Álem jańalyqtary
ASQAR ShAIMARDANULY: BAIaN-О́LGEIDE KITAP OQÝǴA QUShTAR JASTARDYŃ KО́PTIGI QÝANTADY
Ár eldiń rýhanı qazynasy sol eldiń kitaphanasymen ólshenetin kezder bolady. Baıan-О́lgeıdegi Aqtan Babıuly atyndaǵy Ortalyq kitaphananyń dırektory Asqar Shaımardanulymen suqbat barysynda osyǵan kóz jetkizgendeımiz. Atajurttan jyraqtaǵy azǵana aǵaıynnyń rýhanı bulaǵyna bir tamshy bolsyn ulttyq qundylyqty kitap arqyly sińirgisi keletin qandasymyz ondaǵy aǵaıynnyń rýhanı jaı-kúıinen áńgime shertti.
– Asqar Shaımardanuly, jaqynda ǵana Astanaǵa baryp qaıttyńyz. Biraz kitap alyp qaıtqan sekildisiz…
– Kitaphananyń basshylyǵyna kelgenime kóp bolǵan joq. Degenmen «men jańadan kelip edim» dep otyrmaıtynymyz anyq, sodan beri biraz jumysty qolǵa alyp jatyrmyz. Ásirese ulttyq rýhanı salaǵa qatysty Qazaq elimen baılanys ornatý máselesin túbegeıli sheshsek degen oı bar. Sol maqsatta Qazaq eliniń táýelsizdiginen keıin birshama saıabyrsyp qalǵan izdi jandandyrý barysynda biraz isti qolǵa aldyq.
Sonyń alǵashqylarynyń biri retinde ShQO kitaphanalarymen tyǵyz rýhanı qarym-qatynas ornatyp úlgerdik. Ár túrli kelisim sharttarǵa qol qoıyp, ekijaqty kelisimmen birlese jumys istep jatyrmyz.
Al jaqynda ǵana Astanadaǵy Sh.Shaıahmetov atyndaǵy tilderdi damytý respýblıkalyq ortalyǵynyń dırektory Erbol Erdenbekuly Tileshov aǵamyzben kezdesip, ol kisi aıtqan bir aýyz bazynamyzdy qabyl alyp, qomaqty mólsherde kitap berdi. Ortalyqtyń óz tapsyrysymen shyqqan túrli saladaǵy, túrli deńgeıdegi 1500 danadan astam kitapty О́lgeıge jetkizip aldyq. Barlyǵy qazaq tilinde shyqqan bul kitaptar, arasynda kórkem ádebıeti de, oqý quraldary da, sózdikter de bar, bizdiń kitaphananyń kitap qoryn toltyryp qana qoımaı, rýhanı baılyǵymyzdy da eseleı túseri anyq. Jáne bul kitaptardy biz tek Ortalyq kitaphanaǵa ǵana saqtap qoıǵan joqpyz. Baıan-О́lgeıdiń 14 aýdanynyń kitaphanalaryna bólip berip, О́lgeı qalasynan alysta turatyn qandastarymyzǵa da jetýin qadaǵaladyq.
Erbol Tileshov aǵamyzdan basqa Astanada turatyn aqyn-jazýshy aǵalarymyz da jyly qarsy alyp, qoldarynda bar kitaptaryn berdi. Ásirese, Aqseleý Seıdimbek aǵamyzdyń artynda qalǵan mol murasyna murager bolyp otyrǵan Perızat Aqseleýqyzy, Beken Qaıratuly, Erjanar Ásheıhan, Beısen Ahmet, t.b. azamattar rýhanı kómek qoldaryn sozdy. Bul jat jerde júrmesek te, atajurttan jyraqtaǵy biz úshin úlken demeý ekenin aıtpasqa bolmaıdy. Sol azamattardyń barlyǵyna alǵystan basqa aıtarymyz joq.
– Siz bir sózben aıtqanda, «janyńyzdy jaldap, tisińizdi qaırap» kitap jınap júrsiz ǵoı. Al qazirgi ýaqytta barlyǵy sotkamen shuqylanyp otyratyn boldy. Baıan-О́lgeıdegi halyqtyń kitapqa degen qyzyǵýshylyǵy qalaı?
– Áýeli, eger halyqtyń kitapqa degen qyzyǵýshylyǵy bolmasa, men sonsha jerden kitap izdep barmas edim ǵoı Qazaqstanǵa. Árıne, zamanaýı tehnologııanyń ár jerde damyp jatqany belgili. Elektrondyq kitaptar, elektrondyq kitaphanalar da jetedi. Degenmen, bizde kitapty qaǵazdan, tikeleı kitaptyń ózin qolǵa ustap otyryp oqý úrdisi áli úzilgen joq. Ekinshiden, bizde otyryqshylyqtyń syrtynda, ózderińiz biletindeı, kóbi mal sharýashylyǵymen shuǵyldanady. Sonyń arqasynda alys aýyldyq jerlerde kitap oqý úrdisi erekshe.
