بيوگۋمۋس: قالدىق قالىس قالماسىن دەسەك…

فوتو: ايعانىم مۇستاپاەۆا

ديسكلەيمەر: بۇل ماتەريال شەشىم جۋرناليستيكاسى جانرىندا Solutions Journalism Lab جوباسى اياسىندا دايىندالعان جانە اۆتوردىڭ جەكە كوزقاراسىن بىلدىرەدى.

الەم حالقىنىڭ سانى ارتقان سايىن ازىق-ت ۇلىك قالدىقتارىنىڭ كولەمى ۇلعايىپ كەلەدى. بۇل – ەكولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان وزەكتى ماسەلە. كوپتەگەن ەل بۇل تۇيتكىلدى ءتيىمدى شەشۋ ءۇشىن ورگانيكالىق قالدىقتاردى پوليگونعا تاستاۋدىڭ ورنىنا تىڭايتقىش رەتىندە قايتا وڭدەۋ تاجىريبەسىن ەنگىزىپ, اۋىل شارۋاشىلىعى قاجەتىنە پايدالانىپ جاتىر. قازاقستاندا دا ازىق-ت ۇلىك قالدىعىنان تىڭايتقىش ءوندىرۋ وزەكتى. سەبەبى جىل سايىن قوقىسقا كەتەتىن قالدىق كولەمى ۇلعايىپ بارادى.

مەملەكەت قارجىسىنا كەلگەن ازىق دالاعا كەتەدى

قىزىلوردا وبلىسىندا ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە جاۋاپتى «بايقوڭىر» الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك كورپوراتسياسى (بۇدان ءارى – اكك) جۇمىس ىستەيدى. مىندەتى – وبلىس تۇرعىندارىن ازىق-ت ۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ءارى تاپشىلىقتى جويۋ. بۇل ماقساتتا مەكەمە ماۋسىم سايىن مەملەكەت قارجىسىنا مىڭداعان توننا جەمىس-جيدەك, ازىق-ت ۇلىك ساتىپ الادى. جوسپار بويىنشا الىنعان ءونىم ارنايى قويمالاردا ساقتالىپ, حالىقتىڭ كەرەگىنە قاراي الەۋمەتتىك دۇكەندەردە ساتىلۋى كەرەك ەدى…

الايدا كوكتەمدە مەكەمە ءجيى سىنعا ۇشىرايتىنى بار. سەبەبى كورپوراتسيا قويماداعى كوكونىس پەن باقشا داقىلدارىنىڭ جارامسىز بولىگىن – جۇزدەگەن توننا ءونىمدى اشىق الاڭدارعا تاستايدى. مىسالى, 2023 جىلى «بايقوڭىر» اكك تۇراقتاندىرۋ قورى ارقىلى الىنعان ازىق-ت ۇلىكتى قوقىسقا تاستاۋعا ءماجبۇر بولدى. 126 توننا كوكونىس پەن جەمىس قوقىس پوليگونىندا شاشىلىپ جاتتى.  حالىق جارامسىز دەپ تانىلعان وسى ونىمدەردى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ بالاما جولى قاراستىرىلماعانىنا نارازى.

كوللاج: ايعانىم مۇستاپاەۆا

بۇل – العاشقى وقيعا ەمەس. جالپى اكك-ءنىڭ 2021 جىلى دا وسىعان ۇقساس كەلەڭسىزدىككە جول بەرگەنى كوپشىلىك جادىنان شىعا قويعان جوق. سول جىلى ازىق-ت ۇلىك قورىنىڭ 25 پايىزى, ياعني 300 تونناداي ءونىمنىڭ دالاعا تاستالعانى تۇرعىنداردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرعان.

ءاربىر شۋ كوتەرىلگەن تۇستا مەكەمە مۇنداي قادامنىڭ زاڭدىلىعىن ءارى تابيعي قۇبىلىس ەكەنىن مالىمدەيدى. كەزەكتى رەسمي حابارلامادا ازىق-ت ۇلىكتى قوقىسقا تاستاۋ پروتسەسىنىڭ قالاي جۇرەتىنىن جەتكىزگەنى ەستە.

«وزدەرىڭىزگە بەلگىلى, الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق-ت ۇلىك تاۋارلارى باعاسىنىڭ نەگىزسىز وسۋىنە جول بەرمەۋ ءۇشىن تۇراقتاندىرۋ قورىنا ازىق-ت ۇلىك ساتىپ الىنادى. بۇل ونىمدەر ارنايى الەۋمەتتىك دۇكەندەر مەن ءىرى ساۋدا ۇيلەرى جەلىلەرىنە جەتكىزىلىپ, تومەن باعامەن ساتىلادى. سونىمەن بىرگە كوشپەلى ازىق-ت ۇلىك جارمەڭكەلەرىندە ءوڭىر تۇرعىندارىنا جەڭىلدەتىلگەن باعامەن ۇسىنىلادى. دۇكەندەردە جارامسىز بولىپ قالعان ونىمدەر قايتادان قويماعا اكەلىنىپ ساقتالادى. ونىڭ ىشىندە جارامسىز قالدىقتاردىڭ قالۋى زاڭدى قۇبىلىس. سوعان سايكەس قويماداعى تاۋارلار اي سايىن ساراپتامادان وتكىزىلەدى. جويۋ الدىندا جارامسىز كوكونىس تاۋارلارى اكتىلەنىپ, «ۇلتتىق ساراپتاۋ جانە سەرتيفيكاتتاۋ ورتالىعى» اق-نان سىناق حاتتاماسى الىنادى. ءارى قاراي قاۋىپتى تاماق ونىمدەرىن جويۋ جونىندە كوميسسيا قۇرىلىپ, شەشىم قابىلدانادى. ارنايى ماماندار قورىتىندىسى بويىنشا ەسەپتەن شىعارىلىپ, كەلىسىمشارتقا سايكەس قوقىس پوليگونىنا اپارىلادى», – دەلىنگەن «بايقوڭىر» اكك حابارلاماسىندا.

اتالعان كەلەڭسىزدىكتەن كەيىن قوعامدا ازىق-ت ۇلىك قالدىعىن ءتيىمدى پايدالانۋدى سۇراۋشىلار كوبەيدى. باستاپقىدا دالاعا توگىلەتىن قالدىق ءونىمدى مال ازىعى رەتىندە پايدالانۋ ۇسىنىلعان. الايدا شىرىگەن ءونىمدى ازىق رەتىندە پايدالانۋ سانيتارلىق تالاپقا ساي كەلمەيدى. جەم-ءشوپ رەتىندە قولدانۋ ءۇي جانۋارلارىنىڭ بويىنداعى اۋرۋ قوزدىرعىشىن اسقىندىرۋ ىقتيمالدىعى جوعارى. وعان قوسا شىرىگەن ازىق-ت ۇلىكپەن باعىلعان مال ەتىادامعا دا زيان. سوندىقتان ازىق-ت ۇلىك قالدىعىنان تىڭايتقىش ازىرلەۋ– ءتيىمدى شەشىم.

فوتو: اشىق دەرەككوز

بيوگۋمۋس ارقىلى باقتى جايقالتقان پروفەسسور

رەتى كەلگەندە ازىق-ت ۇلىك قالدىعىنان تىڭايتقىش ازىرلەۋدىڭ جاي-جاپسارىن تارقاتايىق. بۇل ءادىس قاراپايىم ءارى كوپ شىعىندى قاجەت ەتپەيتىنىمەن تانىمال. جۇمىس پروتسەسى قالاي ءوربيدى? الدىمەن بەلگىلەنگەن ايماققا توپىراق تولتىرىپ, ۇستىنە ازىق-ت ۇلىك قالدىعىن سەبەدى. كەيىن ورگانيكالىق قالدىقتاردىڭ ۇستىنە ارنايى قۇرتتاردى سالادى. قۇرتتار قالدىقتى جەپ, ارى قاراي جەرگە ءوتۋ ارقىلى توپىراقتى قۇنارلاندىرادى.  ناتيجەسىندە قالدىق جوعالادى, توپىراق قۇنارى ارتادى. وعان قوسا دايىن ەگىس القابىنا قاجەتتى بيوگۋمۋس الۋعا دا جاعداي جاسالادى.

