Atyń óshkir «Oralman»

Álemniń túkpir-túkpirinde, Qazaqstannan tys aýmaqta turyp jatqan qazaqtardyń barlyǵy bir qandas, ózimizdiń qara kózimiz. Qany bir qazaq balasy degen sóz. Alaıda, sol qandas erteń elge oralsa, Otanyna oralǵany úshin «oralman» bolyp shyǵa keletini bar. Tipti, sózdik qordyń «teńdessiz» jańa sózben tolyqqany úshin de qýana jar salyp edik jahanǵa. Jaqsy árıne, oralman degen abroıly mártebe bolsa. Bastapqyda solaı bolǵan da shyǵar. Alaıda, jyldar óte kele ultty ekige jaryp, «oralman-jerlik» bolarlyq jik salyp qoıǵany taǵy bar. Tipti, oralman dese músirkeı qaraý qalyptasqaly qashan?…
О́zgesin qaıdam memlekettiń ózi shetten kelgen qandastarǵa bir japyraq qaǵaz berip, oralman mártebesine zań boıynsha kepildik etedi. Ol týraly Ýıkıpedııa búı depti. «Oralman – jappaı saıası qýǵyn-súrgin aktileri, zańsyz rekvızıııalaý, kúshtep ujymdastyrý, izgilikke jat ózge de áreketter saldarynan tarıhı otanynan tysqary jerge qýylǵan jáne azamattyǵynan aıyrylǵan, Qazaqstan Respýblıkasyna turaqty turý maqsatymen erikti túrde qonys aýdarǵan baıyrǵy ult adamy, sondaı-aq onyń urpaqtary.
1997 jyldyń 13 jeltoqsanyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń “Halyqtyń kóshi-qony týraly” zańynyń 1-shi babyna sáıkes oralmandar degenimiz — Qazaqstan Respýblıkasy egemendik alǵan kezde onyń shetinen tys jerlerde turaqty turǵan jáne Qazaqstanǵa turaqty turý maqsatymen kelgen ulty qazaq sheteldikter nemese azamattyǵy joq adamdar:
Oralmandar mártebesi
1997 jyldyń 13 jeltoqsandaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń “Halyqtyń kóshi-qony týraly” Zańynyń 14 babyna sáıkes oralman mártebesi basqa elderden kóship kelýshilerge beriledi.
Oralmandar — Qazaqstan Respýblıkasy egemendik alǵan kezde onyń shetinen tys jerlerde turaqty turǵan jáne Qazaqstanǵa turaqty turý maqsatymen kelgen ulty qazaq sheteldikter nemese azamattyǵy joq adamdar.» Osylaısha «oralman» ataýy zań boınysha bekitip te aldyq. Sondaı-aq, zańda «azamattyq alǵan adam oralman emes» – dep kórsetilgen. Onda QR azamattyǵyn alǵanyna 20 jyl tolsa da, álige deıin «oralman » atalyp júrgender qaıdan shyqty? Demek, «sútpen bitken, súıekpen ketedi.» Oralman móri basylǵandar óle-ólgenshe «oralman» bolyp qala beredi.
Buryndary qandastar kóship kelgen el-jerine baılanysty; «mońǵoldar», «ózbekter», «qalpaqtar» jáne «qytaılar» bolyp atala beretin. Jáne oǵan kóndikkeni sonsha, ózdi-ózin de solaı ataıtyndar da tabyldy.
