«Израиль–Қатар қақтығысы»: Таяу Шығыстағы тепе-теңдік шайқалды

9 қыркүйек 2025 ж. Дохада (Қатар) орын алған әуе соққысынан кейін Израиль мен Қатар арасындағы бұрын салыстырмалы түрде қабықшаланған қарым-қатынас күрт шиеленісе түсті. Бұл бір оқиға ғана емес: ол Таяу Шығыстағы бітімгершілік механизмдері, Қатардың делдалдық рөлі, және «Абраам келісімдері» аясындағы нормализация үдерістері үшін тестке айналды. Төмендегі мақалада оқиға хронологиясы, негізгі тараптардың ұстанымы, аймақтық және халықаралық салдарлары, сонымен бірге мүмкін сценариилер жанжақты сарапталып, нақты дереккөздерге сүйене отырып талданады.

Негізгі фактілер

— 2025 жылғы 9 қыркүйекте Дохадағы әуе соққысында Хамас көшбасшылары мен Қатар қауіпсіздік қызметкері қаза тапқаны туралы хабарланды — Қатар бұл соққыны «мемлекеттік терроризм» деп айыптады.  — Әуе соққыдан кейін Қатар аралық келіссөздер мен бітімгершілік саясатын тоқтататындарын мәлімдеді; Дохада шұғыл араб-ислам көшбасшылары саммиті жарияланды.
— Иран, БАӘ секілді кейбір аймақтық акторлар да Израильдің әрекетін айыптап, Қатарды қолдады; АҚШ өкілдері мен кейбір батыстық серіктестер оқиғаның салдарын «тыныштандыру қажет» деп санады. АҚШ жоғары деңгейлі лауазымды тұлғалары оқиғаға қатысты алаңдаушылық білдірді.

Оқиғаның қысқаша хронологиясы  Қатар 2023–2025 жылдары Палестина тарапымен, соның ішінде Хамаспен байланыс пен делдалдық орнатқан маңызды ойыншы болды: ол тұтқындар алмасу, гуманитарлық көмекті үйлестіру, және бітім келіссөздерінің хабына айналды. Израильдің 9 қыркүйектегі шабуылы (Дохада) осы делдалдық тепе-теңдікті бұзып, мәселені жоғары деңгейге шығарды — Қатар делдалдықты уақытша тоқтатып, аймақтық реакцияны үйлестіру үшін елге әртүрлі араб және ислам мемлекеттері басшыларын шақырды.

Негізгі ойыншылардың ұстанымдары мен месседждері Израиль: Премьер-министрдің қысым жасауымен және қауіпсіздік аргументтерімен Израиль бұл операцияны Хамас-тың жоғарғы жиналысын нысанаға алған «өзін-өзі қорғау» әрекеті ретінде ақтайды. Израиль билігі кейбір Хамас жетекшілерінің Қатардағы болуын «бейбітшілік және тұтқын алмасу келіссөздерін тежейтін фактор» деп сипаттады.

Қатар: Доха бұл соққыны халықаралық құқыққа қайшы және делдалдық рөлге тікелей шабуыл ретінде қабылдады. Қатар премьер-министрі мен сыртқы істер министрі соққыны «жазаға жатады» деп бағалап, араб-ислам елдерінің бірлескен реакциясын талап етті. Қатардың делдалдықтан бас тартуы бітім процесін әлсірете алады.

Араб әлемі мен GCC (ТКҚ) реакциясы: Бірқатар араб және мұсылман мемлекеттері Израильдің әрекетін айыптады; БҰҰ мен араб лауазымдар да бақылауда. Өңірдегі нормализация — әсіресе «Абраам келісімдері» аясындағы келіссөздер — осы оқиғадан қатты әсер алуы мүмкін деген уәж бар.

АҚШ пен басқа халықаралық ойыншылар: АҚШ-тың ресми тұлғалары оқиғаға алаңдаушылық білдіріп, қақтығысты өршітпей «мұқият» жүрүді талап етті; бірақ АҚШ-Израиль стратегиялық одақтастығы бұл дауды «аймақтық қауіпсіздікке әсер етуі мүмкін» деңгейге жеткізді. АҚШ ішіндегі пікір-таластар мен халықаралық қысым Израильдің әрекеттерін қайта қарауға мәжбүр етуі ықтимал.

Неге бұл оқиға үлкен масштабты дағдарысқа әкеледі?

Делдалдық дағдарысы және тұтқын/траншей келісімдерінің бұзылуы Қатар — тұтқындар алмасу мен хуманитарлық логистиканың негізгі хабы болғандықтан, оның делдалдықтан шеттетілуі конструктивті келісімдердің жылдамдығын бәсеңдетеді. Бұл әсіресе тұтқындар мәселесі мен уақытша бітімдерді қажет ететін егжей-тегжейлі механизмдер үшін аса қауіпті.

