بەسىك جىرى دۇنيە ەسىگىن اشادى

قازاقتار بالا تاربيەسىنە ايرىقشا كوڭىل بولەدى. جاڭا ۇرپاق وكىلدەرىن تاربيەلەۋ قازاقتار ءۇشىن ارقاشان ماڭىزى زور. ەرەسەكتەردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا اۋىل, رۋ جەتكىنشەكتەرى ءۇشىن ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن جاقسى سەزىنگەن. سوندىقتان ەگەر بالا بۇزىقتىق جاساپ قويسا, وعان ەسكەرتۋ جاساپ ءتۇزۋ جولعا سالاتىن. ماقتاۋعا تۇراتىن بولسا ماقتاپ, كەرەك جەرىندە كەڭەس بەرىپ, قامقورلىق تا كورسەتەتىن. ۇلتتى بىرىكتىرەتىن «ءار قازاق مەنىڭ جالعىزىم» دەگەن وسى ءبىر التىن ەرەجە بۇگىندە دە ءوز جالعاستىعىن تاۋىپ كەلەدى.

تاربيە ءسابي دۇنيەگە كەلگەن ساتتەن باستالادى. وسى كۇننەن باستاپ تاربيە باسى «بەسىك جىرى» جىرلانادى. بۇل سالتتىڭ تاريحى بايىرعى زاماننان باستاۋ الادى. بۇنداي تۇجىرىم جاساۋعا ارحەولوگ عالىمدار تاپقان عۇنداردىڭ بەسىكتەرى مەن قازاق بەسىكتەرى ءبىر-بىرىنە وتە ۇقساس ەكەنى دالەل.

«بەسىك جىرى» اۋەنى قاراپايىم بولعانمەن مازمۇنى وتە تەرەڭ بولىپ كەلەدى.  بۇل ءان الەمگە دەگەن وزىندىك ەسىك ىسپەتتى. وسى انمەن بالانىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ قانا قويماي ونى جۇباتىپ ءارى تاربيەلەيتىن بولعان.  بالاعا «بەسىك جىرى» ارقىلى بولاشاقتا ونىڭ قانداي جەتىستىكتەرگە جەتۋى كەرەك ەكەنى ايتىلاتىن بولعان. ادەتتە بۇل «بەسىك جىرىن» بالانى ەمىزگەندە اناسى ايتاتىن. نەمەسە اجەسى, كەيدە اعالارى مەن اپكەلەرى دە بوپەلەرىن بەسىكتى تەربەتە وتىرىپ جۇباتقاندا ايتاتىن. قازاق تۇرمىسىندا بۇل كادىمگى جاعداي بولعان. سەبەبى قاراپايىم بولسا دا ولەڭ شىعارۋ بايىرعى كەزدە قازاقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ قولىنان كەلە بەرەتىن. ەگەر بىرەۋلەر ولەڭ شىعارا الماسا ونى اۋىلداستارى كۇلكى ەتەتىن بولعان.

وسى ءبىر قازاق سالتى تۋرالى عالىم نىسانبەك تورەقۇل ءوزىنىڭ «سۇيىنشىدەن كوڭىل ايتۋعا دەيىن» اتتى كىتابىندا بىلاي دا جازعان: «بەسىك جىرى» — ونى العاش رەت بەسىككە بولەگەندە ايتىلاتىن ولەڭ. بۇل دا ەرتەدەن وسى كەزگە دەيىن ايتىلىپ, جاڭارىپ, دامىپ كەلە جاتقان تۇرمىس-سالت جىرلارىنىڭ ءبىر ءتۇرى. حالىق جىرىنىڭ ءار شۋماعى «ءالدي-ءالدي, اق بوپەم, اق بەسىككە جات بوپەم» دەگەن سوزدەردەن باستالادى. ودان ارمەن:

ايىر قالپاق كيىسىپ,

اقىرىپ جاۋعا ءتيىسىپ,

باتىر بولار ما ەكەنسىڭ?

بارماقتارىڭ ايىسىپ,

ۇستا بولار ما ەكەنسىڭ?

سويلەگەندە سۋىرىلىپ,

شەشەن بولار ما ەكەنسىڭ?

اداسقاندا جول تابار,

كوسەم بولار ما ەكەنسىڭ?…

دەگەن ارمان-تىلەكتەر, بولاشاق نيەتتەر تىزبەكتەلەدى».

