Túrkııa qazaqtarynyń erkindik jolyndaǵy uly kóshi

Túrkııada turatyn qazaqtardyń uzaq-salqar kósh tarıhyna nazar aýlarǵanda bul kóshtiń qazaqtyń erkindik jolyndaǵy teńdessiz erligi ekenin kóremiz. Olar erkindik úshin adam sengisiz, qandaı da bir aýyr qıynshylyqtardy bastan keshirgen.

1930 jyldary Qytaıǵa qarasty Shyǵys Túrkistan ólkesinde Gomından úkimetiniń gýbernatory Shyńshısaıdyń zombylyqtaryna shydaı almaǵan qazaqtardyń Elishan Táıji men Zaıyp Táıji sııaqty kósh kósemderiniń jetekshiliginde, baıaǵydaǵy Bóke batyr sııaqty, azattyqty týǵan topyraqtan tys jerlerden izdep shetke aýyp ketkenin baıqaımyz.

Eki kósh

Túrkııa qazaqtarynyń atalary ótken ǵasyrlarda Shyǵys Qazaqstan men Qytaı qol astyndaǵy Shyǵys Túrkistan aımaǵynda ómir súrgen. 1864 jyly Qytaı men Reseı patshalyǵy shekarany belgilegende, olar Shyǵys Túrkistan jaqta qalyp qoıǵan. Olardyń atalary 1930 jyldardan keıin Shyǵys Túrkistandaǵy Qytaı gýbernatorlarynyń saıası qysymy men qudalaýlary saldarynan jalpy alǵanda eki dúrkin údere kóshti.

Birinshi kósh – Elishan jáne Zaıyp batyrlardyń jetekshiliginde 1938 jyly bastaldy. Arttarynan údere qýǵan qytaı áskerlerimen shaıqasyp Tıbet, Gımalaıdy asyp, 1941 jyly Úndistanǵa jetken.

Ekinshi kósh – budan on jyldan soń Maý Zyduńnyń tóńkerisinen keıin qozǵalǵan. Bul kóshke Qalıbek ákim, Sultan Shárip Zýqa batyr uly, Qusaıyn Táıji, Dálelhan Janaltaı syndy tórt adam basshylyq jasady. Bular 1951 jyly Káshmir qalasyna kelip ornalasty.

Osy eki kósh bir mezgilde Túrkııaǵa qonys aýdardy. Birinshi kóshtegiler Úndistan – Pákistanda júrgen kezde «Shyǵys Túrkistan Qazaq bosqyndar qoǵamyn» quryp, sonyń atynan Túrkııaǵa qonys aýdarýǵa aryz bergen edi. Olardyń bul aryzy 1952 naýryz aıynda qabyldandy. Sóıtip, sońynan jetken kósh aldyńǵysyna ilesip, Túrkııaǵa jetti. Túrkııaǵa qazaqtar kóshi 1952 jyldan 1954 jylǵa deıin sozyldy. Olardyń jalpy sany – 2 myńǵa tarta adam edi.

Kóshtiń jolyn salǵan Bóke Batyr

Negizinde joǵaryda aıtylǵan osy eki kóshtiń de izin salǵan Shyǵys qazaqtarynyń áıgili batyry Bóke batyr edi. Orta júzdegi kereı rýynyń molqy tarmaǵynan shyqqan Bóke batyr ózderin naqaq qyryp salýǵa kelgen qytaı áskerleriniń janshyp tastaǵan edi. Sonysy úshin qytaılar jan joldasy Myńbaı ekeýin tutqyndap túrmege tyqty da tastady. Retin taýyp, túrmeden qashyp shyqqan Bóke endi qaıtyp jaý qolyna túspeske, baǵynbasqa bel býdy. Sany jaǵynan óte kóp jaýmen jaǵalasyp jeńiske jete almaıtynyn bilgen soń, azamat bostandyǵy úshin týǵan jerin tárk etýden basqa amaly qalmady. Sóıtip, 1898 jyly Bóke batyr 1500 úılik rýlastaryn tik kóterip, Altaıda áreket bastady. 1903 jyly Tıbettiń Naqsha aýdanyna kelgende Tıbettiń bıik taýly tabıǵatyna kóndige almaı jáne aýa azdyǵynan paıda bolǵan «ys» aýrýyna shaldyǵyp qaıtys boldy. Mine onyń salǵan kósh joly Altaı qazaqtarynda ańyz bolyp aıtylyp 1930- jyldaraǵa deıin keldi.

Altaı, Barkól óńirindegi barlyq qazaqtar sııaqty Bóke batyr búligin Zaıyp Táıji de jaqsy biletin. Gomından basqarǵan Shynjańdaǵy shyrǵalań taýsylady, zorlyq-qorlyq basylady deıtin úmit joq. Sondyqtan ol da óz qaýym-halqyn bastap, taýqymetti kósh jolyna tústi. Tıbetke kelgende Zaıyp Táıji de daýa qonbas dertke shaldyǵyp qaıtys boldy. Demek, bul kósemniń taǵdyry da Bóke batyr taǵdyry sııaqty tııanaqtaldy. Bir shúkirligi — kósh kidirmeı, ári qaraı jalǵasa berdi. Kóshtiń endigi tizginin Elishan Táıji men Ospan Zaıypuly qolǵa alyp, ony Túrkııaǵa deıin jetkizdi.