قازاقستاندا ورگانيكالىق قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ ماسەلەسى ەندى عانا تالقىلانىپ, العاشقى قادام جاسالىپ ءجۇر. اسىرەسە, ءىرى قالالاردا تاماق قالدىقتارىنىڭ مولشەرى ايتارلىقتاي كوپ. بىراق بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن قاجەتتى ينفراقۇرىلىم, قولداۋ تەتىكتەرى جانە حالىق اراسىندا اقپاراتتاندىرۋ جەتكىلىكتى ەمەس.

قىزىلوردا وبلىسىندا ورگانيكالىق قالدىقتاردان تىڭايتقىش جاساۋعا تالپىنىس بار. باستىسى, دالاعا تاستالاتىن ازىق-ت ۇلىكتى كادەگە جاراتۋعا عالىمدار دا ۇلەس قوسىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىرى – پروفەسسور راۋشان نۇرىموۆا.

قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا ۋنيۆەرسيتەتى «اگرارلىق تەحنولوگيالار» ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىنىڭ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى راۋشان نۇرىموۆا بيوگۋمۋس ءوندىرىسىن كەشەندى زەرتتەپ قويماي, ونىڭ تيىمدىلىگىن ءىس جۇزىندە دالەلدەپ كەلەدى. پروفەسسور ۋنيۆەرسيتەتكە تيەسىلى «بوتانيكاباعىندا» تىڭ زەرتتەۋ جۇرگىزىپ, ورگانيكالىق قالدىقتاردان شىعارىلعان تىڭايتقىشتى تەستىلەۋدەن وتكىزگەن. مىسالى, باقتا 5-6 جىل بويى جەمىس بەرمەگەن اعاشتار بار. پروفەسسور وتكەن جىلدان باستاپ سول اعاشتارعا بيوگۋمۋس تىڭايتقىشىن قوسىپ, العاشتان جەمىس الدى.

فوتو: اشىق دەرەككوز

– مينەرالدى تىڭايتقىشتار حيميالىق قوسىلىستاردان تۇرادى. ولاردىڭ قۇرامىندا نەگىزگى قورەكتىك ەلەمەنتتەر بار. كەلەسى ميكروبيولوگيالىق تىڭايتقىشتار ءتىرى ميكروورگانيزمدەردەن قۇرالادى, سونىمەن قاتار توپىراقتىڭ قۇنارىن ارتتىرۋ ءۇشىن ميكروورگانيزمدەردىڭ قىزمەتىن پايدالانادى. ال تابيعي تۇردە پايدا بولاتىن, وسىمدىك جانە جانۋارلاردىڭ قالدىقتارىنان الىناتىن تىڭايتقىشتارعا كوڭ, كومپوست جانە بيوگۋمۋس جاتادى. ولاردى ورگانيكالىق توپقا جاتقىزامىز. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋدا جانە ەكولوگيالىق تازا ءونىم الۋ ماسەلەسىندە ورگانيكالىق تىڭايتقىشتار ەرەكشە ورىن الادى, سونىڭ ىشىندە بيوگۋمۋس – ەڭ ءتيىمدى ءارى قاۋىپسىز تىڭايتقىش.

بىزگە باقتى جايقالتۋدا وسى ءادىس  كومەكتەستى. ول ءۇشىن كاليفورنيالىق قىزىل قۇرتتى پايدالاندىق. شىلاۋشىننىڭ ءونىمى – بيوگۋمۋس كەز كەلگەن ەگىن مەن باۋ-باقشانى جايقالتادى, ناتيجەسىندە ديقان ءونىمدى ەسەلەپ الادى. اسىرەسە جىلىجاي شارۋاشىلىعى مەن ءۇي وسىمدىكتەرىنە قولدانۋ وتە پايدالى. مۇنداي تىڭايتقىش بەرىلگەن جەر ءۇش جىلعا دەيىن ءوزىنىڭ جوعارى قۇنارلىلىعىن ساقتايدى, – دەيدى پروفەسسور.

