الەۋمەتجاڭالىقتار
جۇرت الدىندا «جۇمىستا» شەك بولاما
ەل ەگەمەندىك الىپ, ۇلت ۇيقىدان ويانعاندا, كوزىن اشا كوشىن شاقىرىپ ەدى. سول كوش ءۇزىلدى-كەسىلدى الىگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. جالعاسا دا بەرەدى. تەك ەلىمىز امان, جۇرتىمىز تىنىش بولسىن دەيىك! ءيا كوش بولعان سوڭ اۋمايتىن جۇك, تارتىنبايتىن تۇيە بولمايدى. ءبىر دە وڭعا, بىردە سولعا تارتقان قازاق كوشى سوڭعى رەت قىتايداعى ساياسي قىسىمنان وڭباي اۋدى. جۇك اۋعاندى بىلەرسىز بالكىم بىلمەرسىز, بىراق, كوزبەن كورىپ, قولمەن ۇستاماعان سوڭ اسەرى بولماس ءسىرا!…
كەي كەز دە بۇراۋ سالىپ, جۇك باسىپ وتىراتىن ازاماتتارى تابىلاتىنى بار. ونداي ازاماتتار دا, ازاماتشالار دا بارشىلىق. ءدال سونداي يگى باستامانىڭ ءبىرى وسى – «وتان وتتان دا ىستىق» جوباسى. قانداستارعا قۇقىقتىق ءھام قۇجاتتىق قولداۋلار كورسەتىپ كەلگەن اتالمىش جوبا مىنەكي ءوز مارەسىنە جەتىپ وتىر. وكىنىشتى-اق, ارينە جۇمىس قىزىپ, قامشى سالار تۇستا تىزگىندى تارتىپ جاتقانىمىز. دەيتۇرعانمەن دە, اۋدان-اۋداندى ارالاپ ءار قازاققا قولداۋ كورسەتۋگە تىرىستىق. اتقارعان ىسىمىزدەن, اتقاراتىن ءىسىمىزدىڭ كوپ ەكەنىن مويىندايمىن. سەبەبى بىرەۋ – ءبىر جىلدا بۇكىل قانداستىڭ پروبلەماسى شەشىلمەسى انىق. ارينە – العاشقىدا جوبا شەتتەن كەلگەن قانداستاردى بەيىمدەۋ ماقساتىندا قولعا الىنعان-دى. وسى ارادا بەيىمدەۋ ءسوزىن دۇرىس تۇسىنگەن ابزال. ورتاعا يكەمدەۋ, جۇمىسقا, قوعامعا, ءبىلىم-عىلىم مەن مادەنيەتكە ەمىن-ەركىن ارالاسۋىن قامتاماسىز ەتۋ تۇعىن. سوندىقتان بولار تىلدىك, قۇقىقتىق جانە كاسىپ باستاۋ سىندى سەمينارلار وتكىزۋ تالاپتارى قويىلدى. ءبىز اتالعان تالاپتى ءوز دەڭگەيىندە, شامامىزدىڭ جەتىسىنشە اتقارىپ شىقتىق. الايدا ءبىر ايلىق كۋرستان بارلىق قانداس وزگەرىپ سالا بەردى دەۋدەن اۋلاقپىن. اسىرەسە, ورىس ءتىلى كۋرىسىن الداعى ۋاقىتتا تاعى جالعاستىرۋدىڭ جولىن قاراستىرامىز دەگەن ويدامىن. سەبەپ ايتپاسا دا تۇسىنىكتى بولار. ءبىر ايدا ءومىرى ەستىمەگەن ءبىر ۇلتتىڭ ءتىلىن ۇيرەنىپ شىعۋ دەگەن مۇمكىن ەمەس دۇنيە…
وقۋ كۋرستارىن جۇرگىزدىك, قۇقىقتىق كەڭەستەر, اشىق سەمينارلار, اقپاراتتىق پاراقتار تاراتتىق. بۇل دەگەنىڭىز كۇللى قانداسپەن سالىستىرعاندا تەڭىزدىڭ تامشىسىنداي عانا بولماشى دۇنيە ەكەنى راس. سوندىقتان, بۇل تالاپتاردان تىس ءوز بەتىمىزشە «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى قۇجاتتىق قيىنشىلىقتارعا كومەك كورسەتۋدى ءوز مىندەتى سانادى. قۇجاتسىز قالجىراعان, تەنتىرەگەن قانداستارعا قارادىق تا, «كەش» سىندى زاڭگەرلىك ورتالىقپەن, الماتى قالاسى مەملەكەتتىك ەڭبەك ينسپەتسياسى جانە كوشى-قون باسقارماسى, الماتى قالالىق كوشى-قون پوليتسياسى سىندى قۇزىرلى ورگاندارمەن بىرلەسە جۇمىس جاساۋعا بەل شەشتىك. ناتيجەسىندە ءبىراز ستۋدەنتتەردىڭ ۆيزالىق, تىركەۋ, ازاماتتىق سىندى قيىنشىلىقتارىنا قولۇشىن بەرۋگە, شەلەك, ەسىك سياقتى وبلىس كولەمىندەگى ەلدىمەكەندەردە قوعامدىق باقىلاۋلار جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك الدىق. ناتيجەسىندە كەيبىر وڭىرلەردە جەمقورلىق ىندەتىنىڭ جاۋلاعانىن, تارتىپسىزدىك ورناعانىن كوزىمىز كوردى. كورىپ قانا قويماي, كەلەڭسىزدىكتەردى وبلىسقا, مينيسترلىككە حات رەتىندە جىپكە ءتىزىپ جولدادىق. «تارتىپسىزدەر جازالاندى, ونداي كەمشىلىكتەر بولدىرمايتىن بولدى» — دەگەن جاۋاپتاردىڭ كەلگەنى تۋرالى دا حابارلاعان بولاتىنبىز. ماقساتىمىز – بىرەۋدى داتتاپ, بىرەۋدى جاقتاۋ ەمەس ەدى. تاۋەلسىز وتانىنا ورالىپ, زاڭدى قۇجاتىمەن شەكارا اتتاپ, ەلگە كەلىپ بوساعا جاعالاپ, بوزداپ جۇرگەن قانداستاردى كورگەندە ارالاسپاۋعا مۇمكىندىك قالمادى. الايدا, ءبارىن رەتتەپ, شەشىپ تاستادىق دەۋ ابىستىك بولار. تەك ورتادا بەلگىلى زاڭگەر ابزال قۇسپان مىرزانىڭ ارالاسۋى – ىسىمىزگە زاڭدىق تۇرعىدان ۇلكەن ءۇمىت سىيلادى. ءۇمىت سىيلاپ قانا قويماي, جوبامىزدىڭ ءساتتى جالعاسۋىنا دا باعىت-باعدار نۇسقادى. شەشىلمەگەن قۇجاتتىق سانسىز سۇراقتار ابزال مىرزانىڭ باستاۋىمەن الداعى ۋاقىتتا شەشىمىن تابادى دەپ قوس الاقانىمىزدى ىسقىلاپ وتىرمىز. ايتايىن دەگەنىم سالىستىرمالى تۇردە, ابزال مىرزا ءبىر عانا ۇيىمدى پايدالانا وتىرىپ, ءبىر ءوزى ءبىراز ماسەلەنى شەشۋگە, زاڭ تەتىكتەرىن وزگەرتۋگە اتسالىسقاندا, بىلدەي ءبىر مينيسترلىكتەر نەگە شەشە المايدى ەكەن دەيسىز?
الايدا, ءمان-جايدى وزگەرتۋگە «ادىرنا» نەمەسە وزگەدە قوعامدىق بىرلەستىكتەر عانا اتسالىسىپ جاتىر دەۋ قاتەلىك بولار. كۇنى كەشە عانا ەلىمىزدىڭ باس پارتياسى – «نۇر وتاندا» «كوش كولىكتى بولسىن» اكتسياسىن ءدال وسى قۇجاتتىق كەدەرگىلىكتەرگە ارنادى. اتاپ ايتقاندا شەتتەن كەلگەن قانداستاردىڭ ەلىمىزدەگى ۆيزا جانە تۇراقتى تۇرۋعا تىركەۋىنىڭ ۋاقىتى ءوتىپ كەتكەن جاعدايدا قر «اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى» كودەكستىڭ 517-بابى, 4- بولىگىنە ساي ايىپپۇل تولەيدى. جانە سول ايپپۇل تولەنگەننەن كەيىن ءبىر جىل كولەمىندە قۇجاتىن راسىمدەۋگە تيىم سالىنادى, ۆيزاسىن قايتا قالپىنا كەلتىرە المايدى. ياعني, ايپپۇل تولەگەننەن كەيىن اراعا ءبىر جىل سالىپ قانا قر ازاماتتىعىنا قۇجاتتار تاپسىرا الادى. ماسەلەنى تالقىلاۋعا ءوڭىر وڭىردەن تەلەكوپىر ارقىلى ءتيىستى مەكەمەلەر بايلانىسقا شىعىپ, ءمان-جايدى تولىق تالقىلادى. سونداي-اق, ورالماندار ماسەلەسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن «اسار» ۇيىمى, الماتىدان «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى «وتان وتتان دا ىستىق» جوباسىنىڭ جەتەكشىسى, «كەش» قۇقىق قورعاۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى قاتىسىپ, ءوز ويلارى مەن وتىنىشتەرىن ورتاعا سالدى.
