داۋلەت مۇقاەۆ: «دەپۋتات بولعىم كەلمەيدى, ماعان حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى كوپىر بولعان ءتيىمدى»

«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ «تارازى» باعدارلاماسىندا كەزەكتى قوناعىمىز — «امانات» پارتياسىنىڭ ساياسي كەڭەس مۇشەسى, موتيۆاتور داۋلەت مۇقاەۆ. سۇحباتتى جۇرگىزۋشى — ارمان اۋباكىر.

— داۋلەت, جاقىندا «امانات» پارتياسىنىڭ ساياسي كەڭەسىنە مۇشەلىككە ءوتتىڭىز. قۇتتى بولسىن! قازىر قوعامدا ادامداردىڭ ءبىر توبى ءسىزدىڭ پارتياعا وتكەنىڭىزدى جىلى قابىلداسا, ەندى بىرەۋلەرى «ادالدى» ساتىپ كەتتى» دەپ سىناپ جاتىر. وسىعان نە دەيسىز? ءسىزدىڭ نەگىزگى ماقسات-مىندەتىڭىز قانداي?

— «ادال» پارتياسى وپپوزيتسيالىق باعىتتاعى پارتيا بولعان جوق. ءبىز وسىعان دەيىن دە مەملەكەتپەن ەتەنە جۇمىس جاساپ, ءوزىمىزدىڭ ۇسىنىسىمىزدى ايتىپ كەلدىك. ماسەلەن, مينيمالدى جالاقىنى 60 مىڭ تەڭگەگە دەيىن كوتەرۋ, ستۋدەنتتەردىڭ ستيپەندياسىن كوبەيتۋ سياقتى باستامالاردى كوتەردىك. قاراپ وتىرساق, 2022 جىلى ەلىمىزدە مينيمالدى جالاقى 60 مىڭ تەڭگە بولدى. نەگىزى بۇل باستاما ءبىزدىڭ «ادال» پارتياسىنىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىندا ەدى. وسى جەردە مەنىڭ ءىشىم اشيتىنى, سەن ۇسىنىستارىڭدى ايتاسىڭ, ال ول باسقا پارتيانىڭ اتىنان جاسالادى. مىسالى, ءبىزدىڭ الگى ويىمىز «نۇر وتاننىڭ» اتىنان جاسالدى. سول سياقتى «اق جول» پارتياسى دا بيزنەسكە قاتىستى ۇسىنىستار ءبىلدىردى. ونى دا ءبىز سايلاۋ الدىندا ايتقان بولاتىنبىز.

شىندىعىندا, بيلىك پارتياسى بولماعان كەزدە بىزبەن ەشكىم ساناسپادى, «ۇتىلدىڭدار عوي» دەگەن سياقتى كوزقاراس بولدى. ال ەندى «ادال» مەن «امانات» پارتيالارى قوسىلدى, مىنە, وڭ وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. سوندىقتان الدا جاڭا قازاقستاندى قۇرۋعا ءوز ۇلەسىمىزدى قوسۋىمىز كەرەك. ارينە, ساياسي كەڭەس مۇشەسى بولدىم, ءبارىن توڭكەرىپ تاستايمىن دەمەيمىن. بىراق حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى كوپىردى نىعايتۋعا بار كۇشىمدى سالامىن. مەنىڭ ماقساتىم — وسى. نەگىزى پروبلەما بار ما, ونى ايتىپ, جەتكىزۋ كەرەك. ماسەلە قالاي دا شەشىلۋى كەرەك. ەگەر ول شەشىلمەسە, قوردالانىپ, اقىرىندا بيىلعىداي حالىق ميتينگكە شىعادى, نە بولماسا, ايقاي شىعارۋى مۇمكىن. كەيدە ادامدار قاتتى سوگىپ, اڭگىمە ايتىپ جاتادى, مەنىڭشە, بۇل كەرىسىنشە, بىزگە بەرىلگەن مۇمكىندىك. قازىر مەنىڭ وقىرماندارىم مەنى قولداپ جاتىر. ءتىپتى, كوپشىلىك مەنى مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ەتىپ قويادى. ءوزىم مەملەكەتتىك قىزمەتكە قاتتى قىزىقپايمىن. شەكارا, رامكا وتە كوپ. ايتاتىنىمدى ايتىپ, جەتكىزگەن ۇنايدى. مىنەزىم دە سونداي: پاتىر-پۇتىر. سوندىقتان ءبارى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە. «اماناتقا» كىرىپ, ءبارىن توڭكەرىپ, قوپارامىن دەپ ايتا المايمىن, ءوزىمنىڭ شامام كەلگەنشە حالىقتى ساۋاتتاندىرىپ, قارجىلىق, ءبىلىم سالاسىنا باعىتتايمىن, جاساپ جۇرگەن دۇنيەلەرىمدى جالعاستىرا بەرەمىن.