فوتو: اشىق دەرەككوز

عالىممەن اڭگىمەدەن ۇققانىمىز, ازىق-ت ۇلىك قالدىعىنان تىڭايتقىش, ياعني بيوگۋمۋس وڭدىرۋگە باعىتتالعان قۇرتتىڭ ءتۇر-ءتۇرى بار ەكەن. الايدا سالادا كوپ قولدانىلاتىنى – كاليفورنيالىق قىزىل شىلاۋشىن. ونىڭ ازىق-ت ۇلىكتى ورگانيكالىق تىڭايتقىشقا اينالدىرۋ ۋاقىتى دا, ونىمدىلىگى دە جوعارى.

كوللاج: ايعانىم مۇستاپاەۆا

الەم عالىمدارى كاليفورنيالىق قىزىل شىلاۋشىن سەلەكتسياسىن حح عاسىردىڭ 50-جىلدارىندا اقش-تا دامىتا باستادى. قالىپتى كاليفورنيالىق قىزىلقۇرتتىڭ ۇزىندىعى – 10 سم, ديامەترى 3-5 مم, دەنە سالماعى شامامەن 1 گرامدى قۇرايدى. كادىمگى جاۋىنقۇرتىنا قاراعاندا 150 ەسە تەز كوبەيەدى. 21 كۇندە جاڭا ۇرپاق پايدا بولادى, ال 90-120 كۇندە ەرەسەك كۇيگە وتەدى.

– كاليفورنيالىق قىزىل قۇرت – ءۇي جانۋارى سياقتى زيانسىز شىلاۋشىن. ونى ءوسىرۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق, ارنايى جاشىكتەردى نەمەسە ەنى 1-2 مەتر بولاتى ناۋالاردى قولدانىپ, باۋ-باقشا تەلىمىندە اينالىسۋعا بولادى. ەكى شارشى مەتردەن جىلىنا 1 توننا بيوگۋمۋسقا دەيىن الۋعا بولادى. جاشىكتى دايىنداعاندا استىنا درەناج قىزمەتىن اتقاراتىن قۇم سالادى. كەيىن 1-2 سم توپىراق, ارتىنان 3-5 سم تاماق قالدىقتارى, قايتادان 1-2 سم توپىراق سالادى. اراسىنا جۇمىرتقا قابىعىنىڭ ۇنتاعىن سالۋ كەرەك. سەبەبى قۇرتتار قىشقىل ورتانى ۇناتپايدى. قىستا جىلى جەردە ۇستاپ, كۇن جىلىعاندا باقشاعا جىبەرۋگە بولادى. ول وسىمدىك, تاماق قالدىقتارىنىڭ بارلىعىمەن قورەكتەنىپ, ونى قارا شىرىندىگە اينالدىرادى, – دەدى  پروفەسسور.

عالىم ءوندىرىس پروتسەسىندە كاليفورنيالىق قىزىل شىلاۋشىننىڭ «Eisenia fetida» دەپ اتالاتىن ءتۇرىن قولدانادى. ول – Lumbricidae تۇقىمداسىنا جاتادى. قۇرتازىق تاڭدامايدى. كەز كەلگەن جەمىستى كادەگە جاراتا الادى. سوندىقتان راۋشان نۇرىموۆا بيوگۋمۋس ءوندىرىسى ءۇشىن نەگىزىنەن مال قالدىقتارى, سابان, ۇگىندىلەر, قۋراعان شوپتەر, ازىق-ت ۇلىك قالدىعى جانە باسقا دا ورگانيكالىق قالدىقتار پايدالانۋعا مۇمكىندىك بارىن ايتتى.

