Maǵjan Jumabaevtyń shyǵarmashylyǵyndaǵy folklorlyq dástúr

Jazba ádebıetiniń irgetasy qalanǵan shaqtan bastap, oǵan jan-jaqty qyzyǵýshylyq tanytýshylar sany artty. Sebebi etnografııa, tarıh, ádebıet, tilsiz halyq jasaıdy deý qate pikir edi. Qazaq halqynyń san ǵasyrlardan beri kele jatqan mol murasynyń danalylyǵy men daralyǵyn dáripteıtin tyń dúnıelerdi saqtap qalý, jınap terý, eliktep jazý sekildi dúnıeler de Alash kezeńinde keńinen etek aldy. Alashshyl azamattar qazaq folkloryn tek turmystyń bólshegi sekildi qarastyrmaı, tutas álemmen teń degen baǵasyn berdi. Ásirese folklorıstıka máselesine deń qoıyp, týyndylaryna jıi paıdalanǵan qazaqtyń aqyny, Alashshyl azamat Maǵjan edi.

Maǵjan Jumabaev shyǵarmalaryndaǵy folklor birneshe urpaqtyń ıleýinen ótip, saraptalǵan, qoǵam arasynda moıyndalǵan dúnıe. Búginde qazaq ǵalymdary Maǵjan shyǵarmalaryndaǵy sımvolıkany zerttep álek bolýda. Alaıda sımvolıkadan buryn qordalanǵan folklor máselesin zerttesek, ushan teńiz baılyqqa qol jetkizetinimiz haq. Maǵjannyń jazǵan óleńderin alsaq ta, jalǵyz-jarym áńgimesi «Sholpannyń kúnásin» alsaq ta ishinen marjan tergendeı úńile beresiń.

Máselen, «Keshegi asaý jas júrek

Betimnen tátti bir súıip,

Aldyńa alshy áldılep…

Balqıdy janym bul kúıge.

Meni de, ólim, áldıle,

Áldıle, ólim, áldıle!» degen óleń joldarynan «áldı, áldıge» degen Maǵjannyń tanym-túsinigin, tereń kózqarasyn ańǵarýǵa bolady. О́z halqynyń mentalıtetin, izgi qasıetterin bala boıyna sińirý úshin qazaq áıelderi jańa týǵan nárestege «áldı, áldı» ıaǵnı «besik jyryn» názik únimen áýelete shyrqaıtyn bolǵan. Áldıdiń qasıeti áli de tolyq zerttelmeı kele jatqan qupııaǵa toly tylsym dúnıe desek te artyq aıtqanymyz emes-aý, sirá?! Sol sekildi Maǵjan da bul óleń joldarynan anaǵa emes, ólimge áldıleýin ótinip suraǵan, jumsaq jetkizgen… Maǵjannyń osy óleń arqyly ózine ólim tileýi ómir tileýmen birdeı berilgendigimen erek. Sebebi bir ǵana óleńnen besik jyry men joqtaý mándes folklorızm óń boıynda óriledi. Bálkim búginde áldıdi qoldanýshylar sany tym sırep ketkennen be eken, óskeleń urpaq «tık-tokshyl» bolyp jetilýde… Bul – búgingi qoǵamnyń derti. Al Maǵjan dert degbirimizdi almasyn dedi me eken, folklorlyq sıpatta ólimniń ózine áldıleýin ótingen. Endeshe aqyn shyǵarmalaryn oqyp ósken bala ulttyq qundylyqtyń sýsynyna qanyp, danalyq pen daralyqqa umtylady.

Endi Maǵjannyń «Qoılybaıdyń qobyzy» atty jyr destesine úńileıik.

Maǵjannyń qobyz aspabyna degen erekshe bir yqylasyn poemadan baıqaı alamyz. Aqyn qobyz taǵdyryn baqsy taǵdyrymen baılanystyrady. «Qaraǵaıdyń túbinen qaıyryp alǵan, úıeńkiniń túbinen úıirip alǵan» qobyzdy kıe tutady. Qobyz úninen mıstıkalyq saryn izdep qana qoımaı, ómirdiń ótkinshi ekenin shyǵarma barysynda oqyrmandarǵa jetkizýge tyrysady. Qobyzdyń qýatyn, qazaq úshin óte bıik baǵalanatyn aspap ekenin bolashaq urpaqqa uǵyndyrǵysy keledi. Qobyz únimen qara tasty da sóıletýge qaýqarly halyq ekenimizdi jetkizedi.

Olaı bolsa Qoılybaıdyń qobyzy – folklorıstıka salasynyń jemisi. Ondaǵy mıstıka, shamanızm, rýhanııat, dana qundylyǵy sekildi sınkretti uǵymdar folklortanýdyń damýyna edáýir úles qosty degen sóz.

Endi áńgime arnasyn mahabbatqa qatysty jyr joldaryna buraıyq.

