Besik jyry dúnıe esigin ashady

Qazaqtar bala tárbıesine aıryqsha kóńil bóledi. Jańa urpaq ókilderin tárbıeleý qazaqtar úshin árqashan mańyzy zor. Eresekterdiń qaı-qaısysy bolsa da aýyl, rý jetkinshekteri úshin óz jaýapkershiligin jaqsy sezingen. Sondyqtan eger bala buzyqtyq jasap qoısa, oǵan eskertý jasap túzý jolǵa salatyn. Maqtaýǵa turatyn bolsa maqtap, kerek jerinde keńes berip, qamqorlyq ta kórsetetin. Ultty biriktiretin «Ár qazaq meniń jalǵyzym» degen osy bir altyn ereje búginde de óz jalǵastyǵyn taýyp keledi.

Tárbıe sábı dúnıege kelgen sátten bastalady. Osy kúnnen bastap tárbıe basy «Besik jyry» jyrlanady. Bul salttyń tarıhy baıyrǵy zamannan bastaý alady. Bundaı tujyrym jasaýǵa arheolog ǵalymdar tapqan ǵundardyń besikteri men qazaq besikteri bir-birine óte uqsas ekeni dálel.

«Besik jyry» áýeni qarapaıym bolǵanmen mazmuny óte tereń bolyp keledi.  Bul án álemge degen ózindik esik ispetti. Osy ánmen balanyń kóńilin kóterip qana qoımaı ony jubatyp ári tárbıeleıtin bolǵan.  Balaǵa «Besik jyry» arqyly bolashaqta onyń qandaı jetistikterge jetýi kerek ekeni aıtylatyn bolǵan. Ádette bul «Besik jyryn» balany emizgende anasy aıtatyn. Nemese ájesi, keıde aǵalary men ápkeleri de bópelerin besikti terbete otyryp jubatqanda aıtatyn. Qazaq turmysynda bul kádimgi jaǵdaı bolǵan. Sebebi qarapaıym bolsa da óleń shyǵarý baıyrǵy kezde qazaqtyń basym kópshiliginiń qolynan kele beretin. Eger bireýler óleń shyǵara almasa ony aýyldastary kúlki etetin bolǵan.

Osy bir qazaq salty týraly ǵalym Nysanbek Tórequl óziniń «Súıinshiden kóńil aıtýǵa deıin» atty kitabynda bylaı da jazǵan: «Besik jyry» — ony alǵash ret besikke bólegende aıtylatyn óleń. Bul da erteden osy kezge deıin aıtylyp, jańaryp, damyp kele jatqan turmys-salt jyrlarynyń bir túri. Halyq jyrynyń ár shýmaǵy «Áldı-áldı, aq bópem, aq besikke jat bópem» degen sózderden bastalady. Odan ármen:

Aıyr qalpaq kıisip,

Aqyryp jaýǵa tıisip,

Batyr bolar ma ekensiń?

Barmaqtaryń aıysyp,

Usta bolar ma ekensiń?

Sóılegende sýyrylyp,

Sheshen bolar ma ekensiń?

Adasqanda jol tabar,

Kósem bolar ma ekensiń?…

degen arman-tilekter, bolashaq nıetter tizbekteledi».

Qazaqta bundaı báesik jyrlary óte kóp. Ár januıanyń ózindik besik jyry bar dese bolady. «Besik jyryn» ataqty aqyndar da shyǵarǵan. 1937 jyly Jambyl Jabaıuly da «Besik jyryn» shyǵarǵan:

…Mamyq júndi jas laqan,

Uıyqtap qyrda botaqan.

Altyn jaldy qulynshaq,

Jumyp kózin buzaýqan.

Tóldiń bári uıyqtady,

Uıyqta sen de balaqan.

«Besik jyry» túrli taqyryptardy qamtyǵan. Aqyn jáne jazýshy Ábdilda Tájibaıulynyń anasy Aımankúl de aqyn edi. Ol 1943 jyly Uly Otan soǵysy taqyrybyna arnalǵan «Áje áldıi» jyryn shyǵardy:

Áldı-áldı bópeshim,

Joryqta júr kókeshiń.

Aman bolsa, kókeshiń,

Umytpaıdy bópesin…

Qarý-jaraq asynyp,

Maıdanda júr kókeshiń.

Qorǵaımyn dep attanǵan,

Bópesi men sheshesin.

Jylama, janym, jylama,

Kókeń jaýdy jeńedi.

Kórem kileń jaqsy tús,

Aman-esen keledi.

Toı jasaımyz tamasha,

Qaptyń aýzyn sógemiz.

Dastarhandy keń jaıyp,

Qurt, irimshik tógemiz.

«Besik jyry» aıtylýyn qazaqtyń uly jazýshysy Muhtar Áýezuly óziniń «Abaı joly» shyǵarmasynda ádemi sýrettegen:

«Jıdebaıdaǵy qystaýdyń eń úlken bólmesi osy. Kilemdi, tekemetti, alashaly, kórpeli, meımandos, mol úı. Abaıdyń kári ájesimen, óz sheshesimen birge turatyn úıi osy edi.

Áli sham jaǵylǵan joq, jurttyń kóbi tysta mal jaılap júr. Shyńǵys jaqqa qaraǵan terezeniń aldynda qos tizerlep, eki shynaǵyn terezeniń aldyna salyp, ıegin qoldarynyń ústine qoıyp Abaı otyr. Budan basqa oń jaqta, jer tósektiń ústinde bala ýatqan Zere bar. Tizesimen terbetip otyrǵany —  Aıǵyzdan týǵan nemere qyzy úsh jasar Kámshat. Kári áje kúndegi mashyǵy boıynsha besik jyryn aıtady. О́te bir ózgeshe, eski jyr. Abaıdyń óz ájesinen basqa eshkimnen estimegen jyry. Biraq ájesiniń ózindeı sonshalyq jaqyn, ystyq, súıikti jyry. Kishkentaı kúninde Abaı ózi de kesh saıyn osy jyrdyń terbeýimen uıyqtaıtyn. Sol kúnderden bir yrǵaǵy aýyspaǵan, bir sózi de ózgermegen, ana júregindeı aınymas jyr. Osynda qońyr keshtiń qońyr kúıi. Beıýaǵyna jetken ájeıdiń kóı-góıi. Syrrt qarap otyrǵan Abaı ájeniń keıde sherli, keıde meıirban raqym kúıin ózin terbetip otyrǵandaı sezedi. Aıaqtamaı sozyla tússe eken deıdi».

Qazaq analary búginde de óz sábılerine «Besik jyryn» aıtady.

Berdaly OSPAN,

«ADYRNA» ulttyq portaly