Foto: ÁLI stýdıasy
Nebári bir aptada Aral basseınine shamamen 50 mlrd sharshy metr sý kirdi. Bul – bir kezderi asaýdaı týlaǵan teńizdiń jıyrmadan biri. Jasandy jańbyr tehnologııasynyń kómegimen Araldy tiriltý operaııasyn júrgizip jatqan komandanyń jumysy týraly joba avtory, klımattyq tehnologııalar mamany, ınjener, ónertapqysh Altaı Aınabek Massaget.kz tilshisine aıtyp berdi.
Altaı Aınabekti búginde TikTok, Instagram sııaqty áleýmettik jeli qoldanýshylary «jańbyr adam», «qazaqtyń Tonı Starki» degen atpen tanıdy. Klımattyq tehnologııany Qazaqstanǵa ákelgen keıipkerimizdiń «qoldan jańbyr jaýǵyzǵan» vıdeolary el arasynda keńinen tanymal. Qyzylorda oblysynyń aıdyndy Aral óńirine deıin ol muny Mańǵystaý men Túrkistanda synaqtan ótkizip kórgen edi.
«Mańǵystaý ákimdigi atqarǵan jumysymyzdy «tasattyq» dep atap, rahmet te aıtpaı shyǵaryp saldy. Halyqta kúmán qaldy. Túrkistandaǵy tájirıbeden keıin jurtta az-maz senim paıda bolǵan sııaqty. Bul joly mınıstrlikpen kelisip jumys bastadyq. Kelisimge sáıkes qýańshylyqqa qaramastan jańbyr jaýǵyza alsaq, jumysty jalǵastyramyz. Aralǵa barǵan bir aptada Ortalyq Azııanyń júzdegen myń turǵynyn tańyrqatqan nátıje baıqaldy. Teńiz akvatorııasyna 50 mlrd sharshy metrdeı sý tartyldy, kóp bóligi tústi. Mańǵystaýdan Almatyǵa deıingi aralyqta, О́zbekstan, Qaraqalpaqstan men Túrkimenstan tóńireginde jaýyn-shashyn tirkeldi», – dedi Altaı Aınabek.
Álemdik bank pen Azııa damý bankiniń baǵalaýyna sáıkes elimizde sý tasqyny, sel, qýańshylyq, rekordty ystyq sııaqty qubylystar kúsheıe bermek. Orta Azııa memleketterinde ártúrli esep traektorııasy boıynsha temperatýra 2,7-4 gradýsqa deıin joǵarylaıdy. Al 2040 jyly Ortalyq Azııa memleketteri Afrıkanyń sýǵa zárý kedeı elderi sııaqty sý resýrstary tapshy memleketter qataryna qosylýy múmkin.
Keıipkerimiz Aral teńiziniń tartylyp, tabany kórinetini ótken ǵasyrdyń 70-jyldary belgili bolǵanyn aıtyp otyr.
«Jergilikti halyqtyń sózinshe, sol ýaqytta Aral qalasy turǵyndarynyń 80 paıyzy orystar bolǵan. Biraq kóbi ekologııalyq kataklızm bolatynyn bilip, basqa jaqqa kóship ketken. KSRO ǵylym akademııasy bul máseleniń birden-bir sheshimi klımattyq tehnologııa ekenin boljap, bult egý, detonaııa sııaqty tehnologııalardy synap kórgen. Biraq olarda muhıt akvatorııasynan ylǵal tartatyn tehnologııa bolmaǵan. Sondyqtan jaýyn deńgeıin 15 paıyzdan artyq kótere almaǵan, bul óte az. Sol úshin birinshi kezekte atmosferanyń tómengi qabattaryn ıondaý ádisine júgindik. Bul ylǵaldy tartýǵa kómektesedi. Nátıjege kóz jetkizgesin 100 shaqty dronmen qosymsha jasaqtaımyz. Qazir 3 mınıstrlik, 2 ınstıtýttan jumys toby qurylyp jatyr. Aralǵa ylǵal tartyp, ony kondensattaýǵa yqpal jasasaq, onda Ortalyq Azııa elderi keleshekte sý qaýipsizdigine alańdamasa bolady. Biz jaýyn shashyn deńgeıin keminde 100 paıyzǵa kóterýdi josparlap otyrmyz. Byltyr tamyzda Túrkistan oblysynda sý deńgeıi 650 paıyzǵa kóterilgen edi. Sońǵy jyldary Aralǵa tipti sý kelip jatqan joq. Bizdiń esebimizshe, bir jylda oǵan kemi 8-15 sharshy shaqyrym sý quıylýy tıis. Bul 4 «Shardara» sý qoımasynyń kólemimen birdeı», – dedi keıipkerimiz.
Keıipkerimizdiń sózine súıensek, atmosferada bir mezette 10 trln tonna sý bý túrinde bolady. Onyń orta eseppen 80 paıyzy muhıtqa túsedi. Jahandyq jylyný áserinen bolatyn dala men orman órtteriniń, qurǵaqshylyq pen sý tapshylyǵynyń jalǵyz sheshimi – jaýyn sýy.
«Klımattyq tehnologııa arqyly Aral basseınin toltyryp qana qoıǵan joqpyz. Kóptegen jerde aýa temperatýrasy birshama túsip, aptaptyń beti qaıtty. Qatty ystyqqa shydas bermeıtin adamdar úshin qolaıly klımat ornady. 10 mıllıondaı adam elektr qýatyn az paıdalanyp, mıllıardtaǵan qarjy únemdelýdi. «Qazgıdromet» «órt qaýpi joǵary» degen qanshama habarlama jiberdi. Biraq, áıteýir, odan amanbyz», – dedi Altaı Aınabek.
«Jańbyr adam» bul jobamen birneshe jyldan beri talaı tabaldyryqty tozdyrǵanyn, nátıje bolmaǵasyn halyqqa jarııa etip jasaýdy uıǵarǵanyn jetkizdi.
«О́ıtkeni tıimdi jobalardy úkimet únemi ótkize bermeıdi. Ázirge syrtqy kúshterdiń qarjylaı qoldaýynsyz bastap jatyrmyz. Oblys ákimdigi tarapynan ázirge mardymdy qoldaý baıqalmaı otyr. Odan ári úkimet, bıznes qolǵa alady dep oılaımyz. О́ıtkeni bul – elimizdiń sý qaýipsizdigi máselesin sheshetin jalǵyz jol», – dedi keıipkerimiz.
Nazerke SANIIaZOVA