Qazaqtarǵa qysym jasaǵan gýbernator Shyń-Shı-Saıdyń bılikke kelý

HIH-ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Shynjań Qytaı jáne Reseı ımperııalarynyń «bólip alyp, bıleı berýge» jantalasa kirisken ólkesi boldy. Eki memlekettiń shekarasy Shynjańnyń batys bóliginde toqaılasty. Bul shekara Qytaı men Reseıdiń 1860 jyly Pekınde júrgizgen kelissózi jáne 1864 jyly Sháýeshek hattamasy (protokoly) arqyly belgilendi.

Osy kelisimderge sáıkes Shynjańǵa Qytaıdyń Mánjý úkimeti saıası bılik júrgize bastady. Biraq, 1911 jyly Pekınde Sýn Iatsenniń býrjýazııalyq-demokratııalyq tóńkerisi burq ete qaldy da, ol Respýblıka qurýmen tyndy. Bul jaǵdaı Shynjańdy ortalyqtan bólip áketý kózqarastaryn týǵyzdy. Ile aımaǵynda derbes ókimet quryla bastady. Túrki halyqtarmen bir mezgilde Qumyldaǵy basqa musylman halyqtar da ortalyq ezgige qarsy tý kóterip shyqty. О́lkeni tutas qamtyǵan jalpy halyqtyq bul qımyldy Reseı de barynsha paıdalanyp qalýǵa tyrysyp baqty.

Pekınniń respýblıkalyq rejımi ólkeniń bas ýálıligine (general-gýbernatorlyqqa) Iań-Zyń-Shındi usynyp otyryp aldy. Keıin Úrimji qalasynyń ýálıi bolǵan Iań-Zıń-Shın halyqqa ózin jaqsy kórsetýge tyrysty. El ishinegi keıbir ala-qula jaǵdaıdy paıdalana otyryp, Ile kóterilisshilermen bir kelissóz ótkizýdiń retin keltirdi. Qumyl dúrbeleńi birjaqty bola qoımady, osy qym-qýyt hal, aqyry, ólkede Gomındań ákimshiligin qaıta saqtap qalýǵa alyp keldi. Saıqal saıasatker, ákki ákim Iań-Zyń-Shın óziniń basty baǵdarynda jergilikti «Halyqqa qııanat jasalmaıdy. Olardy turmystyq tyǵyryqtan alyp shyǵatyn ekonomıkalyq sharalar júzege asyrylady» degen sózdermen aldarqatty

Sirá, orystar jaǵynan boldy-aý degen qastandyqpen 1928 jyly Iań-Zyń-Shın atyp óltirildi. Onyń ornyna Jyń-Shoryn ózin-ózi ólke ámirshisi etip jarııalady. Biraq, Jyń-Shoryn dáýiri de dúrildep kete qoımady, kerisinshe, Shyńjańda zulymdyqtyń barynsha asqyndaǵan kezeńi boldy. Bolymsyz birdeńe úshin adamdardy atyp, asyp óltirý, túrmege tyǵa salý sııaqty soıqandarmen halyqtyń záre-qutyn ushyrdy. Ol az bolǵandaı Ortalyq úkimet 1931 jyly Qytaı bosqyndaryn Qumyl aımaǵyna ákep qonystandyrýǵa ámir etti. Jergilikti halyqtyń jer-sýyn solarǵa úlestirip berdi. Jurt narazylyǵy qaıta kúsheıdi. Aqyry, Qumyl halqy atqa qaıta qonýdyń oraıyn kútti. Mine osyndaı jaǵdaıda, qabaqta araqqa toıyp alǵan bir qytaı ofıeriniń Qumyldaǵy bedeldi adam Salyq Dorǵanyń qyzyn zorlap, tartyp áketkeni jónindegi habar búliktiń burq ete qalýyna sebep boldy.

Kósh jetekshisi Elishannyń ákesi Áliptiń qıyn taǵdyr

Qumyl aımaǵy ýálıiniń orynbasary Qojanııaz bastaǵan uıǵyrlar men Álip Táıji men Zaıyp Táıji bastaǵan qazaqtar ashýmen atqa qondy. Tutqıyldan bastalǵan tegeýrindi soqqyǵa tótep bere almaǵan Gomındań áskerleri Qumyldan qashyp shyǵýǵa májbýr boldy. Qumyl qalasy endi jergilikti halyqtyń qolyna ótti. Biraq Shyńjańnyń jańa bıleýshisi — Jyń-Shoryn búlikshilerdi birjola qurtyp tastaý úshin áskerı kúshiniń kóbin osynda ákep tókti. Qala mańyndaǵy Jasańqyzyl degen jerde bolǵan joıqyn shaıqasta Álip batyr 80 jasaǵymen birge sháıit boldy. Áliptiń inisi Qojaqyn men uly Elishan kekti shabýylǵa qaıta shyǵyp, jaýdy keri qýyp tastady.

1933 jyldyń tamyz aıy kelgende Ile, Tarbaǵataı, Úrimshi aımaqtarynda Gomındań úkimeti bılik júrgizip turdy. Qumyl, Barkól, Norı, Shonjy, Sanjy, Altaı, Qashqar, Aqsý, Qarashár, Jarkent jáne Hotan ulttyq kúshterdiń qaramaǵyna ótti. Biraq olardyń arasynda úılestirýshi bir uıym bolmady. Tek Qarashárdegi Sábıt Damolla ǵana ulttyq aımaqtardyń birtutas «Shyǵys Túrkistan Islam Respýblıkasy» týynyń astynda biriktirý qamyn qarastyryp júrgen edi.

