جاڭالىقتار
اشىمباەۆ «توقاەۆ مودەلى» تۋرالى: بولمەيدى, قايتا بىرىكتىرەدى
ۇلتتىق بىرەگەيلىك ماسەلەسىندەگى ەسكى جانە جاڭا كوزقاراستاردىڭ ايىرماشىلىعى نەدە? بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن سەنات توراعاسى ماۋلەن اشىمباەۆ «Túrkistan» حالىقارالىق گازەتىندە جارىق كورگەن «رەفورمالاردىڭ ءمانى – 3: ءححى عاسىرداعى ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسى» اتتى ماقالاسىندا جازدى. سونداي-اق «توقاەۆ مودەلى» تۋرالى تولىعىراق تارقاتتى, — دەپ حابارلايدى qandastar.kz
بۇرىن ۇلت قۇرۋ پروتسەسى, نەگىزىنەن, ستيحيالى بولدى جانە وعان «جوعارىدان» ىقپال ەتۋ ارەكەتتەرى دەكلاراتيۆتى تەتىكتەردى قابىلداۋمەن شەكتەلدى. سونداي-اق بۇل جۇمىستىڭ بارلىعى مەملەكەتتىڭ اقپاراتتىق تاپسىرىسىمەن ورىندالاتىن باق-تاعى تاقىرىپتىق ديسكۋرسپەن ءتامامدالاتىن. ال «توقاەۆ مودەلى» بولسا, مەملەكەت پەن قوعامنىڭ ۇلتتى بىرىكتىرىپ قانا قويماي, وعان ءححى عاسىردا جاڭا ساپا بەرە الاتىن ورتاق قۇندىلىقتاردى ىرىكتەۋ جانە ازىرلەۋ جونىندەگى پرواكتيۆتى قىزمەتىن ۇسىنادى.
ءدال وسىلاي ەكى بىرەگەيلىكتىڭ ورنىنا ەلدى ءبولىپ-جارمايتىن جاڭا ءتاسىل العا شىعا باستادى. وسىناۋ «توقاەۆ مودەلى» تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ءبىر جۇيەگە تۇسكەن جانە كوپشىلىك قابىلداعان ورتاق مادەني, ساياسي, ەكونوميكالىق, تۇرمىستىق, ءداستۇرلى, ومىرلىك قۇندىلىقتار كەشەنىن نەگىزگە الادى. بۇل ۇلگى ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىن جىككە بولمەيدى, كەرىسىنشە بىرىكتىرەدى. مۇنىڭ ءبارى, تۇپتەپ كەلگەندە, جاڭا جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ ىرگەتاسى بولىپ قالانادى. بۇل – ۋاقىت تالابىنا ساي نىعايتۋ مەن جەتىلدىرۋ ارقىلى جۇمىس ىستەۋگە بولاتىن جانە سوعان قاجەت بەرىك قوسپا. ەسكەرەتىن جايت: ونىڭ بارلىق قۇراۋشى ءبولشەكتەرى مەحانيكالىق قوسپا ەمەس, قورىتپا, ياعني, ءتۇرلى قۇرامداس بولىكتەردىڭ جاڭا بىرەگەي مانگە ساپالى ترانسفورماتسيالانۋىنىڭ ناتيجەسى.
بۇل قورىتپانىڭ بىرەگەيلىگى سول – ول ءارتۇرلى مادەني قۇندىلىققا نەگىزدەلگەن ەلەمەنتتەردىڭ بىتەقايناسىپ كەتۋىمەن عانا ايقىندالمايدى. سونداي-اق قازاقستان حالقىنىڭ جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىگىنىڭ نەگىزگى سيپاتى – «قازاقى» مادەني كودتىڭ باسىم بولۋىمەن دە دارالانىپ تۇرادى. بۇل, شامامەن, «اعىلشىندىق», بريتاندىق بىرەگەيلىكتىڭ بولمىسىن ايقىندايتىن جاعدايعا ۇقسايدى. بۇل رەتتە قازاقى بىرەگەيلىك تە باسقا داستۇرلەردىڭ مادەني ەلەمەنتتەرىن وزىنە قابىلدايتىنىن نازاردا ۇستاعان ءجون.
ءدال وسى قازاقى مادەني كود ەلەمەنتتەرى ورتاق ازاماتتىقپەن جانە وزگە دە ورتاق قۇندىلىقتارمەن ءبىر قاتاردا تۇرادى, ءالۋانتۇرلى سيپاتتاعى بىرلىكتى قامتاماسىز ەتەتىن ماڭىزعا يە. سونىمەن بىرگە بۇل ۇلتقا, كوزبەن كورىپ, قولمەن ۇستاۋ مۇمكىن ەمەس, وزگەلەرگە ۇقسامايتىن ەرەكشەلىك سىيلايدى. سونىڭ ارقاسىندا ءبىز شەتەلدىكتەر اراسىنان «قازاقتاردى» ەتنوستىق تەگىنە قاراماستان, جازباي تاني الامىز.
بۇل مودەلدىڭ ءمانىن مەملەكەت باسشىسى 2023 جىلى بىلايشا تۇجىرىمداپ بەردى: «ءبۇگىندە ازاماتتارىمىزدىڭ بارلىعى وزدەرىن ۇلكەن ءارى ءبىرتۇتاس قازاق وتباسىنىڭ, شىن مانىندە, قازاق ەلىنىڭ مۇشەسى سەزىنەدى. /…/ وسى رەتتە ءبىز ماقتانىش ەتەتىن ەتنومادەني ارالۋاندىعىمىز ەشقايدا جوعالىپ كەتپەيدى. كەرىسىنشە, ءبىرتۇتاس ازاماتتىق نەگىز ەسەبىنەن نىعايا تۇسەدى. ەلىمىزدە ءتۇرلى ءمادەنيەت داستۇرلەرى جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ بەرىك ىرگەتاسى بولىپ قالاناتىن وزىمىزگە ءتان ايرىقشا ءومىر ءسۇرۋ سالتى قالىپتاستى».
ۇلت قۇرىلىسىنىڭ امورفتىق, بەت-ءالپەتسىز, سۋبەكتىسىز جالپىازاماتتىق مودەلىنەن قازاق مادەني گەنوتيپىنىڭ ايقىن سۋبەكتيۆتىلىگىنە اۋىسۋى – «توقاەۆ مودەلىنىڭ» باستى ماڭىزدى ەرەكشەلىگى. بۇل جەكەلەگەن بىرەگەيلىكتەردىڭ «ءبىرتۇتاس قازاق وتباسىنىڭ» اياسىندا ءبىر مادەني-اقىل-وي ماتريتساسىنا ۇلاسۋىنان كورىنەدى. مۇنىڭ ءبارى – ەشقانداي قىسىمسىز نەمەسە ءماجبۇرلى اسسيميلياتسيالاۋسىز, تۇرعىلىقتى جەردىڭ, مادەني ورتانىڭ جانە ساندىق فاكتوردىڭ ىقپالىمەن بولىپ جاتقان تابيعي پروتسەسس.
وسى پىكىرىمىزگە مەملەكەت باسشىسىنىڭ: «داڭقتى وتانداستارىمىزدى, سپورتشىلارىمىزدى, مادەنيەت قايراتكەرلەرىمىزدى, عالىمدارىمىز بەن ستۋدەنتتەرىمىزدى, كاسىپكەرلەرىمىزدى شىققان تەگىنە قاراماستان, شەتەلدە ۇنەمى قازاقتار دەپ اتايدى. بۇل – تابيعي قۇبىلىس. سولاي بولۋعا ءتيىس», – دەگەن ۇستانىمى دالەل.وبەكتيۆتى ۇدەرىستەردى نەگىزگە الۋ – «توقاەۆ مودەلىنىڭ» تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى. بۇل – ءتۇپ-تامىردان الشاقتاتىپ, نەگىزسىز شىعىندارعا عانا اكەلەتىن كۇردەلى كونسترۋكتسيالاردى, دوكترينالار مەن باعدارلامالار جاساۋعا تىرىسۋدان تۇبەگەيلى باس تارتۋ دەگەن ءسوز.
الايدا وسى قاراپايىمدىلىق جاعدايدى جۇگەنسىز جىبەرۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى. كەرىسىنشە, بۇل – وقيعالاردىڭ قالىپتى اعىنىنا جاردەمدەسۋ, باعىتتى تۇزەپ, جولدا كەزدەسكەن كەدەرگىلەردى ەڭسەرىپ, كەدەرگىلەر تۋعىزباي, قوعام كوشىنە ىلەسىپ وتىرۋ. ايكيدو قاعيداتى دا وسىعان سايادى. ياعني, ول – تابيعي پروتسەستەردىڭ ەنەرگياسىن اقىرىن, بىراق انىق, تۇنشىقتىرماي ءارى تەجەمەي ماقساتقا باعىتتاۋ. سونىمەن قاتار ول – قارسى قويماي ورتاق مۇددەلەردى ىزدەۋ, اسسيميلياتسيالاماي ينتەگراتسيالاۋ.«توقاەۆ مودەلىنىڭ» تاعى ءبىر ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى – پراگماتيزم جانە ناتيجەنى كوزدەۋ. سونىڭ نەگىزىندە ديسكۋرس شىندىعىن ءىس-ارەكەت شىندىعى الماستىردى. تيىمدىلىگى كۇماندى, ۇزاققا سوزىلاتىن, بىرىنەن-ءبىرى تۋىندايتىن باعدارلامالاردىڭ ورنىن ناقتى ىستەر باستى. وسىعان قاراپ, جاڭا قازاقستان دەگەنىمىز امالدىڭ سوزدەن باسىم ءتۇسۋى دەپ ايتا الامىز. بۇل 15 جىلعا جۋىق ۋاقىت تۇرالاپ قالعان اۋقىمدى لرت جوباسىنىڭ مەملەكەت باسشىسى ارالاسقاننان كەيىن 2025 جىلدىڭ كۇزىندە تەست-درايۆتان وتۋگە دايىن بولۋىنان دا كورىنسە كەرەك.
ۇلت قۇرۋ ىسىندەگى بۇل پراگماتيزم بارلىق باعىتتان بايقالادى. اسىرەسە, پوپ-مادەنيەتتى, فيلمدەردى, ءساندى, تاماقتى, سپورتتى, الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى كونتەنتتى قالىپتاستىرۋشى اسەردى تۋىنداتاتىن نەگىزگى باعىتتاردى سانالى تۇردە قولداۋ مەن ناسيحاتتاۋدان دا كورىنەدى. قالىپتاستىرۋشى اسەر دەپ وتىرعانىم – ۇلتتىق ترەندتەردىڭ, كوپ جاعدايدا, جاستار اراسىندا قالىپتاسۋىنا بارىنشا كەڭ جانە تەرەڭ اسەر ەتەتىندەي تارالعان كوڭىل كۇي تولقىنى. مۇندا دا «قازاقىلىقتى» سانگە اينالدىرعان كرەاتيۆتى يندۋستريا «توقاەۆ مودەلىنىڭ» نەگىزگى باسىمدىعى ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون.
بۇعان ناقتى مىسالدار از ەمەس. سەبەبى كەيىنگى جىلدارى ديماش قۇدايبەرگەن, يرينا كايراتوۆنا, قازىبەك قۇرايىش, ميراس پەن باسقا دا جاڭا تولقىن Q-pop ورىنداۋشىلارى ارقىلى قازاق پوپ-مۋزىكاسى الەمگە تانىلدى. قازاق كينويندۋسترياسى قارقىن الىپ, سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا فەشن-جانە گاسترو-يندۋسترياداعى ەتنوباعىتتار العا شىقتى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە ۇلتتىق تاقىرىپقا ارنالعان اۆتورلىق روليكتەردىڭ سانى دا, ساپاسى دا ارتتى. مۇنىڭ ءبارى – ءبىزدىڭ پىكىرىمىزدىڭ دۇرىس ەكەنىن راستايتىن دالەلدەر.
جالپى, مەملەكەت باسشىسى كرەاتيۆتى يندۋستريانى ۇلتتىق جاڭعىرۋدىڭ ماڭىزدى تەتىگىنىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرۋى تەگىن ەمەس. سەبەبى ءدال وسى سالادا soft power, ياعني جۇمساق كۇشتى پايدالانۋدىڭ بەرەرى مول. بۇل ىستە ەشكىمدى ماجبۇرلەۋ, كۇشپەن كوندىرۋ نەمەسە مەديا گيپنوزدى قولدانۋدىڭ قاجەتى جوق. قايتا تارتىمدى ترەندتەر قالىپتاستىرۋ ارقىلى جەكە قىزىعۋشىلىققا جانە ەموتسياعا اسەر ەتەتىن تەتىكتەردى جانداندىرۋ ايرىقشا مانگە يە.
تۇپتەپ كەلگەندە, بولاشاقتاعى ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرۋ جولىن ايقىنداۋ جانە سودان كەلىپ تۋىندايتىن ۇلتتىق رەنەسسانس «توقاەۆ مودەلىنىڭ» نەگىزگى قاعيداتى سانالادى. مەملەكەت باسشىسى اتاپ وتكەندەي: «جاس ۇرپاق تاريح تاعىلىمىن جانە ەلدىڭ جارقىن بولاشاققا ۇمتىلىسىن ءبىر ارناعا توعىستىرىپ جاتىر. وسىلايشا, ولار ۇلتتىڭ رۋحىن جاڭعىرتۋدا. وسى سەرپىلىستىڭ قارقىنىن ساقتاي وتىرىپ, ونى كۇشەيتە ءتۇسۋ – مەملەكەتتىڭ مىندەتى. بۇل مىندەتتى ابىرويمەن اتقارساق, قازاقتىڭ رەنەسسانس ءداۋىرى, ياعني تۇبەگەيلى وزگەرىستەر زامانى كەلەدى».ءححى عاسىردا ۇلتتى قايتا جاڭعىرتۋ 2050 جىلدارعا كوزدەگەن ب ۇلىڭعىر مەجە ەمەس, ول – ورتا مەرزىمدە ناقتى قول جەتكىزۋگە بولاتىن ايقىن ماقسات. بۇل جولدا ۇلت ءوزىن ءبىر وتباسى رەتىندە سەزىنۋگە ءتيىس. بۇل وتباسىنى ورتاق قۇندىلىقتار جانە ەلىمىزدىڭ ۇزاقمەرزىمدى دامۋ پەرسپەكتيۆالارىنا دەگەن ورتاق كوزقاراس بايلانىستىرۋى شارت. ال مۇنى تەك ۇلتتىق ديالوگ ارقىلى عانا جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەتتىڭ جاڭا ينستيتۋتى – «تاريح تاعىلىمى مەن جارقىن بولاشاقتى» توعىستىراتىن ۇلتتىق قۇرىلتاي ءدال وسى ماقساتپەن قۇرىلدى, — دەپ جازدى سەنات توراعاسى.