قازاقتا بۇنداي باەسىك جىرلارى وتە كوپ. ءار جانۇيانىڭ وزىندىك بەسىك جىرى بار دەسە بولادى. «بەسىك جىرىن» اتاقتى اقىندار دا شىعارعان. 1937 جىلى جامبىل جاباي ۇلى دا «بەسىك جىرىن» شىعارعان:

…مامىق ءجۇندى جاس لاقان,

ۇيىقتاپ قىردا بوتاقان.

التىن جالدى ق ۇلىنشاق,

جۇمىپ كوزىن بۇزاۋقان.

ءتولدىڭ ءبارى ۇيىقتادى,

ۇيىقتا سەن دە بالاقان.

«بەسىك جىرى» ءتۇرلى تاقىرىپتاردى قامتىعان. اقىن جانە جازۋشى ءابدىلدا ءتاجىباي ۇلىنىڭ اناسى ايمانكۇل دە اقىن ەدى. ول 1943 جىلى ۇلى وتان سوعىسى تاقىرىبىنا ارنالعان «اجە ءالديى» جىرىن شىعاردى:

ءالدي-ءالدي بوپەشىم,

جورىقتا ءجۇر كوكەشىڭ.

امان بولسا, كوكەشىڭ,

ۇمىتپايدى بوپەسىن…

قارۋ-جاراق اسىنىپ,

مايداندا ءجۇر كوكەشىڭ.

قورعايمىن دەپ اتتانعان,

بوپەسى مەن شەشەسىن.

جىلاما, جانىم, جىلاما,

كوكەڭ جاۋدى جەڭەدى.

كورەم كىلەڭ جاقسى ءتۇس,

امان-ەسەن كەلەدى.

توي جاسايمىز تاماشا,

قاپتىڭ اۋزىن سوگەمىز.

داستارحاندى كەڭ جايىپ,

قۇرت, ىرىمشىك توگەمىز.

«بەسىك جىرى» ايتىلۋىن قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار اۋەز ۇلى ءوزىنىڭ «اباي جولى» شىعارماسىندا ادەمى سۋرەتتەگەن:

«جيدەبايداعى قىستاۋدىڭ ەڭ ۇلكەن بولمەسى وسى. كىلەمدى, تەكەمەتتى, الاشالى, كورپەلى, مەيماندوس, مول ءۇي. ابايدىڭ كارى اجەسىمەن, ءوز شەشەسىمەن بىرگە تۇراتىن ءۇيى وسى ەدى.

ءالى شام جاعىلعان جوق, جۇرتتىڭ كوبى تىستا مال جايلاپ ءجۇر. شىڭعىس جاققا قاراعان تەرەزەنىڭ الدىندا قوس تىزەرلەپ, ەكى شىناعىن تەرەزەنىڭ الدىنا سالىپ, يەگىن قولدارىنىڭ ۇستىنە قويىپ اباي وتىر. بۇدان باسقا وڭ جاقتا, جەر توسەكتىڭ ۇستىندە بالا ۋاتقان زەرە بار. تىزەسىمەن تەربەتىپ وتىرعانى —  ايعىزدان تۋعان نەمەرە قىزى ءۇش جاسار كامشات. كارى اجە كۇندەگى ماشىعى بويىنشا بەسىك جىرىن ايتادى. وتە ءبىر وزگەشە, ەسكى جىر. ابايدىڭ ءوز اجەسىنەن باسقا ەشكىمنەن ەستىمەگەن جىرى. بىراق اجەسىنىڭ وزىندەي سونشالىق جاقىن, ىستىق, سۇيىكتى جىرى. كىشكەنتاي كۇنىندە اباي ءوزى دە كەش سايىن وسى جىردىڭ تەربەۋىمەن ۇيىقتايتىن. سول كۇندەردەن ءبىر ىرعاعى اۋىسپاعان, ءبىر ءسوزى دە وزگەرمەگەن, انا جۇرەگىندەي اينىماس جىر. وسىندا قوڭىر كەشتىڭ قوڭىر كۇيى. بەيۋاعىنا جەتكەن اجەيدىڭ كوي-گويى. سىررت قاراپ وتىرعان اباي اجەنىڭ كەيدە شەرلى, كەيدە مەيىربان راقىم كۇيىن ءوزىن تەربەتىپ وتىرعانداي سەزەدى. اياقتاماي سوزىلا تۇسسە ەكەن دەيدى».

قازاق انالارى بۇگىندە دە ءوز سابيلەرىنە «بەسىك جىرىن» ايتادى.

بەردالى وسپان,

«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى