Janar TО́REBAEVA: Abaıdyń eskertkishin Franııada ashýǵa muryndyq boldym

Janar Tórebaeva búginde Franııanyń Renn qalasynda turady. Franııa medıına ǵylymdarynyń doktory, Franııa dárigerleri joǵarǵy attestaııalyq Keńesiniń keńesshisi atanǵan qazaq qyzy azdaǵan suqbat bergen edi.

— Shetelge baryp tabys bıigine kóterilgen qazaq qyzdary jaıly estigende, shirkin-aı, osyndaı talanttarymyz nege óz elimizde júrmeıdi eken degen oı kókirekke uıalaı ketedi. Franııada qaıdan adasyp júrsiz?

—  Esh ýaqytta Franııada turam dep oılaǵan da, armandaǵan da emespin. «Adam aıdasa barma, dám aıdasa qalma» degen. Násibem sol jaqtan buıyrsa kerek.

1990 jyly Peterbýrg medıına ınstıtýtynyń pedrıatrııa fakýltetin jaqsy bitirgende isker usynystar bolǵanyna qaramaı elime qaıtyp kelip, Almatydaǵy Ǵylym akademııasyna qyzmetke turdym. Professor Qabdirahman Dúısembınniń jetekshiligimen kandıdattyq dıssertaııamdy qorǵadym. Keıinnen bir halyqaralyq jobaǵa qatysýdyń sáti tústi. Kóp keshikpeı Franııanyń Renn qalasynan bilimimdi jetildirý jóninde usynys keldi. Tapshylyq zaman, Ǵylym akademııasynyń qaltama sala qoıatyn aqshasy joq, áıteýir quryqqa syryq jalǵap, óz qarajatymmen attanyp kettim. Bul 1999 jyldyń qyrkúıek aıy edi.

—  Franııadan bilim jetildirýge franýzshańyz qanshalyqty saı edi?

—  Bóten elde tar jol, taıǵaq keshýden óttim. Mektepte, ınstıtýtta

oqyǵanym bolmasa, franýzsham jetik emes bolatyn. Ásirese birinshi jyly qatty qınaldym. Elden ákelgen qarajatym taýsylýǵa aınaldy. Talabymdy baǵalap, 6 aıdan soń Franııa elshiligi maǵan stıpendııa taǵaıyndady. Keshkisin til kýrsynda oqydym. 9 aı degende molekýlıarlyq endokrınologııa taqyrybynan franýz tilinde alǵashqy dıplomymdy qorǵap shyqtym. Sosyn ınternatýraǵa kiristim. Onda da Franııanyń bir ǵalymynan ózine ıntern bol degen usynys bolǵasyn ǵana, sırek kezdesetin múmkindikti jibermeıin dedim. Áıtpese sol tusta elge qaıtyp ketýim ábden múmkin edi.

-Sizdiń bir emes, birneshe mamandyqty ıgergenińiz málim. Olardyń dıplomyn da franýz tilinde qorǵadyńyz ba?

— Árıne! Doktorlyq dıssertaııamdy qorǵaǵannan keıin úsh jyl kontraktimen dáriger bolyp istep, 2011 jyly dáriger retinde óz betimmen eńbektený quqyn taǵy qorǵadym. Sodan keıin ǵana Franııa medıınasynyń doktory degen ataqqa qol jetkizdim. Franııa medıınasynda mundaı bıikke kóterilý qııamettiń qıyny. Sol joly osyndaı quqyqty ıelený maqsatymen shetelden 4000 dáriger emtıhan tapsyrdyq. Synaqtan 100 dáriger ǵana óttik. Dıplomdardyń ishindegi eń úzdigi retinde meniń eńbegim birinshi orynǵa shyǵyp, Franııanyń zań gazetine jarııalanǵanda qazaǵymnyń mártebesin Evropa aspanyna bir kóterip tastaǵanym úshin ózimdi baqytty sezingenim sonshalyq kókke samǵaı jónelýge qanatym bolmady!

Evropada talmaı eńbektenip, erinbeı izdenbeseń kóshke ilese almaısyń. Ǵylymı jumysty klınıadaǵy jumyspen ushtastyra júrip alǵa jyljý ekiniń biriniń qolynan kele beretin sharýa dep eshkim aıta qoımas. Kitaphanalarǵa qonyp-túneı júrip ǵylym izdedim. Bilim-ǵylymy jetilgen eldegi bar jetistikti jan-tánimmen simire juta berdim. Sóıtip júrgende 33 jasqa taban tiregenimdi de bilmeı qalyppyn. Taǵdyr ǵoı. Osy aradan teńimdi jolyqtyryp, otbasyn qurdym.

— Árıne birden Franııa azamattyǵyn alǵan bolarsyz?

Joq, ondaı oı úsh uıqtasam túsime de kirgen emes. Medıınanyń ozyq jetistikterin ábden meńgerip alǵan soń elime qaıtam dep júrdim. Májbúr bolmaǵanda Qazaqstan azamaty bolyp-aq júre beretin edim. Ǵylymı máselelermen Evropanyń kóptegen elderine konferenııalarǵa jıi jol túse berdi, áli solaı. Ár joly Qazaqstan elshiliginen vıza alyp otyrý óte qıyn sharýa. Onyń ústine Renn qalasy Parıjden 400 shaqyrym qashyqtyqta jatyr. Amalsyz sheshimimdi ózgertýge týra kelgen. Biraq jer sharynyń qaı túkpirinde júrsem de eń birinshi óz ultymnyń múddesine qyzmet etetinim aspandaǵy aıdaı anyq. Júregimde qazaq degen jazý barda bir japyraq qaǵaz da sóz bolyp pa! Tamyrdaǵy búlkildegen qanymdy, keýdedegi jalyndaǵan janymdy eshkim ózgerte almasa kerek! Men búgin qazaǵymnyń Evropadaǵy kózimin!

Ras, Franııada ozyq bilimge qol jetkizdim, tabys bıigine kóterildim, nanyn jep sýyn iship otyrmyn, sondyqtan bul elge degen qurmetim zor. Munda dárigerdi ultyna, qaı eldiń azamaty ekenine qaraı emes, qarym-qabiletine qarap baǵalaıdy. Talap bıiginen kórine bilgen mamandy tóbesine kóterip, alaqanyna salyp qadirleıdi.

— Gerontologııa men terapııa salasyndaǵy Franııanyń ozyq tájirıbesin Qazaqstanǵa engizbek bolǵan jobańyz týraly aıtyp berseńiz.

— 2013 jyly Nant qalasynda sońǵy mamandyǵym boıynsha dıplomdyq jumysymdy qorǵaǵanda, týǵan elim Qazaqstandaǵy medıına salasyn damytý taqyrybyn tańdadym. Onkologııa, onyń ishinde gerıatrııany damytý qajettiligin tereńirek zerttedim. Franýz professýrasy buryn-sońdy halyqaralyq deńgeıde kóterilmegen bul eńbekke óte joǵary baǵa berdi. Nátıjesinde Qazaqstannyń Franııadaǵy elshiligi arqyly eldegi gerıatrııa salasyn damytý jóninde usynys jasadym. Jumysty jolǵa qoıý, mamandar daıyndaý jóninde arnaıy baǵdarlama jasap jiberdim. Qazaqstandaǵy gerıatrııa assoıaııasynyń bastyǵy baǵdarlamany qabyldaǵanmen, bizge klınıkalyq baǵdarlama emes, ómirdi uzartatyn zerthana kerek dep jaýap jazdy. Gerıatrııadan tájirıbe jınaqtaı júrip, molekýlıarlyq bıologııany damýy men jańalyqtaryn baqylap kele jatqanyma 20 jyldan asty. Klınıkalyq tájirıbesiz zerthanalyq ǵylymdy damytý múmkin emes. Tek zerthanalyq ǵylymmen adam ómirin qalaı uzartýǵa bolatynyn túsinbeımin. Mysaly men qazir klınıkalyq jumystar men zerthanalyq jumystardy ushtastyrýdyń arqasynda qarttar ómirin 85-90 jasqa deıin uzartýǵa qol jetkizdim. Gerıatrııa sarapshysymyn. Franýz tilinde gerıatrııalyq kútim jaıly ádistemelik kitap jazdym. Qazaqstandyq áriptesterim paıdaǵa asyrsyn dep, qazir sol ádistemeni qazaq tiline aýdaryp jatyrmyn.

Qazaqstanda gerıatrııa, ásirese onkogerıatrııa salasyn damytý aýadaı qajet dep esepteımin. Ondaǵy áriptesterimniń buǵan mán bermeı otyrǵandyǵyna qynjylam. Nege qazaqtyń qarııalary Franýzdar sekildi ómiriniń aıaǵyna deıin sapaly ómir súrmeýi kerek? Sondyqtan ortalyq ashyp, gerıatrııany damytý kerek. Shaǵyn aýrýhanalardaǵy terapııalyq bólimshelerde kem degende 5-10 oryn bolýy tıis. Qazaqstanda klınıkalyq gerıatrlar joq. Bir ýnıversıtetten gerıatrııa dárigeri men medbıkeler daıyndaıtyn bólim ashý qajet. Osy isti qolǵa alyp, jolǵa qoıý úshin Qazaqstanǵa keler edim, biraq qoldaý bolmasa, ár esikti bir qaǵyp, bosqa ýaqyt joǵaltqym kelmeıdi. Odanda osy jaqta júrip eki eldiń arasyndaǵy dostyq qarym-qatynasty nyǵaıtýǵa úlesimdi qosaıyn. Evropanyń ozyq tájirıbeleri jaıly kitap jazaıyn. Eldegi mamandardy osy jaqqa alyp kep úıretýge at salysaıyn.

— Qoǵamdyq jumystarmen de aınalasyp, Almaty men Renn qalasyn baýyrlas qala jasaýǵa at salysqan ekensiz.

— 1999 jyly Franııaǵa alǵash kelgenimde Almaty men Renn qalasynyń baýyrlastyq ornatqanyna 8 jyl bolǵan eken. Baýyrlastyq komıtetin bir áıel basqaryp turypty. 2011 jyly men sol komıtetke vıeprezıdent bolyp bardym. Kóp keshikpeı qalanyń bir kóshesi Almaty atymen atalsa degen ıdeıa engizdim. Komıtet Renn merıine usynys tastady. Qalada ataýsyz kóshe joq bolyp shyqty. Biraq franýz qolbasshysy, jazýshy, memleket qaıratkeri Sharl de Goll atynda bir úlken kóshe jáne saıabaq bar eken. Kóshe sol kisiniń atynda qala bersin, saıabaq Almatynyń atymen atalsyn degen sheshim qabyldandy.

— Osy saıabaqqa Abaı músinin qoıǵyzý da, oǵan qarajat tabý da ońaı bolmaǵan shyǵar?

— Bul endi taza meniń ıdeıam. Eki el arasyndaǵy dostyqty nyǵaıtyp, uly Abaı arqyly qazaq eliniń mártebesin kóterip, ózimdi tárbıelep ósirgen elimniń aldyndaǵy perzenttik boryshymdy aqtaýdy armandadym.

Abaıdyń músinin qoıǵyzý saıabaq ashýdan áldeqaıda qıyn boldy. 2012 jyly dúnıege kelgen bul ıdeıa 2016 jyly ǵana júzege asty. Franııada osy elge eńbegi sińgen adamdarǵa ǵana eskertkish qoıylady. Al Abaıdy franýzdar bilmeıtin. Sondyqtan halyq bul sheshimge qarsy shyǵýy múmkin edi. Demokratııalyq elde eskertkish túgili kóshe ataýynyń ózi halyqpen aqyldasyp, solardyń kelisimimen beriledi. Halyq qala merine emes, mer halyqqa baǵynady. Eskertkish ornatylatyn aýdan ákimshiligindegi zań bóliminiń kelisimi bolýy shart. Fınanstyq nıýanstar óz aldyna. Eskertkishti saqtandyrý mindet. Biraq ol basqa el esebinen qarjylandyrylsa, ony saqtandyrý úshin jasaǵan el Franııaǵa syıǵa tartýy kerek. Zań solaı. Áıtpese eskertkishti qorǵaý shyǵyndaryn Franııa óz moınyna ala almaıdy.