– بيوگۋمۋستى كەز كەلگەن جەرگە قولدانا وتىرىپ, كەز كەلگەن جەردەن ءونىم شىعارۋعا بولادى. ءولى دەگەن جەردىڭ وزىنەن ءونىم الۋعا مۇمكىندىگى بار. گۋمۋس ادەتتە 30-40 جىلدا جەردىڭ بەتىندە 1 سم عانا پايدا بولادى. ال ءبىز 7-8 اي ىشىندە بيوگۋمۋس ءوندىرىپ, جەردى قالپىنا كەلتىرە الامىز.قۇرتتى اپتاسىنا ءبىر رەت جەتكىلىكتى مولشەردە سۋارىڭىز. ەڭ باستىسى, كەۋىپ كەتپەۋى كەرەك.

بيوگۋمۋستىڭ ناتيجەسىندە بوتانيكالىق باقتا الما اعاشتارى گۇلدەپ جاتىر. جاي عانا گۇلدەگەن جوق, ءوز ۋاقىتىنان ەرتە گۇلدەپ, ەرەكشە وزگەرىس بايقالۋدا. بۇل — ۇلكەن ناتيجە. سونىمەن قاتار زەرتتەۋ زەرتحانالىق جاعدايدا جالعاسىن تابۋدا. زەرتحانادا بيوگۋمۋستىڭ كومەگىمەن كاتالپا اعاشتارى گۇلدەپ, جاقسى ناتيجە كورسەتتى. زەرتحانالىق جاعدايدا وسى كەزگە دەيىن ءبىراشاما داقىلعا تاجىريبە جاسالدى, بيوگۋمۋستىڭ ەشقانداي كەرى اسەرى بولمادى. ورگانيكالىق تىڭايتقىش بيوگۋمۋستى زەرتحانالىق جاعدايدا جانە اشىق الاڭدا قولداندىق, ەكى تاجىريبە دە جوعارى ناتيجە كورسەتتى. ايتا كەتەتىنجايت, بيوگۋمۋستىڭ سۇيىق ءتۇرىن تۇيەجوڭىشقانىڭ التىباس, سارىباس, اقتاڭ, قارلىباس سورتتارىنا تاجىريبە جاسادىق, بۇل تاجىريبەدە دە وڭ وزگەرىس بايقالدى.

فوتو: اشىق دەرەككوز

ا.ي. باراەۆ اتىنداعى استىق شارۋاشىلىعى عىلىمي-وندىرىستىك ورتالىعى — قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ەگىن جانە وسىمدىك شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ءىرى عىلىمي ورتالىق. 2024 جىلدىڭ ونىمىنەن ا.ي. باراەۆ اتىنداعى استىق شارۋاشىلىعى عىلىمي-وندىرىستىك ورتالىعىنان اكەلىنگەن جەم-ءشوپ داقىلدارىنا جاتاتىن تۇيەجوڭىشقانىڭ تۇقىم سورتتارىنىڭ ىشىندە تورتەۋى (سارى باس, اق تاڭ, قارلىباس, التىباس) 2025 جىلى 16 ناۋرىزدا اۋدانداستىرۋ ماقساتىندا بوتانيكالىق باققا ەگىلدى جانە وعان بيوگۋمۋس ەنگىزىلدى. ناتيجەسىندە 28 ناۋرىز ايىندا العاشقى جاپىرىعىن جايىپ, مەزگىلىنەن ەرتە كوكتەدى.

ۋنيۆەرسيتەت اگرونوميا باعىتىنداعى ءبىلىم الۋشىلاردىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە جانە ەنگىزۋ ءۇشىن جەم-ءشوپ داقىلدارىنىڭ تۇقىم سورتتارى اكەلىندى. الداعى ۋاقىتتا زەرتتەۋ جۇمىستارى ءۇشىن پايدالانۋعا جانە تاجىريبەدەن وتۋلەرىنە مۇمكىندىك بولارى ءسوزسىز, — دەدى ر.نۇرىموۆا.

