Avıaııalyq otyn naryǵy: qajettilik tolyq ótelgeni týraly málimdeme qanshalyqty ras?

Qazaqstan naryǵyndaǵy avıaııalyq otyndy ishki tutyný kólemi jylyna shamamen 670 myń tonna shamasynda.  Ol kelesi qajettilikterge jumsalady:

1. Turaqty jáne charterlik reısterdi oryndaıtyn qazaqstandyq áýe kompanııalaryna;

2. Qazaqstanǵa jolaýshylar reısin oryndaıtyn sheteldik áýe tasymaldaýshylaryna;

3. QR Qorǵanys mınıstrliginiń, Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń, Ulttyq ulannyń, Qazaqstan Respýblıkasy Tótenshe jaǵdaılar mınıstrliginiń qurylymdaryna bólinedi.

Bıyl munaı-óńdeý zaýyttaryndaǵy jańǵyrtýlar nátıjesinde avıaııalyq otyn óndirisiniń kólemi shamamen 580 myń tonnany quraıdy dep kútilýde. QR MО́Z-deriniń 2022 jylǵa óndiristik jospary 660 myń tonna shamasynda.

Al bıyl 80  myń tonna deńgeıinde avıaııalyq janarmaı tapshylyǵy baıqalady.  Aıta ketetini 2021 jyldyń basynan beri Qazaqstan shetelden 80 myń tonnaǵa jýyq avıaııalyq janarmaı ımporttaǵan.

Al elimiz syrtqa avıa janarmaı eksporttaǵan joq. Bul shara memlekettiń ishki naryǵyndaǵy avıaııalyq janarmaı tapshylyǵyn joıýǵa baǵyttalǵan.

Bul neni bildiredi? Bul Qazaqstandaǵy otandyq avıaııalyq otyn óndirisi bıylǵy jyly elimizdiń ishki naryǵyndaǵy qajettiliktiń 85%-ǵa jýyǵyn – qazaqstandyq avıatasymaldaýshylar, sheteldik jolaýshylar avıatasymaldaýshylary men quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetin qamtamasyz etip otyr.

Endeshe, azamattyq avıaııa sýbektileri nelikten biraýyzdan “kerosınniń joq” dep shyryldaýda?

Elimizdiń birqatar áýejaılary janarmaı quıý úshin sheteldik júk tasymaldaýshylardy tartý boıynsha belsendi jumys júrgizýde.

Bul qalaı jumys isteıdi?  Bıylǵy jyly Qazaqstanda jasalǵan avıaotynnyń quny qańtardaǵy 170 000 teńge/tonnadan qyrkúıektiń aıaǵynda 220 000 teńge/tonnaǵa deıin nemese tıisinshe 400 dollar/tonnadan 520 dollar/tonnaǵa deıin aýytqydy.  Bul ushaq bıletteriniń quny qurylymyndaǵy otynn baǵasyn 30-35% deńgeıinde ustaýǵa múmkindik beredi.

Bıylǵy jyldyń mamyr aıynan bastap 2019 jyldyń sáıkes kezeńderimen salystyrǵanda avıaııalyq otyndy tutynýdyń aıtarlyqtaı óskeni baıqalady.  Áýe jolaýshylar tasymalynyń kólemi aıtarlyqtaı óspegen sııaqty, biraq aı saıynǵy avıaııalyq otyndy tutyný kólemi 14-15 myń tonnaǵa ósti.

Bul neni bildiredi? Bul Qazaqstan aýmaǵyna janarmaı quıý úshin tranzıttik sheteldik júk tasymaldaýshylardy tartý boıynsha qazaqstandyq áýejaılar qyzmetiniń óte tıimdi nátıjesi ekenin bildiredi. Jáne bul óte tartymdy jáne joǵary tabysty bıznes. Ishki naryqta janar-jaǵarmaıdy ishki baǵamen – 400 – 500 dollar/tonna satyp alyp, sheteldik júk kólikterine 1100 – 1400 dollar/tonnaǵa satý arqyly elimizdiń áýejaılary 3 esege jýyq tabys alady. Bul «sur» bolsa da, elden avıaııalyq otyndy eksporttaýdyń ábden zańdy shemasy. Sheteldik bir júk ushaǵy 60-90 tonna janarmaı quıady. Men qazir Almaty áýejaıyna turaqty ushyp-qonatyn, 300 tonna janarmaı quıylatyn An-225 «Mrııa» týraly aıtyp otyrǵan joqpyn.

Iaǵnı, qarapaıym arıfmetıka ústimizdegi jyldyń mamyr aıynan qazan aıyna deıin50 mln. $shetel júk birge elden 60-70 myń tonnaǵa jýyq avıaııalyq janar-jaǵarmaıdyń «ushyp ketkenin» dáleldeýge múmkindik beredi.