Sonymen, búkil ólkesin qozǵalys qamtyǵan Shynjańdy «kórkeıtýge» baǵyttalǵan Jyń-Shoryn baǵdarlamasy naǵyz quldyraý túsqa keldi. Jyń-Shoryn del-sal kúıde qaldy. Aqyry Jyń-Shorynnyń bir armııasynyń qolbasy Shyń-Shı-Saı 1933 jyldyń 14 mamyr kúni op-ońaı úkimet basyna shyǵa keldi. Shyń-Shı-Saı da qazaqtyń bedeldi adamdaryn qamaýǵa alyp túrmege salyp, joq qylýdyń amaldaryn izdedi.

Kóshtiń bastalý

Jaǵdaıdy aqyldasý úshin Zaıyp Táıji 1935 jyly tamyz aıynda Qóısý degen jerde jınalyqa shaqyrdy. «Shyn-Shı-Saıǵa qarsy shyqpaı bolmaıdy. Ǵansý musylmandarynan kómek suraıyq» — dep kelisti. Jaýǵa kúdik týdyrmaý úshin jınalysqa eldiń ekinshi dárejeli basshylaryn da shaqyrdy.

Úkimet áskerleri 1936 jyly kókek aıynda Qumylǵa joıqyn bir joryq jasady. Elishan men Qojaqyn basqarǵan qazaq qoly bul shabýylǵa Tasbulaqta toıtarys berdi. Solan bir apta keıin kytaılar áýe kúshteri jáne zeńbirekpen qarýlanǵan ekinshi shabýylyn jasady. Elishan bastaǵan qazaqtar dushpanmen Sholpan Qudyq degen jerde aıqasty. Surapyl aıqas úsh kúnge sozyldy. Zeńbirek qansha zirkildese de jaý jaǵy ilgerileı almady. Tórtinshi kúni olarǵa orys ushaqtary kómekke kelip, kóterilisshilerdi tóbeden tómpeshtedi. Ushaq, bomba degendi buryn kórmegen kóterilisshiler úreılenip qaldy. Sonan soń Elishan jasaqtaryn ormanǵa shegerip áketti. Nege ekeni belgisiz, qytaılar da óńmeńdemeı, keıin qaıtty…

Barkól men aınalasyndaǵy qazaqtardyń Ǵansýǵa kóshýi Altaı aımaǵy qazaqtaryn da dúr silkintti. Shyń-Shı-Saıdyń qandy tyrnaǵy bul tusta olarǵa tipti qatty batyp turǵan-tyn. Tutqyndalmaǵan basshy, jazalanbaǵan qazaq qalmaǵan. Soǵan oraı olar da Shyń-Shı-Saıǵa qarsy tý kóterip shyqty. Kóterilisshiler jaýǵa qarsy alǵashqy soqqyny Báıtik bókterinde berdi. Erteńinde Mońǵolııanyń shekara áskerlerine arqa súıep, qytaılar qaıta shabýyldady. Qarýy álsiz, sany az qazaq bul joly taýǵa yǵysyp ketti. Gomından qoldarynyń endi olardy Altaı aıasynda tynysh qoımaıtynyn bilgen aýyldar Barkólge qaraı bosyp ketti. Barkólge kelgende qytaı áskerleri taǵy da qorshaýǵa aldy. Bul sheńberdi buzyp shyǵa almaıtyn bolǵasyn, kelisip, attary men qarýlaryn tapsyrý shartyna eriksiz kóndi.

1937 jyly qarasha aıynda Nurǵalı baıdyń úıinde Áıimbet, Qusaıyn Táıji, Sultan sháripter bas qosyp, qazirgi hal-ahýalǵa boljaý jasady. Muny bilip qalǵan úkimet áskerleri búgin túnde-aq bassalatyny týraly habar jetti. Osyǵan baılańysty tyǵýly myltyqtyń bárin shyǵaryp, muqııat daıyndyq jasaldy. Tún ortasynda tarpa bassalǵan jaýǵa bular da tutqıyl qarsy soqqy berdi de údere kóship jóneldi. Erteńinde tańerteń kóshti ushaqpen qýyp jetip, atqylaıdy. Kóterilisshiler taýǵa baryp tasalandy.

Qýǵyndy qaıtaryp, qan tóge otyryp, Ǵansýge bular da ótip shyqty. Elishan, Zaıyp qaýymy bulardy Uıyrqyn-Yrqa qalasynyń kire berisinde qarsy aldy. Bosqan baýyrlardyń bógde jerdegi bul tabysýy qısapsyz qýanyshty boldy. Sóıtip, aspan astynan azat óńir izdegen Barkól, Qumyl, Altaı qazaqtary Uıyrqyn-Yrqaǵa jınalyp, shoǵyrlana berdi.

Qazaqtardyń Ǵansýǵa kóshýi

1937 jyldyń sońyna taıaý Elishan Táıji general Ma-Bý-Fańmen kezdesý úshin Shynhaıǵa barmaq boldy. Musylmansha aty Muhammed Husaıyn dep atalatyn Ma-Bý-Fań (1949 jyly Mao zedýnnyń tóńkerisinen keıin Saýd Arabııasyna qonys aýdardy. 1975 jyly sonda óldi.) Shıńhaı aımaǵynyń ýálıi edi. Nemere týysy Kásiliń Shynjańda joǵalyp ketkesin, Ǵansýdy da qosa bılep turatyn. Bastypqyda Gansýda ómir tynysh bolǵanmen, keıin tynyshtyq bul jerde de buzyla bastaıdy. Qazaqtar turatyn aımaqtyń komendanty Ma-Lý-Jan ólke bastyǵy Ma-Bý-Fannyń aıtqanyn tyndamaı, qazaqtarǵa qorlyq kórsete bastaıdy

