اسۋان سيابەكوۆ: اتوم ەلەكتر ستانتسياسى – اتوم بومباسى ەمەس

– قاراپايىم حالىق اەس دەسە تۇتىنمەن اۋانى لاستاپ, رادياتسياسىمەن فلورا فاۋنانى ۋلاپ جاتقان دۇنيەنى ەلەستەدى.  قاراپايىم تىلدە حالىققا  اۋەلى اەس قۇرىلىمىن تۇسىندىرە كەتىڭىزشى.

– اەس دەگەنىمىز – ەلەكتر ەنەرگياسىن الۋ. ماسەلەن جەو-نان, كومىردەن, سۋدان, جەلدەن, كۇننەن دە ەنەرگيا الامىز. ال بۇل جەردە اتوم رەاكتسيالارىنىڭ اسەرىنەن ەنەرگيا الۋ كوزى بولىپ تابىلادى. بۇل جەردەگى نەگىزگى بولشەك – اتوم. اتومدار تىزبەكتىك رەاكتسياعا ءتۇسىپ, جىلۋ بولىنەدى. اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ قۇرىلىمىن ايتار بولساق, بۇل جەردە اتوم رەاكتورى جۇمىس ىستەيدى. ياعني, ۋران قولدانىلادى دا, ۋراننان جىلۋ بولىنەدى. جىلۋ جىبەرگىش قۇبىرلار ارقىلى اەس-تىڭ ءبىرىنشى كونتۋرىنا بارادى. بۇل جەردە قىسىم قولدانىلعاندىقتان سۋ قاينامايدى. ارتىنشا, جىلۋ ەكىنشى كونتۋرعا بەرىلەدى. ول جاقتاعى سۋ قايناپ بۋعا اينالادى. ارى قاراي بۇل بۋ ترۋبينالارعا ءبولىنىپ, ەلەكتر ەنەرگياسىن گەنەراتسيالايتىن قۇرىلعىدان ەلەكتر ەنەرگياسى الىنادى.

– قازىر قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اەس-ءتىڭ قازاقستاندا سالىنۋىنا نارازى. بۇل قانشالىقتى قاۋىپسىز جانە قازاقستان ونى قالاي پايدالانادى?

– اەس كوبىنەسە حالىقتىڭ پىكىرىنشە جارىلىپ كەتەدى دەپ ويلايدى. قازىرگى تاڭدا 3 جانە 3+ رەاكتورلاردىڭ جارىلۋى مۇمكىن ەمەس. اتوم بومباسى مەن اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ ايىرماشىلىعى جايلى ايتايىق. اتوم بومباسى جايلى ءبارى بىلەدى شاماسى. سەمەي پوليگونىندا سىنالىپ, حالىقتىڭ زارداپ شەككەنى, 50 جىل بويى قانشاما سىناق جاسالىپ سونىڭ سالدارى اۋىر بولعانى جايلى بارشامىز بىلەمىز. قازىرگى تاڭدا وسىلاردىڭ اسەرىنەن ۇلكەن قورقىنىش, راديوفوبيا بار. اتوم بومباسىنىڭ قۇرىلىمى جايلى ايتاتىن بولسام, ماسەلەن اتومدار ءبولىنۋ رەاكتسياسى دەگەن دۇنيە بولادى. جوعارىدا ايتقانىمداي تىزبەكتىك رەاكتسياسى بولادى. اتوم ستانتسيالارىندا قاۋىپسىزدىك وزەكتەرى ارقىلى باقىلانادى. سونداي –  اق, بۇل جەردە وتىنعا دا تىكەلەي بايلانىستى. ياعني, ۋران – 235-ءتىڭ رەاكتورداعى ۇلەسىنە بايلانىستى. تابيعاتتا ۋراننىڭ ەكى ءتۇرى كەزدەسەدى. ولار: ۋران 238 جانە ۋران 235. بىزگە قاجەتى ەكىنشىسى. الايدا ۋران 235 تابيعاتتا سيرەك كەزدەسەدى. سول سەبەپتى دە ونى كوبەيتۋ ارقىلى الا الامىز. ۋراننىڭ بۇل ءتۇرىنىڭ 5 پايىزى عانا اەس-تە قولدانىلادى. ءتىپتى بەس پايىزعا دا جەتپەيدى. 4.45, 4.5 پايىزى قولدانىلادى. ال اتوم بومبالارىنداعى ۋران-235-ءتىڭ ۇلەسى 90% شاماسىندا. ياعني, وتە ۇلكەن. ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي. سوندىقتان دا, اتالعان 5% اتومنىڭ جارىلۋىنا اكەپ سوقتىرمايدى. وتىننىڭ ءبىر-بىرىنە جاقىن ورنالاسۋى جاعىنان جاڭا ايتقانداي قاۋىپسىزدىك وزەكتەرى ورناتىلعاندىقتان ولار جاقىن جاناسىپ رەاكتسياعا ءتۇسىپ كەتپەيدى.

