننان كەيىن, بەلگىلەنگەن ءتəرتىپ پەن جاعدايلاردا ولاردىڭ جەكە مەنشىگىنە وتەدى دەپ كورسەتتى [6].

ورالمانداردىڭ ءۇشىنشى كەشەندى مəسەلەسى — جۇمىسسىزدىققا بايلانىستى. «حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنىڭ 29-بابىنىڭ 4-تارماعىندا «ورالمانداردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋىنا, بىلىكتىگىن ارتتىرۋىنا, جاڭا كəسىپتى مەڭگەرۋىنە, ورالمانداردى جۇمىسسىز رەتىندە تىركەلۋىنە, تۇرعان مەرزىمىنە قاراماستان, جۇمىسقا ورنالاستىرۋ مۇمكىن بولماعان جاعدايدا جۇمىسسىزدىق بويىنشا جəردەماقى الۋىنا كومەك كورسەتۋ» تۋرالى جازىلعان.

وسى زاڭنىڭ نەگىزگى تارماعى قازىرشە ءəلى شەشىمىن تاپپاعان, رەتتەلمەگەن. ورالمانداردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋ, بىلىكتىگىن ارتتىرۋ, اتتەستاتسيالاۋ, جاڭا كəسىپتى مەڭگەرۋمەن ەشكىمنىڭ جۇمىسى جوق. كوشى-قون ىسىمەن اينالىساتىن مەملەكەتتىك ورگاندار كوبىنە كەلگەن ورالمانداردى تىركەۋمەن, ەسەپ جيناۋ جۇمىسىن عانا وزدەرىنىڭ مىندەتتى سانايدى.

وسى مəسەلە بويىنشا شەتەلدىكتەر قالاي جۇمىس جاسايدى ەكەن سوعان نازار اۋدارايىق. مىسال رەتىندە يزرايلدە ەۆرەيلەردى ءوز تاريحي وتانىنا تارتۋ ءۇردىسى قىزۋ جۇرۋدە. 1999 جىلدىڭ وزىندە 4000 وتباسى ەفيوپيادان يزرايلگە قونىس اۋدارعان [7]. قونىس اۋدارعان يمميگرانتتاردى جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك ورىندارعا ۋاقىتشا ورنالاستىرىپ, ولارعا كوپتەگەن قىزمەت سالالارى بويىنشا جەڭىلدەتىلگەن قىزمەت كورسەتەدى. مۇندا ساۋىقتىرۋ ورتالىعى, ورتامەن تانىستىرۋ, بالاباقشا, ياسلي ت.ب. كوپتەگەن جۇمىستاردى جۇرگىزەدى. ۇكىمەتتىڭ جان-جاقتى مىرزالىق كومەگىمەن قارىزدار مەن الىمداردان, تۇرعىن ءۇي قۇرىلىستارىنان, كەلگەن يمميگرانتتار تۇراقتى ورنىن تەز تاۋىپ الادى.

العاشقى جابدىقتاۋ جəنە قامداۋ: يمميگرانتتاردىڭ جاڭا لەگى كەلگەننەن باستاپ مەديتسينالىق بايقاۋدان ءوتىپ, قازىرگى كەزەڭدەگى قوعام ومىرىمەن تانىستىرىلادى. بۇعان ساۋىقتىرۋ ورتالىقتارى, بانكىلەر, تەلەفون جəنە ت.ب. سونىمەن قاتار يمميگرانتتارعا ۇيگە قاجەتتى نەگىزگى جابدىقتاردى تەگىن بەرەدى, وعان: كۇندەلىكتى قولدانىسقا ەڭ قاجەتتى توڭازىتقىش, تەلەۆيزور, پەش, كورپە-جاستىق, ۇستەل جəنە ورىندىق, كاستريۋلدەر, تارەلكالار ت.ب. كىرەدى.