Aldymen birneshe joly konferenııa, kórme uıymdastyryp, jergilikti halyqty Abaıdyń eńbekterimen tanystyryp, onyń búkil adamzat balasyna eńbek sińirgen tulǵa ekenin túsindirý kerek boldy. Abaıdyń qara sózderin franýz tiline aýdaryp, halyqqa oqyp berdim. Qysqasy, 4 jyl boıyna jar qulaǵym jastyqqa tımeı júrip ter tógýge týra keldi. Bıýsti Almaty ákimshiligi jasatyp ákeldi. Eskertkish tuǵyryn Renn qalasynyń meri baýyrlastyqqa tartý retinde óte qymbat aq granıtten (100 000 evro) jasatty. Bul shara Qazaqstan táýelsizdigi men eki qala baýyrlastyǵynyń 25 jyldyǵyna arnaldy.

Alystaǵy týǵan jerdiń bir bólshegin Franııaǵa ákelip ornatqandaı sezim bılegen bul kún men úshin armanymnyń júzege asqan kúni boldy. Elimdi ańsaǵanda Abaı ata eskertkishine baryp maýqymdy basam.

—Franııada turyp jatqanyńyzǵa 20 jylǵa taıap qalypty. Franýz halqy jaıly pikir qalyptastyrýǵa, salt-dástúrlerin, minez-qulqyn tanyp-bilýge jetkilikti ýaqyt. Franýzdar Qazaqstan jaıly ne biledi?

— Elimizdiń syrtqy saıasatynyń arqasynda Franýzdar Qazaqstandy biraz  tanyp-bilip jatqany ras.

Bular gýmanıst, bilimdi, eńbekqor, izdenimpaz, baqytty halyq. О́te damyǵan el. Básekeles ortada ómir súrýde. Dúnıe júziniń ıntelektýal shoǵyry jınalǵan. Bilimi tómen adam joǵary dárejege qol jetkize almaıdy. Franýzdar úshin otbasy – asa qasıetti uǵym. Januıanyń qadirin biledi. Eń aldymen januıa, odan keıin jumys deıdi. Erteli-kesh, demalys, merke kúnderi birge tamaqtaný saltyn berik ustanady. Ata-anany qatty qurmetteıdi. Evropada áke-sheshesine qaramaıdy, qarttar úıine aparyp tastaıdy degen jańsaq pikir. Balalary jumystan qoly bosamaıtyn nemese urpaqsyz qalǵan ata-analardyń qarttar úıin panalaıtyny ras. Mysaly jumystaǵy jastardyń aýrý áke-sheshesine durys kútim jasaýǵa múmkindikteri joq. Al qarttar úıinde densaýlyǵyn qadaǵalap, emdeıdi, mápelep kútedi, kóńildi sharalar ótkizip, tabıǵatqa serýendetedi, mýzeıler men teatrlarǵa aparady. Balalary jumystan shyqqan soń áke-sheshelerine kelip, halin bilip turady.

Munda erli-zaıyptylardyń bir-birine adal bolmaýy óte sırek kezdesedi.

—  Franııanyń medıınasy jaıly ne aıta alasyz?