قازىرگى تاڭدا بارلىق جەردە ايتىلىپ جاتقانداي ەنەرگەتيكانىڭ بولاشاعى ب ۇلىڭعىر. قاراپايىم مىسال, ەكىباستۇزداعى جاعدايدى ەسكە الايىق. سوڭعى مالىمەتتەر بويىنشا ەنەرگەتيكا وندىرەتىن ەلەكتر قوندىرعىلاردىڭ, لينيالاردىڭ 70%-ى توزعان. ودان بولەك قازاقستان قازىرگى تاڭدا ءارتۇرلى كەلىسىم شارتتاردا وتىر. ماسەلەن دۇنيەجۇزىلىك دەكوربانيزاتسيا ارقىلى بۇكىل الەمدە تارالىپ جاتقان كومىرقىشقىل گازدارىن ازايتۋ ماقساتىندا كەلىسىم شارتتارعا قول قويىلىپ جاتىر. ارينە قازىرگى تاڭدا بىزدە كومىر قورى وتە كوپ. 300 جىلعا جەتەتىن كومىر بار. ونى جاعىپ وتىرا بەرسەك تە بولادى. بىراق تا, اتالعان كەلىسىمشارتتاردىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ نارىققا شىعاراتىن زاتتارىمىزعا وتە ۇلكەن سالىق مولشەرلەمەسىمەن كەسىرى ءتيىپ كەتۋى مۇمكىن. بۇل ءبىزدىڭ ەلدەگى قىمباتشىلىققا اكەلىپ سوعادى.

جىلدان-جىلعا ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋ كوبەيىپ كەلە جاتىر. بىلتىرعى كورسەتىكىشتەر بويىنشا بىزدە 16 گۆت ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنىپ وتىرمىز. بۇل جىل وتكەن سايىن كوبەيمەسە, ازايمايتىنى انىق. ەلدەگى ەنەرگەتيكتەردىڭ, ەكونوميكا سالاسىنىڭ مامانداردىڭ بولجاۋى بويىنشا 2035 جىلى وسىنشاما ەنەرگيا جەتىسپەۋشىلىگى بولادى دەگەن پىكىر بار. ولاردىڭ بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ دە شاماسى جەتپەي جاتسا ەنەرگيانى قايدان الامىز دەگەن تاقىرىپتى قوزعاۋى دا بەكەر ەمەس. ءار گەنەراتسيانىڭ ءوز ورنى بار. بالامالى ەنەرگيا كوزىن بازالىق ەنەرگيا كوزى رەتىندە الا المايمىز. سول سەبەپتى دە اەس سالۋ قاجەت دەپ ويلايمىن.

– اتوم ەنەرگياسىنىڭ جەل, كۇن, سۋ ەنەرگياسىنان تيىمدىلىگى قانشالىقتى?

– جوعارىدا ايتقانىمداي ءار گەنەراتسيا كوزىنىڭ وزىندىك ورنى بار. جەلدىڭ دە, كۇننىڭ دە, سۋدىڭ دا, اەس-ءتىڭ دە. ءبىز بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن مۇلدە الىپ تاستاي المايمىز. بۇل بىزگە كەرەك. ونى ءبىز قولدانۋىمىز كەرەك. الايدا, بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن, ماسەلەن جەل مەن كۇندى بازالىق گەنەراتسيا كوزى دەپ ايتا المايمىز. ياعني بىزدە, ەلەكتر ەنەرگياسىن قولدانۋدىڭ ءارتۇرلى ساناتتارى بار. مىسالى, پيكتىك كەزەڭدەر بولادى. تاڭەرتەڭ جانە كەشكى ۋاقىتتا, قىستىگۇندەرى قولدانۋ جيىلەگەن كەزدە بالامالى ەنەرگيا جۇيەلەرى ونداي قۋاتتىلىقتى  بەرە المايدى. بەرگەن كۇننىڭ وزىندە, ءسونىپ قالسا جارىقسىز نەمەسە جىلۋسىز وتىرا المايمىز عوي. سوندىقتان دا, بازالىق ەنەرگيانى ءبىز جەو-دان الامىز جانە دە بازالىق ەنەرگيا كوزى دەپ ءبىز اەس-ءتى قاراستىرامىز. اەس – ۇزدىكسىز 60 جىل بويى ءبىر قۋاتتىلىقتا جۇمىس ىستەپ تۇرا الادى. ال ءبىزدىڭ كومىرمەن الاتىن گەنەراتسيا كوزدەرى 40 جىلعا دەيىن شاماسى جەتەدى. اەس جۇمىسى وپتيميستىك تۇرعىدا ەكسپلۋاتاتسياسى جارامدى بولسا, 60 جىلدان ارى قاراي 20 جىلعا جۇمىسىن ۇزارتۋعا بولادى.