— دەپۋتات بولۋ ويىڭىزدا جوق پا?

— الەۋمەتتىك جەلىلەردە كەڭەس مۇشەسىنە كىرە الماي قالعانداردىڭ مەنىڭ مۇشە بولعانىما باسقاشا كوزقاراسپەن قاراپ جاتقاندارىن اڭعارامىن. جالپى, مەندە دەپۋتات بولۋعا اسا قىزىعۋشىلىق جوق. مەنىڭ قىزىعۋشىلىعىم — حالىق پەن بيلىك اراسىنا كوپىر بولۋ. «ادال» پارتياسىندا جۇرگەن كەزدە دە بيزنەسكە باعىت, كاسىپتى قالىپتاستىرۋ جاعىن قولعا العان بولاتىنمىن. سەبەبى كاسىپكەر ورتانى كوبەيتسەك, ادام ءوزى كۇن كورە الادى. مەنىڭ ميسسيام – «ارەكەتكە – بەرەكەت», «ءتىرى ادام تىرشىلىگىن جاساۋ كەرەك» دەگەن باعىت-باعدار. دەپۋتات بولعان جاقسى, ءبىر جەردە سىيلى بولاسىز. كەيدە جامان اتتى دا بولاسىز. بىراق ءبىر ايلىققا قاراپ وتىرۋ وتە قيىن. مەن قازىر الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى عانا بەلسەندى ەمەسپىن, ءوز ساباقتارىم, شەبەرلىك سىنىپتارىم, جارنامالارىم بار, ءتىپتى, 2-3 قۇرىلىس كومپانياسىنىڭ برەند امباسسادورىمىن. جارنامامەن تابىس تاۋىپ وتىرمىن.

مەملەكەتتىك قىزمەتتە ەشقانداي تاجىريبە جوق, ءبىر جاعىنان, 550 مىڭ تەڭگەگە قاراپ قالعىم كەلمەيدى. مەن قازىر ينستاگرام جەلىسى ارقىلى ايىنا جارنامانىڭ ارقاسىندا ءبىر ميلليون تەڭگە تابامىن. سوندىقتان دەپۋتات بولۋدان گورى, ەلدى وقىتۋ, كاسىپكە باعىتتاۋ, باۋلۋ, مەملەكەت تاراپىنان بەرىلىپ جاتقان مۇمكىندىكتەردى حالىققا جەتكىزۋ, ءبىر سوزبەن ايتقاندا, ەكى ورتادا كوپىر بولۋ ءتيىمدى. ال ەندى «امانات» پارتياسىنا كەلسەك, ءبىز مىقتى كوپىر ورناتتىق, كەز كەلگەن جەرگە بارىپ, ماسەلەنى كوتەرىپ, جازىپ جاتىرمىز.

مەنىڭشە, دەپۋتات بولساڭ كوپ نارسەگە قول بايلانىپ قالادى. ەكىنشى جاعىنان, كوپ ادامعا وڭباعان بولىپ كورىنەسىز. سول سەبەپتى دەپۋتات بولعىم كەلمەيدى. نەگىزى مەن ءبىر ورىندا وتىرا المايتىن اداممىن. ءبىر ورىندا وتىرۋ قيىن ماعان. جىبىرلاپ قالعان اداممىن. كەشە «اماناتتىڭ» سەزىندە ۇيقىم كەلىپ كەتتى. سودان جاڭالىقتاردى كورگەن وقىرماندارىم «ۇيقىڭىز كەلىپ وتىر عوي» دەپ جازىپ جاتىر. كرەسلو ادامنىڭ ۇيقىسىن كەلتىرەدى ەكەن. جالپى, ماعان مازاسىز ورتا ۇنايدى. بالا كەزدە دە اتاممەن بىرگە اۆتوبۋسقا وتىرسام, ءبىر ورنىمدا وتىرا المايتىنمىن. ءاربىر ايالداما سايىن ورىن اۋىستىرا بەرەتىنمىن. ستۋدەنت كەزىمدە دە مۇعالىمىم 10-15 مينۋت سايىن ورىن اۋىستىرۋعا رۇقسات بەرەتىن. سوندا 90 مينۋت لەكتسيادا 3-4 جەرگە وتىرىپ شىعاتىنمىن. مەكتەپتە دە مەن جىبىرلاق بولدىم. بىراق ءتارتىبىم وتە جاقسى بولدى.