Al bizdiń bir jyldyq statıstıkamyzǵa kóńil aýdarsaq, ózim basqaratyn Ortalyq kitaphananyń oqyrmandary arasynda mektep oqýshylarynyń sany kúrt kóterilgenin baıqadyq. Iaǵnı, jastar kitap oqymaıdy degen jańsaq túsinik ekeni belgili boldy. Bul turǵyda, kitaphanaǵa oqyrman tartýda kitaphanashylardyń sińirip jatqan eńbegi ushan-teńiz ekenin aıta ketý kerek.
Aýyldyq jerlerdegi kitaphanalarda kitap qory tapshy bolsa da, olardyń oqyrmany mol. Sebebi aýylda jańa aıtqanymdaı mal sharýashylyǵymen aınalysatyn adamdar kóp. Árıne, ol malshylardyń qolynda da smartfon, planshet alyp júrýge múmkindigi bar. Biraq óriste baılanys júıesi joq bolǵandyqtan, bir kitabyn qoıynyna tyǵyp alyp, qoly tıgen ýaqytta oqyp júre beredi. Sonymen qatar, taǵy bir ereksheligi, olardyń kitapqa degen iltıpaty, kitapqa degen súıispenshiligi erekshe. Sol kisilerge qarap otyryp, bizde naǵyz oqyrmandar bar dep senimmen aıta alamyn.
– О́zińiz bilesiz, qazir álem ıfrlyq júıege kóship jatyr. Elektrondyq kitaphanalar paıda boldy. Baıan-О́lgeıdegi kitaphanalar bul jaǵynan qandaı deńgeıde?
– Biz osy elektrondyq kitaphana boıynsha sál kenjelep qaldyq. Degenmen, zaman damysynan qalmaıyq dep talpynyp, aldymyzǵa jaqyn jyldar ishinde elektrondy kitaphana júıesine kóshemiz degen jospar qoıyp otyrmyz. Qazir osy baǵyt boıynsha daıyndyq jumystaryn jasap jatyrmyz.
– О́zińiz basqaryp otyrǵan kitaphana qory qansha?
– Baıan-О́lgeıdiń Ortalyq kitaphanasy eki úlken náýbetke ushyraǵan deýge bolady. Bir kezderi jekeshelendirýdiń jeleginde ǵımaraty jekege satylyp ketip, ishindegi dúnıesi túgelge jýyq tonalyp ketti. Ekinshi ret, qazirgi otyrǵan jańa ǵımaratymyzǵa ornalasqansha ár jerde bir kóship júrip, biraz kitaptan aıyrylyp qaldy. Sonymen, qazir jalpy kitap qory 120 myńnan astam. Onyń birazy mońǵol tilinde, aǵylshyn tilinde de kitaptar bar. Al kitap qorynyń basym bóligi kórkem ádebıet.
– Qansha qazaq tildi kitap bar?
– О́zderińiz biletindeı, Keńes úkimeti tusynda Qazaqstannan qazaq tildi kitaptardy, merzimdi basylymdy úzbeı alyp turdyq. Keńes úkimeti ydyraǵan soń osy úrdis toqtap qalǵan edi. Biraq, árkim óz shama-sharqynsha Qazaq elinen birlep-ekilep kitap ákep júrdi. Alaıda ol tiske syzdyq bolmaı qaldy. Sondyqtan el eńsesin túzep, Atajurtqa barys-kelis rettelgen ýaqytta Ortalyq kitaphana da óz múmkindiginshe ondaǵy aqyn-jazýshylardyń kitaptaryn Baıan-О́lgeıge jetkizýdi, osyndaǵy azǵana qazaqqa da qazaq halqynyń rýhanı nárin sińirýge qyzmet istep jatyr. Qazaq elinen irgemiz alys bolsa da, rýhymyz bir, tilimiz bir, dilimiz bir ekenin sezingimiz keledi.
– Oqyrmandaryńyzdyń kóp bóligi mektep oqýshylary ekenin aıtyp jatyrsyz ǵoı. Jalpy statıstıka boıynsha jas mólsherine toqtaldyńyzdar ma?
– Oqyrmandarymyzdyń jas mólsherin úsh topqa jikteýimizge bolady. Iaǵnı, balalar – mektep oqýshylary, ekinshi – jastar men orta býyn, úshinshi – zeınet jasyndaǵy qart oqyrmandar. Jańa joǵaryda aıtqanymdaı, kitap oqıtyndardyń kóbi mektep jasyndaǵy oqýshylar. Bular bizdiń kitaphananyń oqyrman sanyn toltyryp otyr deýge bolady. Buǵan mektepterdegi kitaphanany nasıhattaý jumysynyń yqpal etkeni anyq.
– Baıanólgeılik oqyrmandar arasynda eń kóp suranysqa ıe kitaptardy ataı alasyz ba?
