Áshimbaev «Toqaev modeli» týraly: bólmeıdi, qaıta biriktiredi

Ulttyq biregeılik máselesin­degi eski jáne jańa kózqarastardyń aıyr­ma­shylyǵy nede? Bul suraqtyń jaýabyn Senat tóraǵasy Máýlen Áshimbaev «Túrkistan» halyqaralyq gazetinde jaryq kórgen «Reformalardyń máni – 3: HHI ǵasyrdaǵy ulttyń jańa sapasy» atty maqalasynda jazdy. Sondaı-aq «Toqaev modeli» týraly tolyǵyraq tarqatty, — dep habarlaıdy qandastar.kz

Buryn ult qurý proesi, negi­zinen, stıhııaly boldy jáne oǵan «jo­ǵary­dan» yqpal etý áreketteri deklaratıvti tetik­terdi qabyldaýmen shekteldi. Sondaı-aq bul jumystyń barlyǵy memlekettiń aq­parattyq tapsyrysymen oryndalatyn BAQ-taǵy taqyryptyq dıskýrspen támamda­latyn. Al «Toqaev modeli» bolsa, memleket pen qoǵamnyń ultty biriktirip qana qoımaı, oǵan HHI ǵasyrda jańa sapa bere alatyn ortaq qundylyqtardy irikteý jáne ázirleý jónindegi proaktıvti qyzmetin usynady.

Dál osylaı eki biregeıliktiń ornyna eldi bó­lip-jarmaıtyn jańa tásil alǵa shyǵa bas­tady. Osynaý «Toqaev modeli» Táýelsizdik alǵa­ly beri bir júıege túsken jáne kópshilik qa­byldaǵan ortaq mádenı, saıası, ekonomı­ka­lyq, turmystyq, dástúrli, ómirlik qundy­lyq­tar keshenin negizge alady. Bul úlgi eli­mizdiń azamattaryn jikke bólmeıdi, keri­sin­she biriktiredi. Munyń bári, túptep kelgende, jańa jalpyulttyq biregeıliktiń irgetasy bolyp qalanady. Bul – ýaqyt talabyna saı ny­ǵaıtý men jetildirý arqyly jumys isteý­ge bolatyn jáne soǵan qajet berik qospa. Eskeretin jaıt: onyń barlyq quraýshy ból­shekteri mehanıkalyq qospa emes, qorytpa, ıaǵnı, túrli quramdas bólikterdiń jańa bire­geı mánge sapaly transformaııa­lanýy­nyń nátıjesi.

Bul qorytpanyń biregeıligi sol – ol ár­túrli mádenı qundylyqqa negizdelgen ele­mentterdiń biteqaınasyp ketýimen ǵana aı­qyndalmaıdy. Sondaı-aq Qazaqstan hal­qy­nyń jalpyulttyq biregeıliginiń negizgi sıpaty – «qazaqy» mádenı kodtyń basym bolýymen de daralanyp turady. Bul, shama­men, «aǵylshyndyq», brıtandyq biregeılik­tiń bolmysyn aıqyndaıtyn jaǵdaıǵa uq­saıdy. Bul rette qazaqy biregeılik te basqa dástúrlerdiń mádenı elementterin ózine qabyldaıtynyn nazarda ustaǵan jón.

Dál osy qazaqy mádenı kod elementteri ortaq azamattyqpen jáne ózge de ortaq qun­dylyqtarmen bir qatarda turady, alýantúrli sıpattaǵy birlikti qamtamasyz etetin mańyz­ǵa ıe. Sonymen birge bul ultqa, kózben kórip, qolmen ustaý múmkin emes, ózgelerge uqsa­maıtyn erekshelik syılaıdy. Sonyń arqa­synda biz sheteldikter arasynan «qazaq­tardy» etnostyq tegine qaramastan, jazbaı tanı alamyz.

