الەمدە سوعىستىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى باستالدى

فوتو:responsiblestatecraft.org سايتىنان الىندى

اقپاننىڭ ءبىرىنشى كۇنى دونالد ترامپ ەكونوميكالىق توتەنشە جاعداي جاريالاپ, قىتايدان كەلەتىن بارلىق يمپورتقا 10%, مەكسيكا مەن كانادادان كەلەتىن يمپورتقا 25% كوتەرمە تاريفتەر ەنگىزدى. تەك كانادادان يمپورتتالاتىن ەنەرگەتيكالىق ونىمدەرگە, سونىڭ ىشىندە مۇناي, تابيعي گاز جانە ەلەكتر قۋاتىنا 10% عانا سالىق سالىنادى, دەپ جازدى qandastar.kz

ساراپشىلار يمپورتتىق تاريفتەر ينفلياتسيانىڭ ايتارلىقتاي وسۋىنە اكەلۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتۋدا. دەگەنمەن سايلاۋ ناۋقانى كەزىندە دونالد ترامپ ازىق-ت ۇلىك, بەنزين, تۇرعىن ءۇي, اۆتوكولىك جانە باسقا دا تاۋارلاردىڭ باعاسىن تومەندەتۋگە ۋادە بەرگەن ەدى.

aikyn.kz حابارلاعانداي,    ترامپ ءۇش ەلگە تاريفتەردى كوتەرگەننەن كەيىن, ەكونوميستەر ونى اقىلسىز دەپ اتاي باستادى. ولار بۇل جارلىق ارقىلى اقش پرەزيدەنتى ساۋدا سوعىسىن باستاپ, پروتەكتسيونيزم ارقىلى باعالاردىڭ ءوسۋىن, جەتكىزىلىم تىزبەكتەرىنىڭ بۇزىلۋىن ءوز قولىمەن جاسايدى دەپ ايىپتاۋدا.

باتىس باسپاسوزىندە ترامپتىڭ ساياساتىن باسقاشا قابىلدايتىندار دا بار. The Telegraph باسىلىمى تاريفتەردىڭ كوتەرىلۋىندە فيلوسوفيالىق ماعىنا بار ەكەنىن ايتادى. ولاردىڭ ويىنشا, امەريكا پرەزيدەنتىنىڭ كوزقاراسىن تۇسىنبەۋ ەركىن ساۋدانىڭ قانشالىقتى دوگماعا اينالعانىن كورسەتەدى.

امەريكا ارقاشاندا باسقا ەلدەرمەن ساۋدا سوعىسىن جۇرگىزىپ كەلەدى. فوتو shenglufashion.com سايتىنان الىندى

The Telegraph كوزقاراسىن كەڭىرەك تۇسىندىرەيىك. «ەركىن ساۋدا امەريكانى قۇردى» دەگەن ميف, بۇل – كونسەرۆاتيۆتى ويدىڭ اكسيوماسى. شىندىعىندا, بۇكىل XIX عاسىردا يمپورتتىق تاۋارلارعا سالىناتىن سالىقتار مەملەكەت كىرىسىنىڭ جارتىسىنان كوبىن قۇراپ كەلدى. اقش-تىڭ رەسپۋبليكالىق پرەزيدەنتتەرى يمپورتتىق تاريفتەردى وتاندىق ونەركاسىپتى كەڭەيتۋ جانە امەريكالىق نارىقتى سىرتتان كەلەتىن ارزان ونىمدەر مەن جۇمىس كۇشىنەن قورعاۋ ءۇشىن قاجەت دەپ سانادى.

امەريكانىڭ 25-ءشى پرەزيدەنتى ۋيليام ماك-كينلي: «ەركىن ساۋدا ناتيجەسىندە ءوز اقشامىزدى… سالالارىمىزدى جانە نارىقتارىمىزدى باسقا ەلدەرگە بەرىپ جاتىرمىز… بۇل جاپپاي نارازىلىق تۋدىرادى. بۇل ءبىزدىڭ قۇندىلىقتارىمىزعا توڭكەرىس جاسايدى». بايقاساڭىزدار, بۇگىنگى ترامپتىڭ سوزدەرى.