Аймақтық дипломатиялық шиеленіс пен нормализацияның кері әсері Губернативті шағылыстар: Израильдің Қатарға соққысы ЖЫЛДАР бойы қалыптасқан «Америка қауіпсіздік кепілдігі арқылы» сақталған араб-Израиль нормализация сенімін әлсіретеді. Бұл әлсіреу әсіресе БАӘ сияқты елдердің Израильмен экономикалық-әскери байланыстарын қайта қарауына себеп болуы мүмкін, немесе кем дегенде нормализацияны кеңейту жоспарын тежейді.

Қайта ұлғайған ықтимал эскалация мен қорғаныс шығындары Қатар — НАТО-ға ұқсамайтын, бірақ аймақтық қауіпсіздікке маңызды инфрақұрылымға ие мемлекет. Осы соққы өңірде өш алу немесе басқа араб державаларының қарым-қатынасты қатайту қаупін тудырады. Бұл өз кезегінде теңіз жолдары, мұнай тасымалы және аймақтық әскери-техникалық әріптестіктерге әсер етуі мүмкін.

Халықаралық құқық, дипломатика және моральдық аргументтер Қатар мен көптеген халықаралық акторлар соққылардың территориялық тұтастық пен делдалдық рөлге бағытталған шабуыл ретінде қарастырылуын айтады — бұл халықаралық құқықтық санкциялардың, резолюциялардың немесе сыртқы қысымның негізі болуы мүмкін. Израиль өз әрекетін қауіпсіздік негізінде ақтайды, бірақ бұл даулар қарсылықты одан әрі ұлғайтады.

Мүмкін сценарийлер (қысқа мерзімді және орта мерзімді)

Қызу шиеленіс және қатты дипломатиялық дағдарыс (жиі көрінеді): Қатар делдалдықтан уақытша шеттетіледі, араб елдері бірқатар санкциялық сипаттағы және дипломатиялық шараларды (сыныптас декларациялар, шекаралық шектеулер, сауда/дипломатиялық қысым) қарастыра алады.

Баяу деэскалация және делдалдық қайта құрылуы: Халықаралық қысым (АҚШ, Еуропа, БҰҰ) Израиль мен Қатарды дауысты сәл жеңілдетіп, делдалдық механизмнің қайта жарамдылығын қамтамасыз етуі мүмкін. Бірақ бұл оңай болмайды: сенім мен логистика қайта қалпына келуі үшін айлар қажет.

Нормализация үдерістерінің тежелуі: «Абраам келісімдері» аясындағы әрі қарайғы кеңею мен экономикалық ынтымақтастық жобалары тежеліп, аймақтық геосаясатта жаңа бөлінулер пайда болады.

Не істеу керек  • Қысқа мерзімде: халықаралық қауымдастық (АРА, БҰҰ, АҚШ сияқты) тәуелсіз тергеу-механизмін іске қосып, оқиға фактісін ашық және жылдам тексеруге ықпал етуі керек. Адал тергеу сенімді қалпына келтірудің алғышарты. • Делдалдық үшін қауіпсіз кепілдіктер: Қатар секілді делдалдарға «таңбашаланған қауіпсіздік аймақтары» немесе халықаралық бақылаумен қамтамасыз етілген кепілдіктер берілуі тиіс — осылайша диалог платформалары мүддеге сай сақталуы мүмкін.  • Нормализация мен палестин мәселесін қайтадан күн тәртібіне шығару: Нақты прогресссіз нормализацияның кеңеюі тұрақсыз болады; Израильмен дипломатиялық қарым-қатынасты кеңейтуді жалғастыру үшін палестин мәселесіне шынайы және айқын шешімдер қажет.

Қорытынды: қай жерде тұрмыз және келесі қадамдар қандай? Дохадағы әуе соққысы — аймақтық теңгерімнің сыналған белгісі. Ол Қатардың делдалдық рөлін уақытша тұралатып, Израильдің әрекеттерінің аймақтық реакцияларға қалайша әсер ететінін көрсетті. Бұл оқиға тек екі ел арасындағы дауластан асып, Таяу Шығыстың дипломатиялық архитектурасына, аймақтық нормализацияға және халықаралық бітімгерлік механизмдерге әсер етуі мүмкін. Келесі апта-айларда жоғары деңгейдегі дипломатиялық қарым-қатынастар, араб-ислам саммитінің шешімдері және США/ЕО-ның араласуы оқиғаның бағытын айқындайтын болады.