Bul modeldiń mánin Memleket basshysy 2023 jyly bylaısha tujyrymdap berdi: «Bú­ginde azamattarymyzdyń barlyǵy ózde­rin úlken ári birtutas qazaq otbasynyń, shyn máninde, qazaq eliniń múshesi sezinedi. /…/ Osy rette biz maqtanysh etetin etnomá­denı áralýandyǵymyz eshqaıda joǵalyp ket­peıdi. Kerisinshe, birtutas azamattyq ne­giz esebinen nyǵaıa túsedi. Elimizde túrli má­denıet dástúrleri jalpyulttyq bire­geıliktiń berik irgetasy bolyp qalanatyn ózimizge tán aıryqsha ómir súrý salty qa­lyptasty».

Ult qurylysynyń amorftyq, bet-ál­petsiz, sýbektisiz jalpyazamattyq mode­li­nen qazaq mádenı genotıpiniń aıqyn sýbek­tıvtiligine aýysýy – «Toqaev modeliniń» basty mańyzdy ereksheligi. Bul jekelegen biregeılikterdiń «birtutas qazaq otbasynyń» aıasynda bir mádenı-aqyl-oı matrıasyna ulasýynan kórinedi. Munyń bári – eshqandaı qy­symsyz nemese májbúrli assımılıa­ııa­laýsyz, turǵylyqty jerdiń, mádenı orta­nyń jáne sandyq faktordyń yqpaly­men bolyp jatqan tabıǵı proess.
Osy pikirimizge Memleket basshysynyń: «Dańqty otandastarymyzdy, sportshy­lary­myzdy, mádenıet qaıratkerlerimizdi, ǵalym­darymyz ben stýdentterimizdi, kásip­ker­leri­mizdi shyqqan tegine qaramastan, shetelde úne­mi qazaqtar dep ataıdy. Bul – tabıǵı qu­bylys. Solaı bolýǵa tıis», – degen ustany­my dálel.

Obektıvti úderisterdi negizge alý – «Toqaev modeliniń» taǵy bir ereksheligi. Bul – túp-tamyrdan alshaqtatyp, negizsiz shyǵyn­dar­ǵa ǵana ákeletin kúrdeli konstrýkııa­lar­dy, doktrınalar men baǵdarlamalar ja­saýǵa tyrysýdan túbegeıli bas tartý degen sóz.
Alaıda osy qarapaıymdylyq jaǵdaıdy júgensiz jiberý degendi bildirmeıdi. Keri­sinshe, bul – oqıǵalardyń qalypty aǵynyna járdemdesý, baǵytty túzep, jolda kezdesken kedergilerdi eńserip, kedergiler týǵyzbaı, qoǵam kóshine ilesip otyrý. Aıkıdo qaǵıdaty da osyǵan saıady. Iaǵnı, ol – tabıǵı proes­terdiń energııasyn aqyryn, biraq anyq, tunshyqtyrmaı ári tejemeı maqsatqa baǵyttaý. Sonymen qatar ol – qarsy qoımaı ortaq múddelerdi izdeý, assımılıaııalamaı ıntegraııalaý.

«Toqaev modeliniń» taǵy bir mańyzdy quramdas bóligi – pragmatızm jáne nátıjeni kózdeý. Sonyń negizinde dıskýrs shyndyǵyn is-áreket shyndyǵy almastyrdy. Tıimdiligi kúmándi, uzaqqa sozylatyn, birinen-biri týyndaıtyn baǵdarlamalardyń ornyn naq­ty ister basty. Osyǵan qarap, Jańa Qazaq­stan degenimiz amaldyń sózden basym túsýi dep aıta alamyz. Bul 15 jylǵa jýyq ýaqyt turalap qalǵan aýqymdy LRT jobasynyń Memleket basshysy aralasqannan keıin 2025 jyldyń kúzinde test-draıvtan ótýge daıyn bolýynan da kórinse kerek.