— 20-30 جىلدان كەيىن ءوزىڭىزدى قالاي ەلەستەتەسىز?

— ومىردە كەز كەلگەن ادامنىڭ ءوز ميسسياسى, قۇندىلىعى بولۋ كەرەك. «مەن نە ىستەپ ءجۇرمىن?» دەگەن وي بولۋى كەرەك. بولاشاقتا ءوزىمنىڭ مەكتەبىم بولىپ, سول جەردە ەلىن سۇيەتىن, ۇلتجاندى, قازاققا جانى اشيتىن, مەملەكەتىمىزدى كوركەيتكىسى كەلەتىن جاستاردى تاربيەلەگىم كەلەدى.

مىنە, تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا وتىز جىل بولدى. «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەگەندەي, ءبىز, تاۋەلسىزدىك قۇرداستارى, دۇرىس باعىتتى ۇستانۋىمىز كەرەك. مەن وتباسىندا ەكى بالا تابيەلەپ وتىرمىن. 20 جىلدان كەيىن ولار دا جالىنداعان جاس بولادى. سول كەزدە ولار گۇلدەنگەن قازاقستاندا ءومىر ءسۇرىپ, جاڭا دۇنيە جاسايتىنداي بولۋعا ءتيىس. ولاردىڭ بولاشاعى ءۇشىن ءبىز بۇگىننەن مىقتى مەكتەپتەر سالۋىمىز كەرەك. ەرتەڭگى كۇنى ساپاسىز عيماراتتار سالساق, بولاشاق ۇرپاعىمىز قالاي ءبىلىم الادى? ەگەر ەلدە جەمقورلار كوبەيسە, بولاشاق جاستارىمىز قالاي پاتريوت بولىپ وسەدى? سوندىقتان ءبىز ۇلتجاندىلىققا كوبىرەك ءمان بەرسەك ەكەن دەيمىن.

قازاق ءبىز از حالىقپىز. سوندىقتان ءبىزدىڭ اۋىزبىرشىلىگىمىز, بىرلىگىمىز وتە ماڭىزدى. مەن شەت ەلدەردە كوپ بولدىم. سول كەزدە اڭعارعانىم, وزگە ۇلتتار تاتۋ تۇرادى, ەشقانداي اگرەسسيا جوق. ماسەلەن, ءبىر ستامبۋلدا 20 ميلليون تۇرىك تۇرادى. ولار تاتۋ ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ال ءبىزدىڭ 19 ميلليون حالقىمىز ۇلكەن تەرريتوريادا شاشىلىپ جاتقانىمىزبەن, بولىنۋگە قۇشتارمىز. مىسالى, حالىقتى جۇزگە, رۋعا, قازاقشا نەمەس ورىسشا وقىعاندار, ناماز وقيدى, وقىمايدى دەپ توپ-توپقا بولەمىز. قازاقتا: «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەگەن ءسوز بار.   سول ءۇشىن بولىنبەۋگە ءتيىسپىز. بيىلعى قاڭتار وقيعاسى ءبىزدى ءبىر سىلكىپ الدى. رەسەي مەن ۋكراينا سوعىسى بىزگە سيگنال بولدى. ەندى ءوز ىشىمىزدەن بولىنسەك, «ىشتەن شىققان جاۋ – جامان» دەمەكشى, شىنىندا دا جامان بولادى. ءوزىم قازاق قازاقتى داتتاعانعا قارسىمىن. ءبىز ەلگە, قازاققا بولسىن دەپ ءجۇرمىز. بۇرىن بويداق كەزدە باسقاشا ويلايتىن ەدىم, ال قازىر بالا-شاعالى بولعان سوڭ, كوزقاراس وزگەردى. ۇرپاعىما نە قالادى دەپ ويلانادى ەكەنسىڭ. سوندىقتان ءار ازاماتتا «مەن ەلىمنەن نە الامىن دەپ ەمەس, ەلىمە نە بەرەمىن» دەگەن وي بولسا ەكەن دەيمىن.

— قازىرگى تاڭدا ۇلتتىق بىرلىك وتە ماڭىزدى. شىنىن ايتۋ كەرەك, قازىر قازاقتاردىڭ ءبىر توبى ۋكراينانى قولداسا, ەندى بىرەۋلەرى رەسەيدى قولداپ جاتىر. ءسىز كىمدى قولدايسىز?