1922 jyldyń basynan Maǵjan Jumabaevtyń tegis jınaǵynyń shyǵýy nátıjesinde «Súı, jan sáýlem» óleńi elge keńinen tarady. Bireýler bul ǵazaldy súıiktige degen tereńdep ketken qushtarlyqtan týǵan dese, endi bireýleri ózgeshe tujyrym jasady. El arasynda aýyzeki sóz barysynda jaqsy kóretin balasyn nemese  jaqyn adamyn «jaryǵym», «qarashyǵym», «qarǵam» dep aıtý burynnan kezdesken. Iaǵnı súıikti adamyn renjitip almaý maqsatynda, atyn týra aıtpaı «Tabý» dástúrine qaraı ıkemdegen. Mine, osy «jaryǵym» degen keń taralǵan sózdiń ornyna Maǵjan Jumabaev «sáýlem» degen asa sulý sózdi qoldanyp, oǵan «súıiktim, ǵashyǵym, mahabbatym» degen maǵyna bergen. Osylaısha Maǵjan shyǵarmalary arqyly «sáýlem» sózi el sanasyna keńinen tarap, ánshi bitken birte-birte sol ǵajap sózdi ánge jıi qosatyn bolǵan. Endi bul dástúrli sózdiń birine aınalyp, folklorlyq ánge de, halyq kompozıtorlarynyń ánderine de kirigip ketti. Alaıda búginde ony eshbiri solaı eken dep oılamaıdy. Osydan-aq, Maǵjannyń halyq danalyǵyna degen qurmetin ańǵarýǵa bolady.

Endi birinde Maǵjan etnografııalyq óleń óredi. О́leńniń óń boıynan qazaqı ulttyq qundylyq, dástúrdi dáripteý, ulttyq asqa degen qurmet birden ańǵarylady. Eń bastysy ertegideı tátti folklorlyq ıisti birden sezesiz.

Bul qymyzdyń arǵy atasyn surasań,

Qulasha qýlyq bıe súti edi.

Tomsarǵan erke qazaqtyń asy edi, — deıdi aqyn. Dese degendeı-aq, qymyz – qazaqtyń maqtan tutar ulttyq taǵamy. Búgingi zamanda onyń da quny ózge sýsyndarǵa qaraǵanda tómendep qaldy. Alaıda aqyn óz óleńi arqyly jan sýsynymyzdy qandyryp, belgisiz bir baldaı álemge jeteleıtindeı…

Kelesi kezek aqynnyń jalǵyz-jarym áńgimesi «Sholpannyń kúnásinde». Áli kúnge deıin oqyrman qaýymnyń oıy Sholpan kúnáli me, álde kináli me dep ekige jarylady. Bálkim Sholpannyń basynan ótken oqıǵalarǵa Sholpannyń ózi emes, qoǵam, adamzat, ýaqyt, keńistik, qala berdi er azamattar kináli shyǵar. Bálkim Sholpannyń ózi kúnáhar shyǵar. Alaıda qyz basynan ótken ulttyq psıhologııalyq soqqy ólim koneptisine ákelip tireıdi.

Bul shyǵarma — qazaq áıeli men otbasy degen ulttyq uǵymdardy dáripteýshi shyǵarma. Sholpan – súıgenine qosylǵan, jatsa da, tursa da azamatynyń amandyǵyn tileıtin aqyldy arý, parasatty áıel bolady. Alaıda kúıeýine degen sheksiz, shetsiz, essiz mahabbatynyń nátıjesinde bala bolmaýyn bir Táńirden tilep baǵady. Qudaı tilegin ishine túsirgendikten be eken, qabyl bolyp, ana degen qasıetti ataýdan aıyrylady. Sholpan — jalǵan dúnıedegi tiri pendeniń jubanyshy bala ekenin uǵynǵan shaqta bári kesh edi. Sholpan taǵy da kúıeýiniń baqyty úshin kúnáli bolady. Bálkim, bul Sholpannyń aqylsyzdyǵynan ba eken, álde qazaqtyń ejelden kele jatqan túsinigi «balaǵa» ǵana tirep qoıǵandyǵynan ba, baqytsyzdyqqa osylaısha qadam basady. Bul shyǵarmany oqyrman óz túsinigine, tálim-tárbıesine, sana-sezimine qaraı túrlishe túsinedi. Bireýleri Sholpandy dattap álek bolsa, endi biri túsinip baǵady. Biraq shyǵarmanyń tárbıelik máni ana ataný, joldasyna perzent súıdirý – áıel bitkenniń eń úlken jeńisi ekenin uǵyndyrǵandaı. Iaǵnı ulttyq psıhologızm men folklorlyq uǵym tereń astasyp kelgen bul týyndy – Maǵjan shyǵarmalarynyń ishindegi eń ozyǵy.

Qoryta aıtqanda, Maǵjan Keńestik júıege ashyqtan ashyq qarsy shyqpasa da, asqan danalyqpen qazaq halqyn ulttyq obrazyn uǵynýǵa shaqyrady. Sol arqyly dilimizdi, dinimizdi, tilimizdi, qala berdi «qazaq» degen arly ataýymyzdy máńgi saqtap qalamyz degen túsinikte bolady. Maǵjannyń ultshyldyǵy osylaı kórinis tapty. Keńestik júıe Maǵjannyń jasyn otyndaı jarqyldap poezııaǵa kelýinen, dińgegi myqty aqyn atanýynan qoryqty. Aqyrynda «Alashym» degen aqyn uly súreńge ushyrady, jalǵannyń kemesine ultyn súıgeni úshin, folklorlyq dástúrge degen adaldyǵy úshin máńgilikke minip kete bardy. Alaıda aqynnyń artynda óshpes mura bolyp tyń týyndylary men taldaýlary, maqalalary qaldy. Sondyqtan Maǵjannyń murasy – qazaq úshin máńgilik azyq bolmaq!

Aqgúl AIDARBEKQYZY