Ult qurý isindegi bul pragmatızm barlyq ba­ǵyttan baıqalady. Ásirese, pop-máde­nıetti, fılmderdi, sándi, tamaqty, sportty, áleýmettik jelilerdegi kontentti qalyptas­tyrýshy áserdi týyndatatyn negizgi baǵyt­tardy sanaly túrde qoldaý men nasıhattaý­dan da kórinedi. Qalyptastyrýshy áser dep otyr­ǵanym – ulttyq trendterdiń, kóp jaǵ­daıda, jastar arasynda qalyptasýy­na baryn­sha keń jáne tereń áser etetindeı taral­­ǵan kóńil kúı tolqyny. Munda da «qa­za­­qylyqty» sánge aınaldyrǵan kreatıvti ın­dýstrııa «Toqaev modeliniń» negizgi basym­dy­ǵy ekenin atap ótken jón.

Buǵan naqty mysaldar az emes. Sebebi keıin­gi jyldary Dımash Qudaıbergen, Irına Kaıratovna, Qazybek Quraıysh, Mıras pen basqa da jańa tolqyn Q-pop oryn­daýshylary arqyly qazaq pop-mýzy­kasy álemge tanyl­dy. Qazaq kınoın­dýst­rııasy qarqyn alyp, sońǵy eki-úsh jylda feshn-jáne gastro-ındýstrııadaǵy etno­baǵyttar alǵa shyqty. Áleýmettik jelilerde ulttyq taqyrypqa ar­nalǵan avtorlyq rolıkterdiń sany da, sa­pasy da artty. Mu­nyń bári – bizdiń pikiri­mizdiń durys ekenin ras­taıtyn dálelder.

Jalpy, Memleket basshysy kreatıvti ındýstrııany ulttyq jańǵyrýdyń mańyzdy tetiginiń biri retinde qarastyrýy tegin emes. Sebebi dál osy salada soft power, ıaǵnı jum­saq kúshti paıdalanýdyń bereri mol. Bul iste eshkimdi májbúrleý, kúshpen kóndirý nemese medıa gıpnozdy qoldanýdyń qajeti joq. Qaıta tartymdy trendter qalyptastyrý arqyly jeke qyzyǵýshylyqqa jáne emoııa­ǵa áser etetin tetikterdi jandandyrý aıryq­sha mánge ıe.
Túptep kelgende, bolashaqtaǵy ulttyń jańa sapasyn qalyptastyrý jolyn aıqyndaý jáne sodan kelip týyndaıtyn ulttyq renessans «Toqaev modeliniń» negizgi qaǵıdaty sanalady. Memleket basshysy atap ótkendeı: «Jas urpaq tarıh taǵylymyn jáne eldiń jarqyn bolashaqqa umtylysyn bir arnaǵa toǵystyryp jatyr. Osylaısha, olar ulttyń rýhyn jańǵyrtýda. Osy serpilistiń qarqynyn saqtaı otyryp, ony kúsheıte túsý – memlekettiń mindeti. Bul mindetti abyroımen atqarsaq, qazaqtyń re­nessans dáýiri, ıaǵnı túbegeıli ózgerister zamany keledi».

HHI ǵasyrda ultty qaıta jańǵyrtý 2050 jyldarǵa kózdegen bulyńǵyr meje emes, ol – orta merzimde naqty qol jetkizýge bola­tyn aıqyn maqsat. Bul jolda ult ózin bir otbasy retinde sezinýge tıis. Bul otba­sy­ny ortaq qundylyqtar jáne elimizdiń uzaq­mer­zimdi damý perspektıvalaryna degen or­taq kózqaras baılanystyrýy shart. Al mu­ny tek ulttyq dıalog arqyly ǵana júzege asyrýǵa bolady. Halyq únine qulaq asatyn mem­lekettiń jańa ınstıtýty – «tarıh taǵy­lymy men jarqyn bolashaqty» toǵys­tyra­tyn Ulttyq quryltaı dál osy maqsatpen quryldy, — dep jazdy Senat tóraǵasy.