جۇمىسپەن قامتۋ مəسەلەسى. ورتاعا بەيىمدەۋ كەزىندە يمميگرانتتاردى جاڭا ەڭبەك əلەۋەتىن كوبەيتۋ ارقىلى يزرايل ەكونوميكاسىن جاقسارتۋ ءۇشىن باعىتتايدى جəنە جاڭا يمميگرانتتاردىڭ كəسىپتىك پوتەنتسيالىن رەتتەۋ جاعدايىن قامتاماسىز ەتەدى. بۇل قىزمەتتەر كەلەسى باعىتتار بويىنشا جۇزەگە اسادى:

• وقىمىستى يمميگرانتتاردى جوعارى وقۋ جəنە زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا پايدالانۋ;
• ينجەنەرلىك كادرلەردى قايتا ماماندىرۋ جۇيەسىمەن دامىتۋ;
• رەپاتريانتتار اراسىنان ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ شىعارماشىلىعىن قولداۋ جəنە شىعارۋدى قامتاماسىز ەتۋ;
• بارلىق ماماندار سالاسىندا, əسىرەسە مەديتسينا سالاسىنداعى قىزمەتكەرلەردەن تۇراتىن يمميگرانتتاردى سəيكەس سەرتيفيكاتتاردى الۋ ءۇشىن اتتەستاتسيا ۇيىمداستىرىپ, ولاردىڭ ليتسەنزيا الۋ كەزىندە كومەك كورسەتۋ ارقىلى جۇمىسقا تارتۋ;
• ەكونوميكا, تۋريزم جəنە قۇرىلىس سالالارىنداعى جۇمىس ىستەيتىن كəسىبي ماماندارعا جان- جاقتى كومەك كورسەتۋ;
• كىشى بيزنەس جəنە جەكە شىعارماشىلىقتى دامىتۋ سياقتى جەڭىلدىكتەر بەرىلەدى.

وسى يزرايل تəجىريبەسىنەن كورىپ وتىرعانداي, يمميگرانتتارعا جان-جاقتى جاعدايلار جاساۋ زاڭدارمەن بەكىتىلگەن [7]. ەلىمىزدە شەتەلدەردەگى وزىق تəجىريبەلەردى كوشى-قون ۇردىسىنە پايدالانۋ, ورالماندارعا جاعداي جاساۋدى قۇقىقتىق تۇرعىدان زاڭداستىرۋدى جəنە قولدانىستاعى كوشى-قون زاڭىن جەتىلدىرۋ قاجەتتىگىن كورۋگە بولادى.

قازاقستاندا ورالمانداردى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتۋ قاجەت. كوپتەگەن جاعدايدا ورالماندار ورىس ءتىلىن بىلمەۋى, قازاقستان قوعامىن تولىق تۇسىنە الماۋىنا بايلانىستى جəنە وزدەرىنىڭ قۇقىلارىن تولىق بىلمەيتىندىكتەن, ولار ءوز بەتىنشە جۇمىس تابا الماۋدا.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى توقتاتقان ەرەجەگە بايلانىستى شەتەل ازاماتتارى ەڭبەك بيرجاسىنا تىركەلۋ قۇقىعىنا يە بولا الماۋدا. ورالماندار وزدەرىنىڭ رەسمي بەكىتىلگەن مəرتەبەسىن الا الماعاندىقتان, شەتەلدىكتەر ساناتىنا جاتادى.

ورالمانداردىڭ جۇمىس ىستەۋ جəنە جۇمىسسىزدىق پروبلەماسىن قولونەر, ۇلتتىق ۇلگىدەگى ىستەلەتىن كىلەم توقۋ, تەرى يلەۋ, تاعى باسقا شارۋالار ارقىلى شەشىپ, وسى تەكتەس كəسىپورىنداردى اشۋ ءۇشىن ۇزاق مەرزىمدى نەسيە بەرىپ, جۇمىسپەن قامتۋعا əبدەن بولار ەدى. رەسپۋبليكا بانكتەرى ورالماندارعا نەسيە بەرۋ ءۇشىن ولاردان م ۇلىكتىك كەپىلدىك سۇرايدى. ال ونداي ماتەريالدىق يگىلىكتەر ورالمانداردا جوق.