فوتو: اشىق دەرەككوز

تۇيەجوڭىشقا توپىراقتاعى تۇزداردى ىدىراتۋعا, ازوتپەن بايىتۋعا كومەكتەسەدى. قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا ۋنيۆەرسيتەتى, ينجەنەرلى-تەحنولوگيالىق ينستيتۋتى, اگرارلىق تەحنولوگيالار كافەدراسىنىڭ مەن ا.-ش.ع.ك., قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى, نۇرىموۆا راۋشان دۇيسەنقىزىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن اگر-23-1 وقۋ توبىنىڭ ستۋدەنتتەرى ابىزباي ساكەن, سايفۋللاەۆ باقداۋلەت, ەلەۋسىزوۆا گۇلنازدىڭ بوتانيكالىق باققا ايماقتىڭ قاتال تابيعي-كليماتتىق جاعدايىنا, اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ ونىمدىلىگىن كوتەرۋگە باعىتتالعان تاجىريبەلىك-ەكسپەريمەنتتىك جۇمىستارىن جۇرگىزۋى وتە ماڭىزدى. وسىدان ستۋدەنتتەردىڭ بيوگۋمۋس ءادىسىن زەردەلەپ, جاڭانى يگەرۋگە بەلسەندىلىكتەرى جوعارى ەكەنى بايقالادى. بۇل — جاس مامانداردىڭ تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا توتە جول بولماق.

عالىم: ورگانيكالىق ونىمگە سۇرانىس از

اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سامالبەك قوسانوۆتىڭ ايتۋىنشا, كەز كەلگەن تۇرمىستىق قالدىقتى وڭدەيتىن قۇرىلعىلار بار, الايدا ورگانيكالىق قالدىقتاردى وڭدەيتىن قۇرال نەمەسە ونەرتابىس الىجوق. ءدال وسى ورگانيكالىق زاتتى وڭدەۋ وتە قيىن. ەگەر ازىق-ت ۇلىك قالدىقتارىنان قۇتىلۋدىڭ ءبىر جولىن قاراستىرۋ كەرەك بولسا, ءالى دە قىزىل شىلاۋشىندارعا جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى.

سونداي-اق عالىم بۇل قۇرتتار ازىق-ت ۇلىكتەن عانا ەمەس, جاپىراقتاردان دا تىڭايتقىش جاساۋعا قاۋقارلى ەكەنىن جەتكىزدى. ەگەر ورگانيكالىق تىڭايتقىش جاساۋ ءىسىن جولعا قويساق, كۇز ايلارىندا كوشەنى باسىپ قالاتىن جاپىراقتاردى ورتەمەي, تاماق قالدىقتارىن تاستاماي تىڭايتقىشقا اينالدىرۋعا بولادى.

س.قوسانوۆ مۇنداي قالدىقتى تابيعي جولمەن وڭدەۋگە كاليفورنيالىق قىزىل قۇرتتان وزگە ستاراتەل قۇرتىن دا پايدالانۋدى ۇسىنادى.

– قىزىل قۇرتتاردان شىققان بيوگۋمۋستى كاپراليت دەپ اتايدى. قۇرتتار بەرگەن تاماقتى ءوزىنىڭ دەنەسى ارقىلى شىعارىپ, قايتادان پايدالى تابيعي تىڭايتقىشقا اينالدىرىپ بەرەدى. ول ءۇشىن جەيتىن تاماعىندا ەشقانداي ءيىس بولماۋى كەرەك. ولار وڭدەگەن بيوگۋمۋستا ماكرو, ميكروەلەمەنتتەردىڭ بارلىعى بولادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, تەڭدەسى جوق ورگانيكالىق تىڭايتقىش.اسىرەسە, جەكە شارۋاشىلىقتار ءۇشىن قاجەت. ءتىپتى قاراپايىم ەسىك الدىنا گۇل ءوسىرۋ ءۇشىن دە تاپتىرماس دۇنيە. بىزدەگى ماسەلە مۇنى وندىرىستىك ماقساتتا پايدالانۋ قيىن بولىپ تۇر.  بيوگۋمۋس قاي جەرلەردە ءوتىمدى? اۋەلى سونى زەرتتەۋىيىز كەرەك, – دەيدى عالىم.