Qazaqtardyń dúngen áskerin qyryp salý

Buǵan tózbegen qazaqtar Elishan basshylyǵynda 1939 jyly maýsymda jolǵa shyqty. Bosqyn tobyrdyń bul «erkindigine» Ortalyq ashý shaqyrdy. General Ma-Bý-Fań polkovnık Ma-Lý-Jańdy ókil etip, Elishandy qaıtaryp ákelýge jumsaıdy. Elishan tobynyń tilge kónbeıtinin, shaıqasýdan da taıynbaıtynyn bilgen Ma-Lý-Jań Dolashanda turyp jatqan qazaqtardyń birneshe basshysyn ertip aldy. Kóshti Altynshoqyda qýyp jetti de, olarǵa eń aldymen qazaqtardy jiberdi. «Ǵansýǵa qaıtyp, Uıyrqyn-Yrqasynda tura bersin, mal-múlkine tıispeımiz» — degen ýáde beredi. Atalastarynyń aqyldy adamdaryn jiberip otyrǵansoń Elishan Táıji olardyń meselin qaıtarmaı, Uıyrqyn-Yrqaǵa qaıta kóshýge kóndi. Ýádeniń aty ýáde. Ma-Lý-Jań ony quran ustap turyp aıtty. «Qarý-jaraqtaryńdy da ótkize turyńdar, meken-jaılaryńa barǵan soń qaıtaryp beremiz» dep te ant-sý ishti.

Qarý tapsyryldy, kósh Uıyrqyn-Yrqaǵa qaıta buryldy. Birneshe kúnnen keıin kósh Sádim oıpatyna kelip qondy. Berilgen ýádeniń, quran ústaǵan anttyń ótirigi osy jerde ańǵaryldy. Elishan Táıji, Qoıshy batyr, Idrıs mýftılerdi álgi Ma-Lý-Jańnyń ózi ustap, kisendep tastady. Bulardan basqa taǵy da 18 adamdy qamaqqa alýǵa, 4 adamnyń atylyp óltirilýine buıryq berildi. Ma-Lý-Jańnyń qara nıeti qazaqtardy qoıdaı qyryp, Sádimnyń sary dalasyna tastap ketý edi.

Qolbasynyń quran ustaǵan antynan taıýy onyń qol astyndaǵy musylman áskerlerdiń namysyna tıedi. Solardyń biri Elishannyń aǵasy Qojaqynǵa jaqynda tiri qazaqtyń bárin qyryp tastaıtynyn aıtyp qoıady. Qojaqyn joldastaryn tez jınap, aqyldasady. Soıyl-shoqpar, balta-kúrek deısiń be, qoldaryna ne tússe sonymen qarýlanyp, Ma-Lý-Jań jendetterine tún ortasynda, shyrt uıqyda jatqanda tap berip, jaıpap tastaýǵa kelisedi. Bir top jigit Ma-Lý-Jańnyń shatyryn bas salyp, tapap tastaıdy da, endi bir toby kisendeýli Elishan jatqan shatyrdy jaryp, qutqaryp alady. Ashýlanǵan azamattar eshbir qaımyqpaı Ma-Lý-Jańdy da, onyń jendetterin de qyryp tastaıdy. Elishan Táıji men Idrıs múftı aman qalady da Qoıshy batyr jaǵalasyp júrip, sháıit bolady. Aıqasta jan qıǵandar jerlengen soń, el bas-aıaǵyn jınap, údere kóshti.

Ma-Lý-Jańdy áskerimen qosa qyryp, qazaqtardyń qashyp ketkenin estigen dúngen Ordasy qatty ashýlanady. Olardyń qýa jasaǵan shabýylyna bir ret toıtarys beredi de, kósh áıteýir, Altynshoqyǵa ilinedi. Dúngen jasaǵy qaıtyp baryp, mán-jáıdy ólke bastyǵyna baıan etedi. Bul oqıǵadan soń qazaqtardyn Ǵańsý tóńiregine tura almaıtyny aıqyn bolady.

Tıbettegi qıynshylyqtar

Altynshoqyda birer aı es jıǵan soń Elishannyń eli Tıbetke qaraı bet túzeıdi. Qarasha aıynda Tıbettiń shekaradaǵy qalasy Naqshaǵa kelip jetedi. Elishan Táıji tıbettikterge ótinish jazyp, qonys suraıdy. Olar bul jaıdy Lhasadaǵy Dalaı Lamaǵa, Ortalyq úkimetke habarlaıtynyn, sonyń jaýabyn kútýleri kerek ekenin aıtady.

Tıbettiń qatal tabıǵatynda, Gımalaıdyń shyń-quzdary men shatqaldarynan jol taýyp júrý qıynnyń qıyny. Ushy-qıyrsyz qarly adyrlardan malǵa óris, adamǵa azyq tabylmaıdy, túp-túgel muz qursaǵan álem. О́lgenderdi kóme almaısyń. Qara jerdi jarty qarys qazýǵa kúsh jetpeıdi. Jer qatty sýyqtan muzdap jartas syıaqty bolǵan. Jer qazyp emes, tas qashap jatqandaısyń.