Qosh, delik! Biz munymen memleketti aıyptaýdan aýlaqpyz. Elimiz táýelsizdik alyp, egemendi el boldy. Esin ǵana emes, ultyn, álemniń ár qıyrynan uly kóshin de jıdy. Ony zań boıynsha mártebelep, quqyqtaryn, qajettilikterin qanaǵattandyrýdy, QR azamatymen teń, tipti odan da artyq qorǵaýdy hám qoldaýdy maqsat etti. Oralman mártebesi arqyly qandastardy sheteldikterden ózgeshe syıpatta, aıryqsha zańdarmen quqyqtaryn qamtamasyz etýdi kózdedi. Jáne sol maqsatta búginge deıin qyzmet etip keledi. Alaıda, sońǵy jyldary kóshi-qon týraly zań men aýdan-aýdandaǵy kóshi-qon bólimshelerinde qyzmet etip jatqan tulǵalardyń qandastardy qabyldaýy ár alýan. Bir Qazaqstannyń óńir-óńirinde jeke-jeke zań qabyldanǵan sııaqty. Birinde joqty ekinshi óńirden estip jatamyz. Qısynǵa syımaıtyn anyqtamalar men qujattar legi, tipti osy oralman kýáliktiń jyrynyń ózi qandastardyń bir basyna jetedi. Keıbir aýdandar «oralman» mártebesi arqyly qandastar quqyǵyn qorǵaǵannyń orynyna qorlap otyrǵanyn esitip júrmiz. Kerek deseńiz naqty dálelder de bar. Dál osy oralman kýáligi qoldaryna tımeı áýre-sarsańǵa salynyp, kóshi-qon bólimshesiniń tabaldyryǵyn kúnde tozdyryp júrgeni qanshama? «Kúnde erteńmen» shyǵaryp salatyn basshylardyń qurǵaq ýádesinen qajyǵandar bir tóbe. Oǵan kúıki tirlikte qarbalasyp júrip, ár alýan sebeptermen atalǵan kýáliktiń ýaqytyn ótkizip alatyndardy qosyńyz. Oralman mártebesi bir-aq ret beriletinin (Myna jerde: https://qandastar.kz/?p=616 ) jáne sol kýáliksiz QR azamattyǵyn ala almaıtynyn eskerseńiz, «bılik pen halyq arasyndaǵy altyn kópir» – deldal bitkenniń qaltasyn qampıtýdan basqa shyǵar jol joq degenge sene berińiz. Sondyqtanda myńdaǵan qandastyń QR azamattyǵyn ala almaı júrgenin estigende «atyń óshkir «Oralman» – demeske láj joq.
Qazir álemniń qym-qýyt tusy. Soǵys qaıdan, qalaı tutanady? Qaı memleket shyrqaý shyńynan quldyılaı qulaıdy eken? – degen kúdik pen «saqtyq» basym tusta, elimizge aýyz birshilik pen bite qaınaǵan bereke-birlik kerek. Ult bolyp uıysý úshin de osy «oralman» ataýy men mártebesin tarıh qoınaýyna bir jolata attandyrǵan abzal sııaqty. Qazaq respýblıkasyna adam kapıtaly, sonyń ishinde ult basymdylyǵy aýadaı qajet ekeni aıtpasa da túsinikti. Endeshe, oralmandardy beıimdeý, jumyspen qamtý, elge sińirý jáne QR azamattyǵyn esh kedergiliksiz alý joldaryn memleket óz moıynyna alý kerek. Sonda ǵana «ózim» — dep kelgen, ózegi jaraly óz baýryńdy baýyryńa basa alasyń. Qazirde qamqorlyq tanytyp, qoldaý kórsetip jatqan izgi nıetti toptar men uıymdar, jekelegen tulǵalar jeterlik. Biraq ol az. Zańdyq qujattaı qaýqarly bolmaıdy. Prezıdent aıtqan ár bir usynysty ilip áketý atqarýshy organnyń bultartpas mindeti emes pe? Sonaý jyldaǵy «Otanyńa oral qazaǵym!» – degen Elbasynyń kóregendigi jalpaq jurtqa aıan. Endi sony naqty ispen, zań júzinde júzege asyrý, búgingi úkimettiń ult rýhanııatyna qosqan ólsheýsiz úlesi bolar edi. «Rýhanı jańǵyrýdyń» kedergisiz kepili ispettes bolmas pa edi.
Qoryta aıtqanda:
1- «oralman» sózin sózdik qordan alyp tastasaq;
2- «oralman» mártebesin zańdyq júıeden alyp tastasaq;
3- «oralman» uǵymyn ulttyq sanadan alyp tastasaq, biz eshqashan bólinbes edik. Jeńilmes te edik. Berekemiz artyp, birligimiz jasasyn!

Qurmetolla MHAMETHANULY, «qandastar.kz» úshin