– بىزدە قازاقستاندا ماڭعىستاۋ وڭىرىندە بۇرىن اەس بولعان دەسەدى. وسى تۋرالى ايتا كەتىڭىزشى?

– 1973 جىلى اقتاۋ قالاسىندا بن-350 رەاكتورى جۇمىس ىستەگەن بولاتىن. بن (بىسترىي نەيترون) ياعني جىلدام نەيتروندى ونەركاسىپتىك رەاكتور بولىپ تابىلادى. بۇل جەردەگى جىلۋ جىبەرگىش زات ءناتريلى جىلۋ تاسىعىش دەپ اتالادى. اتى ايتىپ تۇرعانداي 350 قۋاتتى ەنەرگيا كوزىن بەرەتىن رەاكتور بولاتىن. ونىڭ ىشىندە 150 مۆت ەلەكتر ەنەرگياسى 100 مۆتى جىلۋ ەنەرگياسىن بەرەتىن. بۇل رەاكتور بىزدە 1998-99 جىلدارعا دەيىن جۇمىس ىستەپ كەلدى. ارتىنشا رەاكتوردىڭ جۇمىسى بىتكەندىكتەن جابىلىپ قالدى. ارى قاراي ونى گازبەن جۇمىس ىستەيتىن قوندىرعىلارعا اۋىستىرىپ تاستادى. قازىر ول ماڭعىستاۋ اتوم ەنەرگەتيكالىق كومبيناتىنىڭ قۇرامىنداعى رەاكتورلاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.

– بۇگىندە اەس قۇرىلىسى بالقاش ماڭىنداعى ۇلكەن اۋىلىندا سالىنادى دەپ بەكىتىلدى. بۇل بالقاش كولىنە, ونداعى تىرشىلىك يەلەرىنە كەرى اسەرىن تيگىزبەي مە? راديواكتيۆتى قالدىقتار قايدا كەتەدى?

– اەس-ءتى سالماس بۇرىن قورشاعان ورتاعا اسەرىن بولماۋىن نەگىزگە الادى. بۇل قاعيداتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. بۇل تاقىرىپتى كوپتەگەن ينستيتۋتتار, دۇنيەجۇزىلىك ۋنيۆەرسيتەتتەر, لاباراتوريالار زەرتتەگەن. ونىڭ ىشىندە اەحا-نىڭ (اتوم ەنەرگەتيكاسى بويىنشا حالىقارالىق اگەنتتىك «ماگاتە») زەرتتەۋلەرى دە قانشاما. راديواكتيۆتى قالدىقتاردىڭ شىعىپ كەتۋ قاۋپىنە قاتىستى قانشاما دالەلدەمەلەر بار. قۇرىلىس كەزىندە جانە دە پايدالانۋ كەزىندە تەحنولوگيالاردىڭ بارلىعىن ساقتاي وتىرىپ سالىنسا, قورشاعان ورتاعا ەشقانداي زيانى بولمايدى. ماسەلەن ەنەرگيا دوزاسى دەگەن نارسە بولادى. ءسىز بەن ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى اۋادان, كۇننەن الاتىن ەنەرگيانىڭ مولشەرى بولادى. اەس-ءتىڭ تۋرا قاسىندا الاتىن ەنەرگيا اسەرى دە ءدال سونداي. ادام قۇرامىندا كاليى بار باناندى جەپ تە كوپ دوزا الادى. اپاتتى جاعدايلاردى ەسەپتەمەسەك, دوزا مولشەرى اەس ماڭىندا دا جانە بارلىق جەردە بىردەي بولادى. اپاتتى جاعدايدىڭ بولۋ ىقتيمالدىعى 10^-7 – گە تەڭ.