Osyndaı tozaq azabyn tartyp júrgen bosqyndardy odan ári júdetip bir jaısyz habar jetti. Kósh kósemi Zaıyp Táıji daýa qonbas «ys» degen «taý» dertine shaldyǵypty. Kúrkesinde kúızelip jatqan jaryqtyq ósıet qaldyrý úshin jamaǵattaryn jınap alady. Mynaý kóshti kózdegen jerge jetkize almaı, Bóke batyr sııaqty jolda qaldyryp bara jatqanyna ókinedi. «Zaıyp óldi, basshysyz qaldyq dep Bókeniń jigitteri sııaqty keri qaıtpańdar, yntymaqtaryńdy burynǵydan da nyǵaıtyp, burynǵydan da bekinip, kóshti jalǵastyra berińder» — deıdi. El-jurty men joldastaryna Elishan men Ospannyń sońynan erińder dep tapsyrady. Odan ári qarýlas dostarymen qysqa-qysqa qoshtasady da 61 jastaǵy erjúrek jetekshi, qaısar qaıratker qas qaraıa tynysy toqtap, qaıtpas saparǵa júrip ketedi.

Qazaqtardyń Úndistanǵa jetýi

Kósh Úndi jeriniń Ladaq qalasyna kelip tústi. Biraq, qıyndyq pen qyrsyq artta qalyp qoımapty. Kóldeneń degen kesapat, boı bermes bóget kezige ketti. Taban astynda kóbiktengen asaý ózen aǵyp jatqan, eki beti tip-tik, quz-jartasty Kárgil ótkeli bar edi. Odan at, túıemen kóship ótý múmkin bolmady. Sodan baryp, sonaý Qumyl, Barkólden beri qazaqtardyń qasiretin ózderimen qosa arqasynda kóterip kele jatqan at pen túıeni satyp, taý-tasqa beıim qashyr satyp alýǵa týra keldi. Orǵyǵan arǵymaqtan túsip, tıpyńdaǵan qashyrǵa mingen qazaqtardyń eńseleri basylyp ketti. Basqa shara joq. Sóıtip qorlanyp, zorlana júrip Kárgilden ótip, áýeli Káshmırge, odan Haıdarabatqa jetti.

Ashtyq pen aýrý bul jerde de aldarynan shyǵady. Lager ákimshiligine ókpe joq. Tek oba men súzekten kún saıyn onshaqty adam óledi. Sol obadan Qojaqyn batyr da qaıtys bolady.

Bir kúni, Osman ımperııasynyń sońǵy halıfasy — Ábdimájıttiń qyzy Dúrrıhshehvar Sultanǵa úılengen, Haıdarabad qalasynyń nızamy Mır Osman Han kelip, laýazymdy adamdarǵa sóz arnady. «Musylmanǵa qamqor bolyńdar. Úı berińder, jumysqa paıdalanyńdar»,- dedi, Haıdarabad ólkeniń eń ystyq jeri. Ashyq aspan astynda ol ystyqqa tózý múmkin emes edi.

Bıshara bosqyndarǵa jany ashyǵan Bopal nızamy Hamıdolla Han olardy basqa jerge aýystyrýǵa tikeleı kómektesti. Haıdarabadqa qaraǵanda kógaldy, orman-toǵaıly Bopal tóńiregi áldeqaıda jaqsy edi. Ospan Táıji 500 kisilik aýylyn alyp, Bopaldyń Matar aýdanyna baryp ornalasty. Bul da jer jannaty emes eken. Jylan-shaıan, qurt-qumyrsqa sııaqty ýly jóndikteriniń kóptigi óz aldyna, kúni-túni shelektep quıatyn jańbyry kóz ashtyrmaıdy. Saǵat saıyn sel júredi. Qalyń nóserden sharýa qamdaý qaıda? Qazaqtar endi Matardan beze bastady.

Mán-jaı Hamıdolla Hanǵa baıandaldy. Han bul joly Bopal qalasynyń irgesindegi bir mahallany bosatyp berdi. Osy mahalla keıin «Qazaqabad» — dep atalady. Bosqyndardyń basqa toptary Lahor, Peshavar, Ravalpındı, Taksıla sııaqty qalalardy jaǵalap, saýda-sattyqpen aınalysa bastady.

Tirshilik sońynda tyrbanyp júrgen qazaqtar úshin 1943 jyl qaraly jyl boldy. Ulan kóshtiń uly basshysy qaharman qaıratker Elishan Táıji Dernevab degen jerde 36 jasynda qaıtys boldy. Jas basshy, kókórim kósemin otandastary kól bolyp aqqan kóz jasymen jerledi.

О́mir Úndistanda osylaı ótip jatty. Elishan qazasynan soń da tórt-bes jyl ótip ketti. Qazaqtar jat jerge kóndige bastady. Aıtaıyn degenderin uqtyra alarlyq til de úırendi.

Bul tusta Úndistan ekige bólinip, musylmandardan Pákistan Respýblıkasy qurylyp jatqan. Musylman bolǵandyǵy úshin qazaqtar Pákistan tarapynda boldy. Jańa qurylǵan Pákistan memleketinde qazaqtardyń da belgili dárejede orny boldy.

Otan saǵynyshy qazaqtardy qatty sarǵaıtty. Qara kúshten qansyrap jatqan Shynjańdaǵy jer jannaty Altaı men Barkólge qaıta oralýdan endi úmit joq. Átteń, túrki, álde basqa bir týysy jaqyn musylman eli bolsa ǵoı!… Ondaı el bar, ol — Túrkııa. Árıne, Pákstan da musylman memleketi. Onyń qurylǵanynyń basy-qasynda bolǵan qazaqtardyń onda tura berýge erki de bar, tek tili, mádenıeti alshaq. Pákstanda qala berse, keler urpaq qazaqtyǵynan da, tilinen de aıyrylady. Jyldar boıy arpalysqan kúres, tókken qan, shekken beınet bosqa ketedi. Qudaı-aý, ana Elishan, Zaıyptardyń arýaqtaryn rıza etý úshin de keler urpaq boıynda dinge senimin, ulttyq sezimin saqtap qalýymyz, ádet-ǵurpyn, mádenıetin, rýhanı álemin umyttyrmaýymyz kerek emes pe?! Onyń bir ǵana joly Túrkııaǵa jetý, sonda turý. Sol úshin qazaqtar bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵaryp uıymdasyp «Shyǵys Túrkistan Qazaq bosqyndar qoǵamyn» qurdy.