— مەن قازاقستان دەگەن تاۋەلسىز ەلدە ءومىر سۇرگەنىمە قۋانامىن. ەگەر مەن 1930-جىلدارى ءومىر سۇرگەنىمدە, احمەت اتالارىمىز سياقتى رەپرەسسياعا ۇشىراپ كەتەر مە ەدىم دەپ ويلايمىن. جالپى, ۋكراينانى قولدايمىن. ەگەر دە ۋكراينا 4-5 كۇندە رەسەيگە بەرىلىپ قويعاندا, ونىڭ قاسىرەتى بىزگە كەلەر ەدى. ەكەۋىنىڭ سوعىسقانى دۇرىس ەمەس. ەكەۋى اعايىندى حالىق قوي. ءبىزدىڭ قازاق پەن قىرعىز سياقتى. ءبىر تۋعان. سلاۆيان حالىقتار ءوز-وزىمەن قىرىلىسىپ جاتقاندا ورىستاردىڭ قازاقتى اياي قويۋى ەكىتالاي. اتالارىمىز كەزىندە «ورىسپەن دوس بولساڭ, ايبالتاڭ قاسىڭدا بولسىن» دەپ دۇرىس ايتقان.

— داۋلەتتىڭ بالالىق شاعى تۋرالى بىلگىمىز كەلەدى. اتا-اناڭىز تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز?

— وتباسىندا ءبىزدى انامىز «اكەڭ كەلە جاتىر» دەپ تاربيەلەدى. ءتارتىپتى بولۋعا تىرىستىق. قارىنداسىم ەكەۋمىز اكەمىزدىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ وستىك. ارامىز 9 جاس. قارىنداسىم  دۇنيەگە كەلگەنگە دەيىن انام مەنى ەرەكشە ماپەلەپ ءوسىردى. مەكتەپكە, كىتاپحاناعا ءوزى ەرتىپ اپاراتىن. اكەم تۇزدە, ەڭبەكتە جۇرەتىن. مەن 4-سىنىپتان باستاپ ەڭبەككە ەرتە ارالاستىم. اۋلادا بىرگە وينايتىن بالالاردىڭ ماتەماتيكاسىن جازىپ بەرەتىنمىن. سول كەزدە كۇنىنە 600 تەڭگە اقشا تاباتىنمىن. ماتەماتيكا, ساۋاتتىلىق دەگەن ۇعىمداردى تۇسىنە باستادىم. اكەم ماعان ادال ەڭبەكپەن مال تابۋدى ۇيرەتتى, ءالى دە سونى ونەگە ەتىپ ايتىپ وتىرادى. جالپى, ماعان وتباسىمدا جاقىن ادامداردىڭ كوزقاراسى ەرەكشە بولدى. وعان ماعان ۇلكەن ءۇمىت, سەنىم ارتتى, سودان بولۋ كەرەك, مەن دە ولاردىڭ سەنىمىن اقتاۋعا تىرىستىم. جار تاڭداعاندا دا, اتا-انام ارالاسقان جوق.

مەنىڭشە, وتباسىندا اتا-انا بالاعا ەركىندىك بەرۋى كەرەك. ال وتپەلى كەزەڭدەرگە ەر بالانىڭ تارتىبىنە ەرەكشە قاراۋ قاجەت. قازىر مەن سونى ۇلىما ۇيرەتىپ ءجۇرمىن. ۇيدە قاتالمىن. ءتارتىپتى دۇرىس كورەمىن.

— ءبىز ەكونوميكاعا كوبىرەك تەرەڭدەپ, ۇلتتىق تاربيە ماسەلەسىن ۇمىتىپ كەتكەن جوقپىز با? قالاي ويلايسىز?