— Franııada alýǵa bolatyn bilimniń barlyq satysynan óttim. Bul

máseleniń qyr-syryn jaqsy bilem. Dáriger mamandyǵyn qalaı alatynyn aıtaıyn. Aldymen 6 jyl jalpy medıınany oqıdy. Oqý ornyn bitirerdegi memlekettik emtıhan qupııa tásilmen ótedi. Nómirmen belgilengen jaýapty basqa oqý ornynyń muǵalymderi tekseredi. Osydan ótkennen keıin baryp olar negizgi mamandyq tańdaýǵa kóshedi. Baǵalary jaqsylary kúrdeli mamandyqty, nasharlary jeńil mamandyqty tańdaıdy.Sosyn tańdaǵan mamandyǵyna oraı 4-5 jyl ınternatýrada taǵy oqıdy. Sońǵy 3 jylynda doktorlyq jumysyn qorǵaıdy. Doktorlyǵyn qorǵap bolǵan soń medıınalyq baqylaýdyń eń joǵarǵy ınstanııasy – Franııa dárigerleriniń Joǵarǵy Keńesine keledi. Men 2015 jyldan beri óz aımaǵym boıynsha osyndaı Keńestiń múshesimin. Keńestiń aldynda Gıppokrat antyn qabyldaıdy. Odan keıin biz osy antta jazylǵan ár sózdi naqtyraq taldaǵan kitapshany qoldaryna ustatamyz. Mine, osy kitapshamen tanysqannan keıin ǵana olar jeke-dara dáriger retinde syrqattardy emdeý quqyna ıe bolyp, Keńestiń arnaıy tizimine engiziledi. Franııada osy Keńes tizimine ilinbegen mamannyń adam emdeýge quqy joq. Tizimge ilinip, mansap jolyna túskennen keıingi dárigerdiń deontologııalyq áreketterin de osy Keńes baqylaıdy.

Medıına mamandaryna keńes berý, medıaııa jasaý, kompromıs tabýǵa kómektesý de Keńestiń mindetine jatady. Dárigerlik qatelik oryn alǵan jerde Keńes durys sheshim shyǵarýǵa jaýapty. Dárigerler qatelik jasamaq túgil syrqattardyń kóńiline tıetin sóz aıtyp qoısa, sol mezette ol habar bizge jetedi.Sondyqtan dárigerler etıka men deontologııany saqtaýǵa bar jan-tánimen tyrysady. Eger qatelik ádeıi nemese nemquraıdylyq saldarynan týyndaǵan bolsa, ol birneshe ret qaıtalansa, onda ony dárigerlik Keńes baqylaýynyń tiziminen shyǵaryp, bul jaı densaýlyq saqtaý mınıstrligine habarlanady. Mundaıda ol dárigerlik quqynan aıyrylyp, ary qaraı óz mamandyǵymen jumys isteı almaıdy. Biraq mundaı jaǵdaılar óte az, joqtyń qasy.

Keńes músheligine jasyryn saılaý arqyly ótedi. Men Keńes músheligine eki ret: alǵash 2015 jyly, sodan keıin 2018 jyly saılandym.

—Otbasyńyz, týǵan jerińiz jaıly aıta ketseńiz.

Almaty oblysynyń Shelek aýylynda týyp-óstim. Sol aýyldaǵy Abaı atyndaǵy mektepti óte jaqsy bitirdim. Ata-anam joǵary bilimdi adamdar. Ákem ınjener, anam tarıh pániniń muǵalimi. Otbasynda 4 bala boldyq. Kishkentaı kezimizde naǵashy apamnyń tárbıesinde bolǵandyqtan, ol kisini anamdaı jaqsy kórdim. 11 jastaǵy búldirshin kezimde naǵashy apamnyń qatty aýyrǵany bar. Sol sátten bastap muǵalim bolam degen armanymdy keıin ysyryp, dáriger bolam dep sheshtim.

Kámılá men Etıen esimdi eki balapanym bar. Ekeýi de oqýshy. Qyzym bıyl aǵalshyn tiline beıimdelgen arnaıy mekteptiń 11 synybyn bitirdi. Kishi ulym 4- klasqa kóshti. Jubaıymnyń esimi – Jan-Iv.

—Mańyzdy suqbatyńyz úshin raqmet!

Suqbatty júrgizgen ardager jýrnalıst

Gúlmárııa BARMANBEKOVA