Jambyldyń Nartaı Bekejanovqa syılaǵan dombyrasy qaıda saqtaýly?

Foto: weproject.media

Ár qazaqtyń úıinde Qurannan keıin ilýli turatyn  bir buıym bolsa, ol – dombyra. Kóne kezeńniń kúmbiri ispetti qos ishekti, toǵyz perneli qasıetti aspap jaıly derek kóp, ańyz-áńgime jetkilikti. Bul týrasynda tarıh ne deıdi jáne oblysta eń kóne dombyra qaıda saqtaýly? Taqyrypty keńinen tarqatsaq.

«Aqsaq qulandaǵy» aqıqat

Tarıhqa kóz júgirtsek, dombyra kesheden búginge jetip, búginnen bolashaqqa jol tartyp keledi. Zertteýshilerdiń bir parasy ony tas dáýirinde paıda bolýy múmkin degen pikirde. Buǵan Horezm mańynan tabylǵan dombyra aspabyna kelińkireıtin quraldyń jartastaǵy sýreti sebep. Arheolog Kemel Aqyshev derekkózderde dombyranyń jasyn shamamen mys dáýirine óter tus dep boljaǵan, ıaǵnı sodan bergi ýaqytty eseptep qaraǵanda dombyranyń kem degende 6 myń jyldyq tarıhy bar. 2008 jyly bul paıymdy tolyq dáleldeıtin artefakt tabyldy. Túrik babalar V ǵasyrda qolyna ustap kúı tolǵaǵan abyz dombyra Altaı taýynyń syrly úńgirinen qazyp alynǵan. Bul – álemdegi shertpe saz aspabynyń eń kónesi. Ǵalymdardyń aıtýynsha, ishekti aspaptar tek H ǵasyrdan beri keń qoldanysta bolǵan. Al, Altaıdan tabylǵan dombyra baqandaı 5 ǵasyr eski. Bir derekte úsh myń, al bir derekkózderde bes myń jyldyq tarıhy bar dep júrgen dombyra jaıly syr munymen bitpeıdi.

Áýelde dombyra úsh ishekti, biteý bolǵan. Onyń úsh isheginiń bireýiniń taǵylmaýy myna bir ańyzben baılanysady. Qaharly qaǵan ulynyń ólimin kimde-kim estirtetin bolsa, kómekeıine qaınap turǵan qorǵasyn quıýdy buıyrady. Eshkimniń júregi daýalamaı turǵanda dombyrashy kelip «Aqsaq qulan» kúıimen estirtedi. Eki kózinen jas aǵa tyńdaǵan qaharly qaǵan «Quı mynanyń kómeıine!» dep buıyrady. Dombyrashy ornynan ushyp turyp, «Dat taqsyr! Men emes, myna dombyra ǵoı sizge estirtken» degen. «Olaı bolsa, dombyranyń shanaǵyna quı, qorǵasyndy!» deıdi qaǵan. Bul – Joshy qaǵan dáýirindegi oqıǵa. Bizdiń jyl sanaýymyzdaǵy HIII ǵasyrdyń basy. Dálirek aıtqanda, 1220-1227 jyldar shamasy. Osyǵan qarap, «Aqsaq qulan» kúı ańyzy tarıhı shyndyqtyń aıshyqty aqparyn bizge jetkizip tur deýge bolady.

Jetiasardan kóne jádiger tabylǵan

Birer jyl buryn qyzylordalyq arheolog Ázilhan Tájekeev Syr óńirindegi Jetiasar qalashyǵynan kezinde tabylǵan qazaqtyń mýzykalyq aspaby – dombyraǵa uqsaıtyn kóne jádiger týraly jarııa etken bolatyn.

– 1973 jyly Qyzylorda oblysy aýmaǵynda Horezm ekspedıııasy arnaıy zertteý sharalaryn júrgizdi. Sol jumystar barysynda Jetiasar qalashyǵynda da qajetti sharalar atqaryldy. Atalǵan shara barysynda dombyraǵa uqsaıtyn dúnıe kózge túsken. Arhıvte qajetti málimetterge kóz salyp otyrǵan sátte onyń dombyraǵa uqsaıtyny nazarymdy aýdardy. Aspapta qasqyrdyń sýreti oıylyp salynǵan. Qazaq sherter men dombyranyń qosyndysyn qossaz dep ataıdy. Tabylǵan aspaptyń uzyndyǵy – 65 santımetr. Demek, bul aspap qossaz dombyra bolýy múmkin jáne onyń ejelgi túrleri bolǵanyn dáleldeıdi. Aspap bizdiń zamandaǵy tórtinshi ǵasyrǵa jatady. Eger osy derekti naqtylaı alsaq, Syr óńirinde dombyranyń ejelgi nusqasy tabyldy degen sóz. Ony babadombyra ataýǵa negiz bar, – deıdi Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıtetiniӊ Qazaqstan tarıhy kafedrasynyӊ aǵa oqytýshysy, «Arheologııa jáne etnografııa» ǵylymı-zertteý ortalyǵynyӊ jetekshisi, PhD doktoranty Ázilhan Tájekeev.

Áńgime barysynda arheolog dombyrany qaıta qalpyna keltirý jumystaryna serpin berilgenimen bólisti. Jaqynda júzege asqan bastama kóp uzamaı nátıje bereri anyq.

Jambyl syılaǵan dombyra

Tarıhtan syr shertetin erekshe tartý qazir oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıinde saqtaýly. Mýzeıdiń bas qor saqtaýshysy Amankúl Dúısenbaıqyzy bul jyr alyby Jambyldyń nar tulǵaly Nartaı Bekejanovqa degen yqylasy ekenin aıtady. Eki alyptyń saýsaǵynyń izi qalǵan dombyrany mýzeı qoryna 1974 jyly Shıeli aýdany Báıgequm aýylynyń turǵyny Álaıdar Embergenov tabystaǵan. 1934 jyly Almatyda ótken qazaqtyń úsh júzge jýyq tańdaýly aqyn, ánshi-kúıshi, jyrshy-jyraýlary jıylǵan halyq ónerpazdarynyń birinshi sletine qatysqannan keıin Nartaı aqynnyń esimi shartarapqa jaıylady. 1936 jyly ol Máskeýde ótken qazaq ádebıeti men óneriniń alǵashqy onkúndigine qatysady. Onkúndikti jyr alyby Jambyl ashypty. Al, 1949 jyly Máskeýde ótken ekinshi onkúndiktiń shymyldyǵyn ashý Ilııas Omarovtyń usynysymen Nartaıǵa usynylypty.

«O, Nartaı,

Sheshen tańdaı,

Qasqa mańdaı,

Aýzyńnan shyqqan sóziń sheker baldaı» dep ózine de, ónerine de úlken qurmet bildirgen eken. 1939 jyly Jambyl Nartaıǵa dombyranyń jaqtaýyna «Bekejanov» dep jazdyryp, estelikke syıǵa tartqan. Tarıhı jádigerdi turǵyndar jaqynda oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıinde ótken «Syrdyń Altyn dombyrasy» kórmesinen tamashalap, kúmbirli kúılermen sýsyndaı aldy.

Qıly kezeńderden aman-saý jetken dombyra Alash azamaty úshin qashanda qadirli, qasıetti, kıeli. Ony qolyna alǵan árbir qazaq tarıhpen syrlasyp, bolmysyn tanıdy, rýhtanyp, namysyn janı túsedi.

M.SNADIN