Otan saǵynyshy qazaqtardy qatty sarǵaıtty. Qara kúshten qansyrap jatqan Shynjańdaǵy jer jannaty Altaı men Barkólge qaıta oralýdan endi úmit joq. Átteń, túrki, álde basqa bir týysy jaqyn musylman eli bolsa ǵoı!… Ondaı el bar, ol — Túrkııa. Árıne, Pákstan da musylman memleketi. Onyń qurylǵanynyń basy-qasynda bolǵan qazaqtardyń onda tura berýge erki de bar, tek tili, mádenıeti alshaq. Pákstanda qala berse, keler úrpaq qazaqtyǵynan da, tilinen de aıyrylady. Jyldar boıy julqylasqan kúres, teqken qan, щekken beınet bosqa ketedi. Qudaı-aý, ana Elishan, Zaıyptardyń arýaqtaryn rıza etý úshin de keler urpaq boıynda dinge senimin, ultgyq sezimin saqtap qalýymyz, ádet-ǵurpyn, mádenıetin, rýhanı álemin úmyttyrmaýymyz kerek emes pe?! Onyń bir ǵana joly —Túrkııaǵa jetý, sonda turý. Sol úshin qazaqtar bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵaryp uıymdasyı “Shyǵys Túrkistan Qazaq bosqyndar qoǵamyn” qurdy.

Ospan Batyr Islámuly

Bul arada Elishan men Zaıyp Táıji elden ketkennen keıin bastalaǵan ekinshi dúrbeleń jáne artynsha qozǵalatyn ekinshi kósh týraly sóz qozǵaıyq. Qalıbek, Qusaıyn, Sultan Shárip, Dálelhan jáne Nurǵojaı syndy jetekshilerdiń bastaýynda Túrkııaǵa jetetin bul kóshtiń eń mańyzdy tulǵasy árıne Ospan batyr. Ol shetelderdegi kitaptarǵa «Qazaqtyń altyn ańyzy» degen sıpatqa ıe boldy.

Jalpy, Ospan batyr jaıly buǵan deıin shetelderde kóptegen shyǵarmalar jazyldy. Batyrdyń kúreskerlik dańqy týraly dastandar ómirge keldi. Eýropalyq ǵalym Lında Benson qaharman atamyz jaıly «Qazaqtyń altyn ańyzy» deıtin kólemdi eńbek jazypty. Onda: «Ospan batyr – óziniń buryńǵy ótken babalary Shyńǵys han, Ámir-Temirler sııaqty asa qudiretti qolbasshy. Eger ol orta ǵasyrda ómir súrgen bolsa, sózsiz álemdi jaýlaıtyn jıhanger bolar edi» depti.

Sol sııaqty aǵylshyn ǵalymy Godfrı Lıas óziniń «Kazakh Exodus» atty kólemdi eńbeginde Altaı qazaqtarynyń kóterilisi jáne Ospan batyrdyń erligi jaıly tamasha tanymdyq dúnıeler jazyp, kúlli «tumandy albıon» elin habardar etken eken.

Odan basqa 1954-55 jyldary amerıkalyq jýrnalıst Mılton Dj. Klark Kashmırge kelip qonystanǵan qazaqtardyń ortasynda bir jyl bolyp, Altaıda ótken kóterilistiń tarıhy jaıly AQSh-tyń baspasózderine kóp maqalalar jazǵan. Sonyń arqasynda bundaǵy qazaqtardy Túrkııaǵa kóshirip alýyna muryndyq bolǵan. Keıin 1960 jyly Ospan batyr týraly túrik aqyny Gemol Oǵyz Okal kólemdi dastan jazypty.

Búkil qazaqtyń kósemi Álıhan men Ahmet

Tarıh úshin reti kelgende aıta ketken jón dep oılaımyn. Ospan batyr jáne odan aldyńǵy Yryshan – Esimhan kóterilisine qatysqan jáne 1952 jyly Túrkııaǵa jetken Nurǵojaı batyrdyń esteliginde Alash kósemderi Álıhan Bókeıhan men Ahmet Baıtursynnyń tek Qazaqstan emes, búkil qazaq halqynyń kósemderi ekenin kórsetken bir oqıǵany salady. Ospan Batyrdyń kóterilis kezinde qasynda bolǵan toǵyz komıssarynyń barlyǵy sháıit bolyp, solardyń ishinde tiri qalǵan dara qolbasshy Nurǵojaı batyr bolǵan. Onyń tóte jazýmen jazylǵan esteligin biz Ystambul Zeıtinburyn aýdanynda turatyn Nurǵojaı batyrdyń zaıyby, apamyz Jaqsyhannan surap alyp 2008 jyly Almatyda «Azattyqtyń óshpes rýhy» degen atpen jaryqqa shyǵarǵan edik.