ءدال وسى ماسەلەنى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە كوتەرىپ, قوعامدىق قابىلداۋ وتكىزگەن «نۇر وتان» پارتياسى جاۋاپتى مينيسترلىككە ۇسىنىس جولدادى. زاڭ جوباسى كەلەر جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستاپ قايتا تالقىلانىپ, العاشقى توقساندىقتا اق وزگەرىسكە ەنەدى دەگەن ماقسات قويدى. بۇل دا, كوڭىلى كۇپتى قانداستار ماسەلەسىنىڭ ءبىر بولىگى بولسا دا شەشىمىن تابۋعا دەگەن تالپىنىس دەر ەدىك.
ءدال وسىنداي قانداستار ماسەلەسىمەن قات-قابات ارالاسىپ كەتكەن «وتان وتتان دا ىستىق» جوباسىنىڭ اكىمشىلىك الدىنداعى ميسسياسى اياقتالعانىمەن, ەل الدىنداعى, ار الدىنداعى «پارىزى» اياقتالماعانى راس. ءوز باسىم سول ناتيجەنى كورگەنگە دەيىن قىزمەت ەتەمىن دەپ بەل بۋىپ وتىرمىن.
ءيا جۇمىستار ازدى-كوپتى جاسالدى. سەڭ قوزعالدى. كوزبەن كورىپ, كوڭىلگە تۇيگەسىن ۇسىنىس-پىكىر قالىپتاساتىنى راس. ەندىگى ءسوزدىڭ اۋانىن سولاي بۇرسام.
«وتان وتتان دا ىستىق» جوباسىنىڭ قورىتىندى ۇسىنىسى
1. قانداستاردىڭ كەلگەندە تىركەۋگە تۇرۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋ كەرەك. بەلگىلى ءبىر عيماراتتى تىركەۋ ءۇيى ەتىپ, اقىلى تۇردە بولسا دا تاعايىنداۋ كەرەك. الماتىعا تۇراقتى تىركەۋگە تىركەلەيىن دەسە ءۇي تاپپاي دەلدال ىزدەپ تەنتىرەپ كەتۋ وسىدان كەلىپ شىعادى.
2. ورالمان كۋالىكتىڭ ۋاقىتىن قر ازاماتتىعىن العانعا دەيىن جارامدى دەپ تانۋ كەرەك. سونداي-اق, كەيبىر ساياسي جاعدايلاردا ەكىنشى مارتە بەرۋ جولىن دا قاراستىرعان ءجون. ال, بۇعان دەيىن ورالمان كۋالىگىن الىپ, ۋاقىتىن وتكىزىپ العاندارعا جاپپاي ازاماتتىق بەرۋ ماسەلەسىن قولعا الۋ كەرەك.
3. «ادىرنا» ۇيىمى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىمەن بىرلەسە وتىرىپ, قىتايداعى قانداستاردى شاقىرتۋدىڭ وڭتايلى جولىن قاراستىرۋ كەرەك. زاڭ جۇزىندە قۇجاتتار ازىرلەنۋگە ءتيىس.
4. بۇل جوبا تەك قالالىق قانا ەمەس, وبلىستىق ءتىپتى, رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە بولۋى كەرەك.
5. شەتتەن كەلگەن قانداستاردىڭ قۇجاتتىق جۇمىسى «ءبىر تەرەزە» قاعيداسىنا وزگەرۋى ءتيىس.
6. ستۋدەنتتەر جاتاقحانا تىركەۋىنەن شىقپاي-اق ىقتيار حات جانە ازاماتتىق الا الاتىن بولۋى كەرەك.
7. پاسپورتتارىنىڭ ۋاقىتى ءوتىپ كەتكەن قانداستاردى دا ازاماتتىققا قابىلداۋ ماسەلەسىن قايتا تالقىلاۋ كەرەك.
8. ازامات جاسىنا تولماعان بالالاردىڭ, اسىرەسە اكە-شەشەسى قىتايدا قالعان بالالاردىڭ قر ازاماتى رەتىندە تانيتىن تۋ تۋرالى كۋالىك نەمەسە كەز كەلگەن ۋاقىتشا ازاماتتىق الۋعا جارامدى بولاتىنداي جاڭا قۇجات ءتۇرىن ازىرلەۋ كەرەك.
9. ورىس ءتىلى كۋرسىن جالعاستىرۋ كەرەك. ءبىر ايدا سايدا سانى جوق, قۇمدا ءىزى جوق كۋرس وتىلەتىنى ءمالىم. جانە بۇل قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى قانداستاردى قامتۋعا ءتيىس بولاشاقتا.
10. ۆيزا نەمەسە تىركەۋى بىتكەن جاعدايدا ازاماتتىققا ايىپپ ۇلىن تولەپ, قايتا تىركەۋگە تۇرعاننان كەيىن ازاماتتىققا قۇجاتتى ءبىر جىل وتكەن سوڭ عانا تاپسىرا الادى. («نۇر وتاننىڭ» قوعامدىق قابىلداۋىندا دا تالقىلاندى) ءدال وسى ماسەلەنى تۇبەگەيلى جويۋ كەرەك.
قۇرمەتوللا مۇحامەتحان ۇلى, Qandastar.kz – ءۇشىن.