امەريكا ارقاشاندا باسقا ەلدەرمەن ساۋدا سوعىسىن جۇرگىزىپ كەلەدى. رونالد رەيگان جاپونياعا قارسى تاريفتەر قولدانسا, دجو بايدەن قىتايلىق ەلەكتروموبيلدەرگە 100%-دىق باج سالىعىن سالىپ, بولات پەن ءاليۋمينيدىڭ كەيبىر ونىمدەرىنە سالىقتى ءۇش ەسە كوبەيتتى. «پاندەميا ءبىزدى ءبىر نارسەگە ۇيرەتتى. بۇل – ۇيىمىزدە كۇندەلىكتى قاجەتتى زاتتاردىڭ قورى بولۋى كەرەكتىگى», – دەگەن ەدى ءبىر سوزىندە دجوزەفف بايدەن.

ەۋرووداق ءوز اۋماعىندا ساتىلاتىن اقش-تىڭ ءاربىر كولىگىنەن شامامەن 8-10% اقى الادى. فوتو ft.com سايتىنان الىندى. اۆتورلىعى: Bloomberg

ەۋرووداق تا ءوز اۋماعىندا ساتىلاتىن اقش-تىڭ ءاربىر كولىگىنەن شامامەن 8-10% اقى الادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, ەكونوميكالىق مۇددەنى قورعاۋ ءومىر شىندىعىنا اينالدى. ول تەك تاريفتەرمەن عانا ەمەس, باسقا دا ەكونوميكا سالالارىندا كەزدەسەدى – سۋبسيديالار, ۆاليۋتالىق ايلا-شارعىلار, ەكولوگيالىق نەمەسە ەڭبەك ستاندارتتارى ارقىلى دا ءار مەملەكەت ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق مۇددەلەرىن قورعاۋدا. اركىمگە ءوز كورپەسى قىمبات.

اق ۇيدەگى ساياساتكەرلەردىڭ ويىنشا, امەريكا قازىر دۇنيەنىڭ بارلىق اۋىرتپالىعىن ءوز يىعىندا كوتەرىپ وتىرعان سياقتى. باتىس ەۋروپانى قورعاۋ ءۇشىن 820 ميلليارد دوللار تولەيدى, ال ساۋدا تاپشىلىعى 773 ميلليارد دوللاردى قۇرايدى. قۇراما شتاتتاردىڭ شەكاراسى دا شۇرىق-تەسىك – زاڭسىز ميگرانتتار مەن ەسىرتكى ەركىن اعىلىپ جاتىر.

2023 جىلى شامامەن 81 000 امەريكالىق وپيويدتەردىڭ ارتىق دوزاسىنان قايتىس بولعان. زاڭسىز فەنتانيلدىڭ نەگىزگى كوزى – امەريكانىڭ №1 باسەكەلەسى قىتاي بولسا, سول فەنتانيل مەكسيكا ارقىلى ەسىرتكى تاسىمالداۋشى باندالار ارقىلى اقش-قا كەلەدى. سوندىقتان دونالد ترامپ شەتەلدىكتەردى «امەريكانى قۇرمەتتەۋگە» ماجبۇرلەۋ ءۇشىن تاريفتەردى پايدالانۋدى باستادى. جاقىندا اقش زاڭسىز ميگرانتتاردى كولۋمبياعا قايتارۋعا تىرىسقاندا, كولۋمبيا ۇكىمەتى ولاردى قابىلداۋعا قارسى بولدى. الايدا ترامپ تاريفتەر مەن ۆيزالىق سانكتسيالارمەن قورقىتقان سوڭ, كولۋمبيالىقتار ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە ءوز ادامدارىن الىپ كەتۋگە پرەزيدەنتتىك ۇشاقتى جىبەرۋدى ۇسىنعان.