Nurǵojaı batyr sol estelikterinde óziniń Ospan batyr qozǵalysyndaǵy ornyn bylaı dep atap ótedi:

«Men eń birinshi ret, ishinde Ospan bar, qurylǵan toǵyz komıssardyń, ıaǵnı toǵyz polkovnıktiń biri edim. Eń joǵarǵy áskerı qolbasshy Sulýbaı batyr sháıit bolǵannan keıin barlyq áskerı quqyq Kámel batyr ekeýimizdiń qolymyzda boldy. Al Kámel batyr sháıit bolǵannan keıin barlyq áskerı soǵys qımyldardy negizinen men bastap otyrdym» .

1912 jyly Altaıda týylǵan jáne órt alyp jalyndap jatqan kıiz úıge irkilmesten kirip anasy men qaryndasyn alyp shyqqany úshin 11 jasta bala kezinde batyr atanǵan Nurǵojaı 1940 jyly Kóktoǵaıda Yryshan – Esimhandardyń jetekshiliginde kóteriliske qatysty. Sol kezdegi kórgen bilgen oaqıǵalaryn estelikterinde egjeı-tegjeıli baıandaıdy. Osy kóterilister nátıjesine Qytaı gýbernatory Shyń Shy Saı qazaqtardyń talaptaryn qabyldaǵannan keıin toqtam jasap, qarýlaryn tabys etildi. Biraq Ospan batyr osy toqtamnyń sharttaryn zalym gýbernatordyń oryndamaıtynyn sezgendikten, qarýyn tapsyrmaı taýǵa shyǵyp ketti. Sonda Ospan batyrǵa alǵash qosylǵandardyń biri Nurǵojaı Batyr edi. Nurǵojaı batyr 1951 jyly Ospan batyr jaý qolyna túskenge deıin onyń qasynda qolbasshylyq qyzmette júrdi. Túrkııanyń Ystambul qalasynda 1986 jyly, 29 qazanda 74 jasta dúnıe saldy.

Nurǵojaı batyr estelikterinde Alash kósemderiniń tek Qazaqstanda emes, Qytaı qazaqtarynyń da saıası basshy retinde kóretindikterin myna sózdermen aıǵaqtaıdy: «Orys generaly Bankeni on adamymen ońashada atyp tastadyq. Sońǵy Yshqynty shaıqasynda General Razborov óltirildi. Sońǵy bitimde orystar generaldarynyń basyn surady. General Bankeniń súıegin berdik. Razborovtyń súıegin bermedik. О́ıtkeni ol soǵys qylmystysy edi. Kóktoǵaıdaǵy orys elshilerine Yryshan: «Sender 1937 jyly Máskeýge aparyp óltirgen Álıhan Bókeıhan men Ahmet Baıtursynyń basyn ákelip berińder» dedi.

Bul sóz sonymen tynyshtalyp qalǵan edi… Bir kezde zalym Madarın Yryshanǵa «jaýǵa bitken kóziń bar, daýǵa bitken sóziń bar» degendeı, Yryshan osy joly jaýǵa bitken kóziniń de, daýǵa bitken sóziniń de paıdasyn kórsetti. Orystar generaldarynyń basyn suraǵanda, oǵan da Yryshan utymdy jaýap taba bildi. Qazaqtyń eń sonǵy kósemi Bókeıhannyń basyn surady. Bul netken tabylǵan jaýap.»

Qyrdan qytaı, oıdan orys, mańdaıdan mońǵol shapty

1945 jyldan keıin Ospan batyrǵa qarsy – jańadan ornaǵan Shyǵys Túrkistan Respýblıkasynyń armııasy, Keńes Odaǵy tarapynan barǵan áskerler, Mońǵolııanyń arnaýly bólimderi úsh jaǵynan tyqsyrdy. 1947 jylǵa deıin 3 eldiń áskerimen alma-kezek soǵysqan Ospan aldyrmaı qoıdy. Altaı taýynyń qulama quzyna baryp bekingen qazaqtardyń 8 jastaǵy balasynan bastap qolyna myltyq ustaýǵa jaraıtyn qarııalaryna deıin soǵysty.

1947 jyly Ospan sarbazdary kúlli Altaı aımaǵyna shabýyl jasap, Shyǵys Túrkistan jáne Keńes Odaǵynyń áskerlerin qýyp shyqty. Sasqalaqtaǵan áskerıler Qazaqstannyń shekarasyn asyp qashty. Osylaı ekinshi ret Altaıdy azat etken Ospan sarbazdary bul jerde kóp turaqtaı almady. Sebebi, 1949 jyly qazirgi kommýnıst Qytaı úkimeti ornap, oǵan Keńes eli qosylyp, asa iri kúshpen Ospandy Altaıdan yǵystyrdy. Ospan bolsa óziniń burynǵy ata jaýy gomındandyqtarmen birigýge májbúr boldy.

1951 jyldyń basynda eriksiz yǵysyp, Tıbet shekarasyndaǵy Qanambal taýyna barǵan soń birge júrgen serikterin Úndistanǵa asyryp jiberip, ózi qasynda qalǵan az ǵana áskerin bastap qaıta burylady. «Jattyń jerinde tiri júrgenshe, týǵan topyraqta súıegim qalsyn!» dep bekingen Ospan batyr aqyry osy jyly qolǵa túsip, Úrimji qalasynda atyldy.

Eki qazaq kóshiniń birigýi

Biraq onyń úzeńgiles serikteri buǵaý astynda emes, erkindikke ómir súrý úshin elden kóshýge májbúr boldy. Sóıtip olar ózderinen buryn júrip ótken Elishan men Zaıip Teıjiniń kósh jolyn qýyp otyryp, árıne bul arada jaý áskeri men tabıǵattyń qıyndyqtarymen kúresip qurbandar bere otyryp 1950 jyly Úndistannyń Káshmir qalasyna jetti.