Sonymen qatar, munaıshylar elimizdiń ishki naryǵyndaǵy baǵanyń ósýin tejeý ​​jáne áýe tasymaldaýshylarynyń bılet baǵasy tómen deńgeıin ustap turý úshin elimizdiń munaı óńdeý zaýyttaryna munaıdy barreline 20-30 dollardan (naryqtan 3 ese tómen) jetkizýdi jalǵastyrýda. El úkimeti munaı ónimderiniń eksporty eldegi otandyq munaı óńdeýdiń tabystylyǵyna aıtarlyqtaı qoldaý kórsete alatynyna qaramastan avıakerosındi álemdik naryqqa shyǵarýǵa tyıym salýdy jalǵastyrýda.

Áýe júkterin tranzıttik tasymaldaýdy júzege asyratyn sheteldik avıakompanııalardy tartý boıynsha bıznesti damytýǵa múldem qarsy emespin. Bul el bıýdjetine qomaqty valıýtalyq tabys jáne qosymsha túsim ekeni daýsyz. Shynynda da, janarmaı quıýdan basqa, tranzıttik avıakompanııalar áýejaılarǵa dástúrli ushyp-qoný aqysyn tóleıdi, áýejaılarda turaq, Qazaqstan aýmaǵy arqyly reıs bólek tólenedi – munyń bári aqsha ekeni sózsiz, biraq bul bıznestiń damýy otandyq munaı óńdeýdiń damýyna zııanyn tıgizedi, al bul salanyń mindeti eldiń ishki qajettilikterin qamtamasyz etý bolyp tabylady.

Mundaı marjamen áýejaılar Reseıden avıaııalyq janarmaıdy óz betinshe ımporttaı alatyn sııaqty kórinedi, alaıda búginde reseılik janarmaıdy Nur-Sultandaǵy qoımalarǵa jetkizilýimen birge tonnasyna 950-960 dollar shamasynda usynyp otyr.

Iaǵnı, otandyq munaı óńdeý rentabeldiligin arttyrý, tipti rentabeldilik emes, munaıdyń ishki ózindik qunyn onyń óndiristik ózindik quny deńgeıine jetkizý esebinen áýejaı bıznesiniń damýyn baıqaýǵa bolady.

Búgingi tańda qazaqstandyq naryqta da avıaııalyq janarmaı baǵasynyń ósýi baıqalady, bul, meniń oıymsha, eldegi iri áýejaılardyń joǵary baǵamen janar-jaǵarmaı satyp alýǵa daıyndyǵymen negizdeledi, biraq janarmaı baǵasy áli de reseılikten tómen bolyp qala beredi. Al álemdik naryqta – áýe tasymaly naryǵy ósýde, demek, avıaııalyq otynǵa degen suranys ta ósýde.

Biraq ishki baǵanyń kóterilýi de eki júzdi qylysh. Qazaqstandyq áýejaılardyń otyndy otandyq avıakompanııalar satyp alýǵa daıyn baǵadan joǵary baǵamen satyp alý múmkindigi elimizdiń ishki naryǵyndaǵy baǵanyń ósýine alyp keledi, bul qazaqstandyq avıakompanııalardyń qyzmet qunyna áser etetini sózsiz. Qazaqstandyq tasymaldaýshylardy áýe janarmaıymen basymdyqpen qamtamasyz etý qajettigi týraly memlekettik organdardyń sheshimderi ýaqytsha ǵana nátıje beredi, óıtkeni … bıznestiń aty bıznes – kim kóbirek tóleýge daıyn bolsa, sol janar-jaǵarmaıdy alady.

Jaqynda reseılik Aeroflot ishki reısterde janarmaıǵa qosymsha aqy 1650 rýblden 2200 rýblge deıin kóteriletinin habarlady. Bul Reseıde bıletter qunynyń ósýin kórsetedi jáne avıaııalyq janarmaı baǵasynyń ósýimen baılanysty.

Biraq Reseı men Qazaqstan áýejaılarynyń qyzmetinde bir eleýli aıyrmashylyq bar – Reseıdiń barlyq iri avıaııalyq aılaqtarynda ushaqtarǵa janarmaı quıýdy munaı kompanııalary – «Rosneft» AAQ, «Gazpromneft» AAQ, «Lýkoıl» AAQ júzege asyrady. Bul áýejaı aýmaǵyndaǵy janarmaı quıý stanııasynyń bir túri. Iaǵnı, reseılik munaıshylar óz isin damyta otyryp, is júzinde ekonomıkalyq shyǵynǵa ushyramaıdy,  qazaqstandyq áýejaılardyń joǵary tabystylyǵyn qamtamasyz etý úshin munaıdy tómen baǵamen jetkizýdi qamtamasyz etetin qazaqstandyq munaıshylardan aıyrmashylyǵy osy.

Munaı kompanııalary úshin QR áýejaılarnyń joǵary tabys tabýyn qamtamasyz etý maqsatymen avıajanarmaı baǵasyn tómen deńgeıde ustap turý qanshalyqty mańyzdy? Áýe janarmaıyn áýejaılar óz betinshe naryqtan jeńildetilgen baǵamen emes, naryqtyq baǵamen satyp alýy kerek emes pe?