– Shynyn aıtqanda, bir kezde bizge kelip turǵan Abaıdan bastap, Shákerimniń, Muhtardyń, Ǵabıttiń, Sábıttiń t.b. aǵa býyn aqyn-jazýshylarymyzdyń Keńes úkimeti tusynda shyqqan kitaptary kónerip, tozyp ketti. Áıtpese, bul kitaptar áli de suranystan túse qoıǵan joq. Ekinshi, jalpy kórkem ádebıetke degen suranys erekshe. Osy jerde taǵy bir aıta ketetin jaǵdaı, balalarǵa arnalǵan ádebıettiń tapshylyǵy bar. Ásirese ertegiler joqtyń qasy. Erbol Tileshov aǵamyz da kómek retinde biraz ertegi kitap berdi. Degenmen, qazaq halqy úshin bala tárbıesi aldynǵy orynda ǵoı, sony eskere otyryp, balalar ádebıetin damytýǵa, ertegilerdi kóptep bastyryp shyǵarýǵa kúsh salý kerek dep oılaımyn. Árıne, bunyń barlyǵy da qarjyǵa kelip tireletin máseleler ǵoı.
– Ertegi demekshi, ol jaqta ertegi aıtatyn ájeler bar ma?
– Árıne, bar. Baıan-О́lgeıde qazirgi kóp jerdegi qazaqtar qol úzip bara jatqan biraz úrdis saqtaldy ǵoı. Sonyń biri osy ertegi aıtatyn ájeler. Árıne, barlyq áje ertegi aıtyp beredi eken degen túsinik bolmaýy kerek. Erteginiń ne ekenin bilmeıtin ájeler de bar, ony jasyrmaý kerek. Osy ertegi aıtý, ertegi tyńdaý, ertegi oqý úrdisin úzbeý úshin ózim qazaq ertegileriniń 5 tomdyǵyn qurastyryp shyqtym. Baspadan shyqqan soń, aýyldyq kitaphanalarǵa, ertek súıer qaýymǵa syıǵa taratymyn degen oıym bar.
– Asqar Shaımardanuly, ózińiz О́lgeıdegi rýhanı ordalardyń birin basqaryp otyrsyz. Kitap oqý, kitaphanaǵa kelýden basqa ólgılikterdiń rýhanı bolmysy, ulttyq qundylyqtarǵa degen kózqarasy qalaı? О́zińiz qandaı baǵa berer edińiz?
– Baıan-О́lgeı halqy negizinen naryqqa beıimdelgen. Bir kezde kúnkóristiń qamyman qara nanyn taýyp jeý úshin ala dorba arqalap, saýda dep júgirgenimiz ras. Sonyń saldarynan rýhanııatymyz mesheýleý bolyp qalǵany da jasyryn emes. Biraq, bir dátke qýat eterimiz, Mońǵol eli bizdiń qaıda baryp oqyp, qaıda baryp qyzmet istep, qaıdan nan taýyp jeýimizge eshqandaı kedergi jasaǵan joq. Sonyń arqasynda Baıan-О́lgeı jastary Mońǵolııanyń kez kelgen azamatymen teń quqyly, álemniń kez kelgen elinen, ózi qalaǵan jerinde bilim alyp jatyr. Jasyratyny joq, sol jastardyń kóbi atajurt – Qazaqstanǵa bet alady. Buǵan bir kezde Sársen Amanjolov atyndaǵy ShQMÝ-dyń Baıan-О́lgeıde ashylǵan bólimshesiniń de áseri bolmaı qalǵan joq. Osy baılanys arqyly Qazaqstandaǵy aǵaıyndar men О́lgeıdegi qazaqtar arasynda jaqsy qarym-qatynas ornady. Atajurttan О́lgeıge kelip qyzmet istegen ustazdar men sol bólimshe arqyly Qazaqstanǵa baryp, sonda ornalasyp, azamattyǵyn alyp jatqan jastar kóp.
– Jańa bir sózińizde, aǵylshyn tilindegi ádebıetter de bar dedińiz, olar qaıdan keledi? Álde qazaq jazýshylarynyń aǵylshyn tiline aýdarylǵan kitaptary ma?
– Joq, qazaq aqyn-jazýshylarynyń aǵylshyn tilinde aýdarylǵan ádebıetteri bolsa bizge de jaqsy bolar edi. Bul kitaptar shvearııalyq bir qaıyrymdylyq qory aýdarǵan álem ádebıeti úlgileri. Bizdiń oqyrmandar da álem ádebıeti ókilderimen tanyssyn, sol kitaptardy túpnusqa tilde oqysyn degen oıda, osylaı istep otyrmyz. Árıne, ázirge aǵylshynsha oqı qoıatyn oqyrmandar sany azdaý. Degenmen, biz úshin az oqyrman emes ol. Al mońǵol tilindegi ádebıetter der kezinde jetip otyrady. Ol da bolsa bizdiń sol elge, sol ultqa degen qurmetimiz, syılastyǵymyz, alǵysymyz bolatyny sózsiz.
Al Baıan-О́lgeı aımaǵyndaǵy halyqtyń basym kópshiligi qazaq ulty bolǵandyqtan biz úshin qazaqy bolmysty, qazaqy rýhanııatty, qazaqy salt-dástúrdi saqtap qalý, sony dáripteý, sony úırený mańyzdy. Sondyqtan da biz úshin atajurtymyz – Qazaq eliniń orny bólek. Qandaı qundylyq, qandaı rýhanı nár bolmasyn biz Qazaq elinen alýǵa asyǵamyz.
– Áńgimeńizge rahmet!