— راس, نارىقتىق ەكونوميكادا ءبىزدىڭ بالالارىمىزدى بالاباقشا تاربيەلەپ جاتىر. سەبەبى قازىر بارلىق وتباسىدا نەسيە بار, اتا-انالار جۇمىس جاسايدى. وكىنىشكە قاراي, بالانى كوپ جاعدايدا قوعام تاربيەلەپ جاتىر. مەنىڭشە, بالاعا اتا-انا كوبىرەك كوڭىل بولگەنى دۇرىس. مىسالى, مەن تۇركيادا بولعان كەزىمدە, و جاقتا ەر ادامدار ەدەندى, ىدىس-اياقتى جۋىپ جۇرە بەرەدى ەكەن. سودان مەن بىرەۋىنەن: «ايەلدەرىڭىز قايدا?» دەپ سۇرادىم. ولار ايەلدەرى وتباسىندا بالالاردى تاربيەلەپ وتىرعانىن ايتتى. ءبىز دە سول دەڭگەيگە جەتسەك ەكەن دەيمىز. سوڭعى كەزدە گەندەرلىك ساياسات دەپ تە ايەلدەردى كۇشەيتىپ الدىق قوي. ءتىپتى, ايەلدەرگە قاراعاندا ەر ازاماتتارىمىز السىرەپ بارادى. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە تاكسي جۇرگىزۋشى, قۇرىلىسشى, كرانشى ايەلدەر سانى كوبەيگەن. مەنىڭشە, ايەل ادام نازىك بولۋى كەرەك. مەن كوبىنە سىرتتا جۇرەمىن. سول سەبەپتى ايەلىمە: «سەن كارەرا قۋماشى. تابىس جەتەدى, اللاعا شۇكىر. بالالاردىڭ تاربيەسى كەنجەلەپ قالماسىنشى» دەيمىن.

انا ۇيدە وتىرىپ, بالاعا اكەنىڭ مىقتىلىعىن كورسەتۋى كەرەك. وتباسىندا اكەنىڭ ورنىن, دارەجەسىن ءوسىرىپ وتىرۋعا ءتيىس. قازىر قوعامدا ەر ادامداردىڭ ابىرويىن تۇسىرەتىن ايەلدەر كوبەيىپ كەتتى. ءتىپتى, سودان اجىراسۋلار دا كوپ بولىپ جاتىر. بالا تاربيەسىندە اكەنىڭ دە, شەشەنىڭ دە ورنى تەپە-تەڭ بولۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ءتۇپسانامىزدا اكەنىڭ ورنى قاشان دا بولەك قوي. ەگەر بالالارىمىز اكەسىن كورمەسە, ولاردىڭ تاربيەسىن الماسا, بالا تولىققاندى دامىمايدى. اكەنىڭ دارەجەسىن كوتەرەتىن ول — ءبىزدىڭ ايەلىمىز.

— جاستارعا ۇگىت-ناسيحات رەتىندە ايتا كەتسەڭىز, بۇگىنگى جەتىستىككە قالاي جەتتىڭىز?

— قانداي جەتىستىك بولسىن, ارتىندا ۇلكەن ەڭبەك, ىزدەنىس تۇرادى. مەن كەزىندە كىتاپحانادا وتىرعاندا, اينالامداعى زامانداستارىم كلۋبتا ءجۇردى, مەن ءبىلىم الىپ ۇيىقتاماي وتىرعان تۇندەرى بىرەۋلەر ۇيىقتاپ جاتتى. سوندىقتان مەنىڭ تۇسىنىگىمدە كەز كەلگەن ادام ارەكەت ەتۋى كەرەك. قازىرگى نارىق زامانىندا ءبىز اقشا تابۋعا ۇيرەنۋىمىز كەرەك, كوممۋنيزمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جوقپىز. بىرەۋدەن ءبىر نارسە كۇتپەۋىمىز كەرەك. ءاربىر ادامدا ىشكى جانۋ پروتسەسى ءجۇرۋى كەرەك. ماسەلەن, باسپانا العىڭىز كەلسە, قۇلشىنىپ, سوعان تىرىسۋىڭىز كەرەك, شەتەلگە بارۋ ءۇشىن سوعان تالپىنۋعا ءتيىسسىز. ماسەلەن, قازاقستاندا تۇرعىنداردىڭ 7 پايىزى عانا شەتەل كورگەن ەكەن. بۇل وتە تومەن كورسەتكىش. سوندىقتان ادامنىڭ نيەتى, ماقساتى ايقىن,  وزىنە دەگەن سەنىمى مىعىم بولۋى كەرەك.

مەنى ءار كۇن سايىن قۇلشىندىراتىن موتيۆاتسيا, ول — «جالقاۋلىق جاراتقانعا ۇنامايدى» دەگەن قاعيدا. ەگەر ءبىز باقىتتى بولعىمىز كەلسە, تەرلەپ, ەڭبەك ەتۋ كەرەكپىز. بۇگىنگى كۇن — ەرتەڭگى تاريح. سول ءۇشىن قازىرگى ساتتەن راحات الىپ, بار مۇمكىندىكتى قۇر جىبەرىپ الماۋىمىز كەرەك. مەنىڭ جاستارعا ايتارىم — وسى.

— اڭگىمەڭىزگە راقمەت!