پرەزيدەنت ءوز ەلىن ارزان قىتاي يمپورتىنىڭ «اپيىنىنان» ساقتاپ, ۇلى, تاۋەلسىز جاساعىسى كەلەدى. فوتو forbes.com سايتىنان الىندى. اۆتورلىعى: Getty Images

يا, ەنگىزىلگەن تاريفتەر باعالاردى وسىرەدى. بىراق ترامپتىڭ ءبىرىنشى مەرزىمىندە ولار كوپ وسپەگەن. دەگەنمەن الاڭداۋشىلىق بار. تابىسقا سالىناتىن سالىقتار ازاماتتاردىڭ ىسكەرلىك جىگەرىن ازايتسا, تاريفتەر تۇتىنۋعا اسەر ەتىپ, ۇنەمدىلىك پەن جيناقتى ىنتالاندىرادى. ازاماتتار ءوز ازىق-ت ۇلىكتەرىن وسىرەدى, وزدەرى وندىرەدى جانە تۇتىنۋدا باعا مەن ساپانىڭ اراسالماعىنا باسىمدىق بەرەدى.

بۇنىڭ ءبارى – پروتەستانتتىق-كاپيتاليستىك ەتيكانىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىكتەرى. اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ تاريفتەر سوعىسى ەكونوميكالىق قايشىلىق ەمەس. پرەزيدەنت ءوز ەلىن تەك ۇلى عانا ەمەس, سونىمەن قاتار ارزان قىتاي يمپورتىنىڭ «اپيىنىنان» ماساڭدانۋدان ساقتاپ, تاۋەلسىز جاساعىسى كەلەدى.

باسقاشا ايتقاندا, ونىڭ ساياساتى ەلىن تازالاۋعا ارنالعان, الەۋمەتتىك ينجەنەريانىڭ ءبىر ءتۇرى. جاڭا پرەزيدەنت ەكونوميكانى – ەشكىمنەن تاۋەلسىز, باي ءارى ۇلى قوعام قۇرۋ قۇرالى دەپ تۇسىنەدى. قازاق ساياساتى مەن ەكونوميكاسىنا دا وسىنداي تەرەڭدىك جەتىسپەيتىن سياقتى.

بۇگىنگى الەم – قاتىگەز ءارى قاۋىپتى «دجۋنگليگە» ۇقسايدى. فوتو edition.cnn.com سايتىنان الىندى. اۆتورلىعى: Getty Images / Brendan Smialowski

ءوزىنىڭ «امەريكانى ۇلى جاسايمىن» دەگەن اشىق ساياساتىنىڭ كومەگىمەن دونالد ترامپ جاسىرىن بولىپ كەلگەن وركەنيەتتەر سوعىسىن اشىق جۇرگىزە باستادى. ول قانداي ناتيجە بەرەتىنىن بۇگىن ەشكىم بولجاي المايدى. بۇگىنگى الەم – قاتىگەز ءارى قاۋىپتى «دجۋنگليگە» ۇقسايدى. 

بۇل جەردە The Telegraph كوزقاراسىمەن تولىق كەلىسۋگە بولادى: ۇكىمەتتەر ەلدىك مۇددەنى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋى كەرەك. مەملەكەتتەر ءارتۇرلى كەلىسىمدەرگە قول قويادى جانە ەكونوميكانى ءوسىرۋ جولدارىن جالعاستىرا الادى. امەريكالىقتار الەمدىك كوشباسشى بولۋعا قۇلشىنسا, ونىڭ قارسىلاستارى دا قاراپ قالمايدى. 30-40 جىلدان كەيىن قىتاي تايۆاندى وزىنە قوسىپ الاتىنىن جاريالاعاندا ونى توقتاتۋعا كىمنىڭ كۇشى جەتەدى? بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى پرەزيدەنت ترامپ باستاعان تاريفتەر سوعىسىنىڭ نەمەن اياقتالعانىنا بايلانىستى بولماقشى.

ال ساۋدا سوعىسى ورشىگەن الەمدەگى قازاق ەلىنىڭ ورنى قايدا بولۋى كەرەك? حالىقتىڭ ىنتىماعى, ازاماتتاردىڭ وتانسۇيگىشتىگى مەن بيلىككە سەنىمى, ەكونوميكالىق ءوسىم بولاشاقتى قاتەلەسپەي بولجاۋعا كومەكتەسىپ, وسى ساۋالعا جاۋاپ بولار ەدى.