Olardan on jyl aldyn Úndistanǵa kelgen qazaqtar 1940 jyly Ospan bastaǵan qarýly kúresterden beıhabar edi. Onyń joldastarynyń uly kóshti bastap Úndistanǵa kelgenin 1950 jyly Pákstan gazetterinde oryn alǵan bir aqparattardan bildi. Bul habar Pákstan qazaqtary arasynda tolqý men tebireniske túrtki boldy. «Shyǵys Túrkistannan aýǵan qazaqtardyń birneshe toby Káshmirge keldi» degen habar gazet betterinde oryn alyp jatsa da, biraq, bul qazaqtardyń kimder ekeni týraly málimet berilmedi. Mundaǵy aǵaıyndar mán-jaıdy bile almaı alty aı alasurdy. Sóıtip júrgende Haıdarabadta turatyn Ydyrys Molladan hat keldi. Onda «Sultanshárip, Qusaıyn Táıji, Dálelhan Janymhanuly, Qalıbek Hakimder bastaǵan qazaqtar keldi», – delinipti.

Idyrys molla arqyly dereý atalǵan qazaq kósemderimen baılanys jasaldy. Úndistan men Pákstanda turatyn týystarynyń ahýaldary málimdeldi. «Shyǵys Túrkistan Qazaq bosqyndar qoǵamyn qurdyq, Túrkııaǵa kóshýdyń qamyn oılastyryp jatyrmyz», – delindi. Túrkııa máselesin olardyń da oılastyrýlary kerektigi suraldy.

Qazaqtardyń Túrkııaǵa qabyldanýy

Osyǵan oraı Káshmirge jańa kelgen qazaqtar buryn kelgen qazaqtar sııaqty Úndistannyń Jańa Delı qalasyndaǵy Túrkııa elshiligine ótinish hattaryn berdi. Túrkııanyń Bas mınıstri Menderes jetekshiligindegi Úkimeti 1952 jyly 13 naýryzda arnaıy qaýly qabyldady. Prezıdent Jálel Baıar bekitken sol qaýly boıynsha Pákstan, Úndistan, Káshmirdegi qazaq bosqyndar Túrkııaǵa qabyldandy.

Osydan keıin bosqyndar top-top bolyp Túrkııaǵa qonys aýdara bastady. 1952 jyly shilde aıynda Túrkııa topyraǵyna tuńǵysh tabanyn tıgizgen Qusaıyn Táıji bastaǵan top boldy.

Sonaý Altaıdyń kún betinen 1930-jyldary bostandyq izdep kóterilgen kóshtiń alǵashqy sanyn eshkim anyq bilmeıdi. Osy oraıda 18 myńnan 50 myńǵa deıingi aralyqta túrli sandar keltiriledi. Jurt biletin anyq san – Altaıdan Túrkııaǵa aman jetken qazaqtardyń sany. Ol – 1850 adam. Sonda azattyq úshin arpalysqan on qazaqtyń eń kóp degende biri ǵana armanyna jetken ǵoı! Erkin ómir súrý, qazaqtyq qalpyn saqtaý, musylmanshylyǵyn jalǵastyrý úshin on myńdaǵan adam qurban bolǵan.

Túrkııa Úkimetiniń uıǵarýy boıynsha kóshpendi qazaqtar eldiń birtalaı óńirine- bytyrap ornalasty. Nıgde-Ulyqyshlaǵa 160 úı, Nıgde-Aqsaraıǵa – 60 úı, Qaısary-Develıge – 75 úı, Qaısary-Iahııalaǵa – 15 úı, Qaısary-Jasylhısarǵa – 25 ýı, Konııa-Ismılge – 60 úı, Konııa-Ereglısıge – 15 úı, Manısa-Salıhlıǵa – 180 úı ornalastyryldy. Túrkııanyń jaǵdaıynda beıimdelgen qazaqtar 1950 jyldyń sońynan bastap Ystambulǵa shoǵyrlana bastady.

Túıin

Shúkir, qudaıǵa shúkir! Bóke batyrdyń kóshi sııaqty kóp qazaq kúńirenip jolda qalmaı, keıingi qazaq kóshteri kózdegen jerine jetti. Bul túrki tarıhy, tipti álem tarıhynda ǵundar, kóktúrikter, qypshaqtardyń attyly jaıaý shyǵystan batysqa qaraı san ǵysyrlar boıy jasaǵan tarıhy kóshteriniń eń sońǵysy retinde ótti. HH- ǵasyrda qazaqtan basqa eshbir halyq erkindik jáne bostandyq úshin aqyry beımálim osy kóshke bara almas edi. Bul qazaq halqynyń jasy kárisi, erkegi, áıeli, bala-shaǵasy demeı barlyǵynyń erkindikke degen zor qushtarlyǵynyń dáleli. Búkil qazaqtardyń eń úlken qýanyshy árıne atameken Qazaqstannyń 1991 jyly 16 jeltoqsan kúni táýelsizdigin jarııalaýy edi. Qazaq halqynda búgingi tańda budan úlken qýanysh, budan úlken toı, budan úlken meıram joq. О́ıtkeni qazaq halqy úshin táýelsizdik pen erkindik jannan qymbat qundylyqtar!

Ábdiýaqap Qara

Tarıh ǵylymynyń doktory, Mımar Sınan kórkem óner ýnıversıtetiniń professory