Qaýipti tútin: Nıkotın nelikten temeki shegetin adamdarda bolatyn aýrýlardy týdyrmaıdy

Foto: ashyq derekkóz

Temeki tútinindegi qandaı zattar úlken qaýip tóndiredi degen suraq tóńireginde kóptegen qate túsinikter bar. Kóp jaǵdaıda nıkotındi densaýlyqqa keltiretin zııannyń basty sebebi dep ataıdy. Alaıda ǵylymı qaýymdastyqtyń biryńǵaı pikirine sáıkes, densaýlyqqa eń úlken qaýip – temeki shegý proesinde paıda bolatyn janatyn ónimder, dep jazdy qandastar.kz

Amerıkalyq qaterli isik qoǵamynyń (ACS) málimetteri boıynsha, bir temeki janǵan kezde shamamen 7000 hımııalyq qosylys bólinedi. Olardyń 250-ge jýyǵy ýytty, al 70-i qaterli isik týdyrýy múmkin kanerogender retinde tanylǵan. Ishinde tynys alý joldaryna áser etetin jáne ókpe men óńesh qaterli isigin týdyratyn benzopıren, sondaı-aq qantúzilim júıesiniń jumysyn buzatyn jáne leıkozdarmen baılanysty benzol ásirese qaýipti bolyp sanalady.

Aetaldegıd basqa kanerogenderdiń áserin kúsheıtedi, tynys alý joldary onkologııasynyń qaýpin arttyrady. Formaldegıd shyryshty qabyqtarǵa ýytty áser etedi, muryn-jutqynshaq obyrymen baılanysy bar. Aýyr metaldar erekshe qaýip tóndiredi, myshıak pen kadmıı aǵzada jınalyp, ishki organdardy zaqymdaıdy. Myshıakti ókpe men teriniń qaterli isigimen, al kadmııdi búırek fýnkııasynyń buzylýymen jáne sozylmaly ókpe aýrýlarymen baılanystyrady. Temeki tútinimen birge aǵzaǵa túsetin nıkel men gıdrazın ókpeniń qaterli isiginiń qaýpin edáýir arttyrady. Sondaı–aq tútinniń quramynda qorǵasyn bar, ol – mı men júrekke teris áser etetin toksın jáne óte az konentraııada da isik proesterin qozdyrýǵa qabiletti vınılhlorıd. Organıka janǵan kezde paıda bolatyn polııkldik hosh ıisti kómirsýtekter (PHK) eń kúshti kanerogender retinde tanylǵan jáne ókpe obyrynyń damýymen tikeleı baılanysty. Sonymen qatar temekide radıoaktıvti zattar bar – polonıı-210 jáne ýran-235. Olar ósimdikke topyraq pen tyńaıtqysh arqyly kelip túsip, tútinmen birge jutylady. Bul zattardyń turaqty túrde jınalýy ishki sáýlelenýge jáne ókpe obyryna ákelýi múmkin. Nıtrozamınder ásirese qaýipti, temekige tán kanerogender aýyz qýysynyń, óńeshtiń jáne tynys alý júıesiniń onkologııalyq aýrýlaryn týdyrady.

Public Health England brıtanııalyq vedomstvonyń esebine saı, temekiniń janatyn ónimderi – onkologııalyq proesterdiń bastalýynyń jáne ómirlik mańyzdy organdardyń zaqymdanýynyń negizgi sebebi. Bul ýytty zattar ókpege ǵana emes, júrek-qan tamyr júıesine de zııan keltiredi, ınfarkt pen ınsýlt týdyrady.

Bul rette, nıkotın, keń taralǵan pikirge qaramastan, kúrdeli aýrýlardy týdyrmaıdy. Bul – temeki japyraqtarynda, sondaı-aq birqatar kókóniste (qyzanaqta, baıaldyda, kartopta) kezdesetin ósimdiktektes tabıǵı alkaloıd. Nıkotın farmakologııalyq áseri jaǵynan kofeınge uqsas: ol da psıhıkalyq belsendi áserge ıe jáne táýeldilikti týdyrýy múmkin, biraq kanerogenderge jatpaıdy. AQSh Ulttyq onkologııalyq ınstıtýtynyń (NCI) mamandarynyń belgileýinshe: nıkotın emes, janatyn ónimder densaýlyqqa negizgi qaýipti tóndiredi.

Bul aıyrmashylyqty túsiný ǵalymdarǵa Zııandy azaıtý tujyrymdamasyn tujyrymdaı otyryp, temeki shegýge qarsy kúresti jappaı tyıym salý joly retinde qaıta qarastyrýǵa múmkindik berdi. Onyń maqsaty – nıkotınnen tolyǵymen bas tartýǵa daıyn emes temeki shegetinderge ony tutynýdyń densaýlyqqa qaýipti azaıtatyn balamaly tásilderin usyný. Buǵan nıkotın pastılkalary, saǵyzdar, snıýster (nıkotın qaltashalary) nemese stıkter sııaqty tútinsiz ónimder jatady. Olar nıkotındi janý proesinsiz alýǵa múmkindik beredi, ıaǵnı tútinniń quramyndaǵy kanerogenderdiń az mólsherimen.

Mamandar temekini qyzdyrý júıelerine (TQJ) nemese hıtterlerge erekshe nazar aýdarady. Kádimgi temekiden aıyrmashylyǵy, olar temekini jandyrmaıdy, biraq ony shamamen 350 °C temperatýraǵa deıin qyzdyrady. Tútinniń ornyna aerozol paıda bolady, onda benzopıren, formaldegıd, benzol jáne PHK sııaqty kanerogender joq.

Ǵylymı zertteýler hıtterdegi zııan zattardyń deńgeıi dástúrli temeki shegýmen salystyrǵanda shamamen 95% tómendegenin kórsetedi. Degenmen bul qurylǵylar da múldem qaýipsiz emes ekenin atap ótken jón. Sebebi olar nıkotın men zııan qosylystardyń bir bóligin aǵzaǵa jetkizedi.

Halyqaralyq sarapshylar qaýymdastyǵy temeki shegýshiler úshin temeki men nıkotınnen tolyq bas tartýdy eń tıimdi sheshim dep sanaıdy. Alaıda ázirge bul múmkin bolmasa, zııany azyraq tútinsiz balamalarǵa kóshý jaman ádetpen kúresýdiń aqylǵa qonymdy aralyq strategııasy bolýy múmkin. Bul rette zańnamalyq baqylaýdy qamtamasyz etý mańyzdy: kámeletke tolmaǵandarǵa mundaı ónimderdi qoljetimdi qylmaý, «bas tartýǵa» daıyn emes eresek temeki tutynatyndar ǵana nıkotındi tutynýdyń ǵylymı negizdelgen, zııany azyraq ádisterin tańdaı alýy kerek. Osylaısha, qoǵamdy balamaly tásilder týraly aqparattandyrý jáne zııanyn azaıtý densaýlyq saqtaý salasyndaǵy jaýapty memlekettik saıasattyń bir bóligi bolýǵa tıis.