اەس-تان شىعاتىن راديواكتيۆتى قالدىق وتە از. ونى تۇرمىستىق قالدىق سەكىلدى الىپ اەس شەتىنە اپارىپ كومە سالۋ, سۋعا اعىزىپ جىبەرۋ دەگەن دۇنيەلەر مۇمكىن ەمەس نارسە. راديواكتيۆتى قالدىقتاردى ەشقايدا تىعىپ تا قويا المايمىز. تىعىپ قويعاننىڭ وزىندە دە, اەحا-نىڭ سپۋتنيكتىك قوندىرعىلارى وتە سەزىمتال بولىپ كەلەدى. ونى كومگەن جەرگە تاستاساق, بىردەن ءبىلىنىپ قالاتىن نارسە. ءوزىمىزدى الداپ نە كەرەك? سوندىقتان دا, ونىڭ وزىندىك ساقتايتىن رەگلامەنتى بار. رەاكتوردىڭ جۇمىس ءوتىلى بىتكەننەن كەيىن قالدىقتاردىڭ جىلۋ باسسەيندەرىنە سالىپ قويامىز. ارينە, ۋراننىڭ جارتىلاي ىدىراۋ پەريودىنان كەيىن قاۋىپتى بولۋى مۇمكىن. بىراق ونىڭ وزىنە 4.5 ميلليون جىل قاجەت بولادى.

– ەلىمىزدە اەس سالىنعان كۇندە دە, كادرلارمەن قامتاماسىز ەتىلۋ جاعىنا قالاي باعا بەرەر ەدىڭىز? ەلىمىزدە بۇل سالاعا جاۋاپتى بولا الاتىن مامان بار ما?

– يادرولىق ەنەرگەتيكانى جەتكىزۋشىنى تاڭداعان كەزدە وسى سۇراق تا قىزۋ تالقىدا بولدى. اەس-ءتى سالامىز دەپ كەلىسىم شارت جاسالعاننان كەيىن ىشىندە ارنايى پۋنكتتەرى بار. مىسالى, 10 جىل بويى اەس سالىنىپ جاتقان بولسا, قۇجاتتار دايىنداۋ بويىنشا 5 جىل نەگىزگى قۇرىلىم, ال ون جىلدا ەكى بۋىندى دايىنداپ ۇلگەرۋگە بولادى. ودان بولەك تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت, بىزدە قازاقستاندا اتوم سالاسىندا جۇرگەن 20 مىڭ ادام بار. الماتىدا ءبارىمىز بىلەتىن يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى بار, كۋرچاتوۆ قالاسىندا ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق بار. ول جەردىڭ وزىندە قانشاما ادام جۇمىس ىستەيدى. جاڭا ايتقان اقتاۋ قالاسىندا بن-350 – دە جۇمىس ىستەگەن ماماندار بار. وسكەمەن قالاسىندا ۋمز زاۋىتى بار. ول جاقتا ءوزىمىزدىڭ وتىنىمىزدى جاسايمىز. سونىمەن قاتار, ۇكىمەتتىك ورگانداردا قانشاما ادام, قانشاما لاباراتوريا بار. سونىڭ بارلىعىن قوسقاندا بىزدە 20 مىڭ ادام شىعادى. ال بىزگە اەس-كە 2000 ادام كەرەك. اتوم تەحنولوگياسى بويىنشا جۇمىسكەرلەردى ىرىكتەپ الۋعا بولادى. ودان بولەك «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقىعان ماماندار قانشاما. ءوزىمىزدىڭ قازۇۋ جانە دە ەۇۋ-دا دا يادرولىق فيزيكا بويىنشا ستۋدەنتتەر دايارلانادى. سول سەبەپتى دە كادر تاپشىلىعى بولادى دەگەنگە سەنۋ قيىن. شەت ەلدەن اكەلىپ جۇمىس ىستەتكەنشە, ءوزىمىز 20 مىڭ ادام اراسىنان ىرىكتەپ العانىمىز دۇرىس بولاتىن شىعار.

– اەس-تە قانداي جاعدايدا توتەنشە جاعداي ورىن الادى?

– جەردى تاڭدايتىن كەزدە ونىڭ مەتەورولوگيالىق,گيدرولوگيالىق, سەيسميكالىق جاعدايى قاراستىرىلادى. ەڭ ءبىرىنىشى سەيسميكالىق جاعدايىنا قاتتى ءمان بەرەدى. قازىرگى رەاكتورلاردىڭ قاۋىپتىلىگىنىڭ جىلدامدىق بويىنشا ۇدەۋى شكالا بويىنشا 8-9 باللدىق جەر سىلىكىنىسىنە شىدايتىن رەاكتورلار. ءبىز قازىر تەك قانا سونى قاراستىرىپ جاتىرمىز. نەگە امەريكاىق تەحنولوگيانى, نەگە جاپونيانى قاراستىرمايسىزدار دەگەن پىكىرلەر دە ايتىلادى. دەسە دە, بىزگە قاجەتى قاۋىپسىز, قولايلى ءتۇرى.

اڭگىمەلەسكەن:

دينا ليتپين,