Фото:Moritz Wolf / Global Look Press
Бүгінде әлем халқы демографиялық бетбұрыс кезеңіне аяқ басты: жастар саны кеміп, егде жастағы азаматтардың үлесі артып келеді. Бұл құбылыс — тек Жапония, Еуропа елдеріне тән емес, жаһандық сипатқа ие үдеріс. Қазақстан да бұл тенденциядан шет қалған жоқ, деп жазады qandastar.kz
Халықтың орташа жасы жыл сайын өсіп, зейнеткерлер саны көбейіп келеді. Бұл жағдайда басты сұрақ: қарттардың көбеюі – қоғамға жүктеме ме, әлде экономикалық әлеует пе?
Қартаю үдерісі: себептері мен көрсеткіштері
Демографиялық қартаю — халық құрамында 65 жастан асқан адамдардың үлесі артуы. Бұл құбылыстың екі негізгі себебі бар:
- Өмір сүру ұзақтығының артуы;
- Туу деңгейінің төмендеуі.
БҰҰ-ның мәліметіне сәйкес, егер 65 жастан асқандар саны жалпы халықтың 7%-ынан асса, ол ел «қартаю кезеңіне» өткен деп саналады. Қазақстан бұл межеден баяғыда өтіп кеткен: 2025 жылдың басында 65 жастан асқандардың үлесі 9,2 пайызға жеткен.
Кейбір деректер:
- 2010 жылы зейнет жасындағы халық — 10%,
- 2020 жылы — 11%,
- 2025 жылы — 9,2% (абсолюттік саны – 1,87 млн адам),
- Ал 2050 жылға қарай бұл көрсеткіш 15%-дан асады деп болжануда.
- Туу деңгейі: тарихи минимум
Туу көрсеткіштері төмендеп жатыр. Бұл — демографиялық қартаюды жеделдететін фактор.
Нақты деректер:
- 2023 жылы 388,4 мың бала дүниеге келді — бұл 2022 жылмен салыстырғанда 3,8%-ға аз,
- 2021 жылмен салыстырғанда – 9,5%-ға аз,
- 2024 жылдың алғашқы тоқсанында туу — соңғы 10 жылдағы ең төменгі деңгейге түсті,
- Туу коэффициенті (1 000 адамға шаққанда):
- 2021 ж — 23,5
- 2022 ж — 20,6
- 2023 ж — 19,5
Аймақтық теңсіздік және урбанизация
Қартаю индексі өңірлер арасында едәуір айырмашылыққа ие:
| Аймақ | Қартаю индексі (100 балаға шаққанда 65+ жастағы адамдар саны) |
|---|---|
| СҚО | 72,9 |
| ШҚО | 71,8 |
| Қостанай | 62,1 |
| Маңғыстау | 14,3 |
| Түркістан | 14,9 |
| Шымкент | 15,3 |
- Қалада қартаю индексі – 32
- Ауылда – 25,8
Миграция мен урбанизация салдарынан қарттардың көбі қалаға шоғырланып жатыр. Бұл қала инфрақұрылымына қысым түсіріп, ауылдарда медициналық кадрлардың жетіспеуіне, қызмет сапасының төмендеуіне әкелуде.
Экономикалық салдары мен тәуекелдер
Зейнетақы жүйесіне жүктеме
- Қарттықтың демографиялық ауыртпалық коэффициенті (зейнеткерлер санының еңбекке қабілеттілерге қатынасы):
- 2025 ж — 16,1%
- 2030 ж — 18,2%
- 2050 ж — 26,3%
Бұл жүйедегі тепе-теңдіктің бұзылуын білдіреді. Жұмыс істейтін әрбір азамат бірнеше зейнеткерді «асырауға» мәжбүр болады.
Еңбек нарығының тапшылығы
- Қарттардың көбеюі жұмыс күшінің азаюына, білікті мамандар жетіспеуіне себеп.
- Өндіріс, инновация, еңбек өнімділігі төмендейді.
Әлеуметтік жүйеге қысым
- Қарт адамдар ұзақмерзімді күтімді, қымбат медициналық қызметтерді қажет етеді.
- Деменция, жүрек-қан тамыр аурулары, диабет секілді созылмалы дерттер көбеюде.
5. Мүмкіндіктер: «Күміс экономика»
Қариялар — тек зейнеткер емес, тұтынушы, тәлімгер, волонтер, ресурс.
- Қарияларға бағытталған тауарлар мен қызметтер нарығы қарқынды дамуда (телемедицина, ақылды үйлер, фармацевтика, туризм, т.б.).
- Жаңа жұмыс орындары: күтушілер, гериатрия мамандары, әлеуметтік қызметкерлер.
- Тәжірибе мен білімді ұрпаққа беру: мұрагерлік, мәдени сабақтастықты сақтау.
6. Мемлекеттік жауап пен стратегияның қажеттілігі
Мемлекет басшысының Жолдауы:
- Демографияны болжау үшін жасанды интеллект пен Big Data-ға негізделген талдау орталығы құру ұсынылды.
- Зейнетақы жүйесін, еңбек нарығын, инфрақұрылымды қайта қарау қажеттігі айтылды.
Ұсынылатын шешімдер:
- Зейнетақы жүйесін реформалау (жинақтаушы модельді күшейту)
- Қарттарға арналған инфрақұрылымды дамыту
- Геронтология бағытындағы медицина кадрларын даярлау
- Қарттардың белсенділігін қолдау (волонтерлік, кәсіпкерлік)
- Туу көрсеткішін арттыруға ынталандыру (аналық капитал, бала күтіміне жағдай жасау)
Қорытынды
Қазақстан қартаю кезеңіне аяқ басты және бұл үрдіс тоқтамайды. Қартаю – қауіп қана емес, жаңа экономикалық мүмкіндіктердің бастауы. Егер бұл өзгерістерге алдын ала дайын болсақ, қоғамдағы егде жастағыларды ауыртпалық емес, ресурс ретінде пайдалануымыз мүмкін. Ол үшін нақты саясат, болжау жүйесі, әрі қоғам санасының өзгеруі қажет.
Қарты бар үй — қазыналы үй дегендей, дұрыс бағытталған саясат арқылы қартаю дәуірін дағдарыс емес, даму кезеңіне айналдыруға болады.