سول سەبەپتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ 24-بابىنىڭ 1-تارماعىنداعى بەكىتىلگەن: «Əركىمنىڭ ەڭبەك ەتۋ بوستاندىعىنا, قىزمەت پەن كəسىپ ءتۇرىن ەركىن تاڭداۋ قۇقىعى بار…» دەلىنگەن كونستيتۋتسيالىق قۇقىلارىن كوپتەگەن ورالماندارىمىز پايدالانا الماۋدا.

ورالمانداردىڭ ءتورتىنشى كەشەندى مəسەلەسى — زەينەتاقى مەن جəردەماقىعا بايلانىستى.

«حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ 29-بابىنىڭ 7-تارماعىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىنا نەمەسە حالىقارالىق شارتتارعا سəيكەس زەينەتاقى مەن زەينەتاقى تولەۋدى قامتاماسىز ەتەدى» دەلىنگەن [4].

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ تۋرالى زاڭىنىڭ» 2-بابىندا:

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا تۇراتىن شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوق تۇلعالار, ەگەر زاڭداردا جəنە حالىقارالىق شارتتا وزگەشە كوزدەلمەسە, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىمەن بىردەي زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ قۇقىعىن پايدالانادى» [8], — دەپ كورسەتكەنىمەن, ورالمانداردىڭ ورتالىقتان زەينەتاقى تولەمدەرىن تاعايىنداۋدا كوپتەگەن قاراما-قايشى جاعدايلار تۋادى.

ورالماندارعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنان تاعايىندالاتىن زەينەتاقى مولشەرى ەڭ تومەنگى مولشەرمەن ەسەپتەلىنەدى. ولاردىڭ بۇرىنعى توتەنشە جəنە قاتەرلى جەرلەردە اۋىر دەنە جۇمىس ىستەگەندەرى ەسەپكە الىنبايدى. سوندىقتان, كوشى-قون ۇردىسىنە قاتىسۋشى-مەملەكەتتەردەن ورالمانداردى كوشىرىپ العان كەزدە, ولاردىڭ بارلىق قۇجاتتارىن زاڭداستىرىپ, زەينەتاقى تاعايىنداۋعا قاجەتتى قۇجاتتاردى دايىنداپ, قازىرگى كەزەڭگە ساي زەينەتاقى تاعايىنداسا, ورالمانداردىڭ əلەۋمەتتىك مəسەلەسىن شەشۋگە ءوز ۇلەسىن قوسار ەدى.

 

 

Əدەبيەتتەر ءتىزىمى

1. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتىق كودەكسى. — الماتى: جەتى جارعى, 2000. — 12-ب.
2. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى (وزگەرتۋ مەن تولىقت. ەنگىزىل.). — الماتى: جەتى جارعى,
3. شەستاك ا.د. وسنوۆى پراۆوۆوگو رەگۋليروۆانيا پروتسەسسوۆ ميگراتسي ۆ سسسر: اۆتورەف. ديس. — م., — 15 س.
4. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ      «حالىقتىڭ     كوشى-قونى     تۋرالى»     1997     جىلدىڭ     13     جەلتوقسانداعى      زاڭى http://www.prg.kz/jurist_2010
5. باتتالوۆا ز. سوۆەرشەنستۆوۆانيە پراۆوۆوگو رەگۋليروۆانيا ۆوپروسوۆ ميگراتسي — نەوبحوديموە ۋسلوۆيە سوحرانەنيا ۆنۋتريپوليتيچەسكوي ستابيلنوستي: ماتەريالى سەمينارا «ميگراتسيا ۆ كازاحستانە: ناستوياششەە ي بۋدۋششەە». — استانا, 2000. — س. 30–33.
6. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «جەر تۋرالى» زاڭى // ەگەمەن قازاقستان. — 2001. — 6 اقپ.
7. ايزەن ۆيۆەن. ينتەگراتسيا ۆ يزرايلە: ماتەريالى سەمينارا «ميگراتسيا ۆ كازاحستانە: ناستوياششەە ي بۋدۋششەە». — استانا,
8. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ تۋرالى زاڭى. — الماتى: جەتى جارعى, — 7-ب.