فوتو: جەكە قورىنان

سونىمەن قاتار ول بيوگۋمۋستىڭ  سورتاڭ, سور, سىلتىلىگى جوعارى وڭىرلەردەگى توپىراق ءۇشىن دە كەرەمەت تىڭايتقىش ەكەنىن ايتتى. ەگىن ءۇشىن عانا ەمەس, وبلىس جەرىنىڭ قۇنارىن ارتتىرۋ ءۇشىن كەشەندى قولدانۋ قاجەت دەيدى. وعان قوسا بيوگۋمۋس ءوندىرىسى ەداۋىر ەكونوميكالىق پايدا اكەلىپ, جاڭا ەكونوميكالىق ايماق قۇرۋعا ىقپال ەتۋى مۇمكىن.

– بىزدەگى شارۋا قوجالىقتارى مەن كۇرىش ەگەتىندەردىڭ بارلىعى مينەرالدى تىڭايتقىشتارعا جۇگىنەدى. تەز ءونىم الۋ ءۇشىن مينەرالدى تىڭايتقىشتى تاڭدايدى. ال ورگانيكالىق تىڭايتقىش ۇزاق اسەر ەتكەنىمەن ونىڭ ەشقانداي زيانى جوق.

بيوگۋمۋس جايلى رەسەيدىڭ كوۆروۆ قالاسىنا بارىپ وقىپ, بارلىق تەحنولوگياسىن ساتىپ الىپ جاسادىق. كۇزدە جينالاتىن جاپىراقتار مەن مالدىڭ كوڭىن پايدالانىپ كوردىك. بىراق وندىرىستىك ماقساتتا قولدانۋدا ءالى دە قيىندىقتار بار. سەبەبى بۇل ءىس ءالى دە جۇيەگە كەلمەي جاتىر. شارتتى تۇردە ايتساق, ءبىر توننا كوڭنەن نەمەسە ازىق-ت ۇلىكتەن  قۇرتتار 500 كەلى بيوگۋمۋس شىعارىپ بەرەدى. ال ەڭ ارزان دەگەن بيوگۋمۋستىڭ ءبىر ءليترى 60 تەڭگەنى قۇرايدى. سوندا ەسەپتەي بەرىڭىز, توننالاپ بيوگۋمۋس شىعارۋ ءۇشىن قانشاما شيكىزات كەرەك. ەگەر اركىم مۇنى ءوزىنىڭ ەسىك الدىنداعى باۋ-باقشاسىنا پايدالاناتىن بولسا, وعان دا كۇتىم كەرەك. جاي عانا جاپىراق قالدىعىنا, ازىق-ت ۇلىككە نە كوڭگە قۇرتتى جىبەرىپ قاراپ وتىرامىن دەسەڭىز قاتەلەسەسىز. وعان دا جايلى جاعداي كەرەك. سوندا عانا تەز كوبەيىپ, تىڭايتقىش بەرەدى, – دەيدى ول.

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – ءار نارسەنىڭ ولشەمى بار. قىزىل قۇرت ءوسىرىپ, پايداعا كەنەلەمىن دەۋ – قاتە پىكىر. تىڭايتقىشتى ازىرلەۋ – ۇيدەگى ازىق-ت ۇلىك قالدىعىن كادەگە جاراتىپ, ەكولوگياعا زيان تيگىزبەۋدىڭ جولى. ال ەكونوميكالىق پايداعا كەنەلۋ ءۇشىن اۋقىمدى ءوندىرىس پەن جۇيەلى جۇمىس قاجەت.

فوتو: جەكە قورىنان

ال تۇراقتى دامۋ سالاسىنىڭ مامانى جانار قۇلجانوۆانىڭ پىكىرىنشە, بيوگۋمۋس توپىراقپەن قاتار سۋدى دا تازارتۋعا كومەك بەرە الادى.

–بيوگۋمۋستىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا ەنۋىن جەدەلدەتۋ وزەكتى. بۇل تەك ەكولوگيانى جاقسارتىپ قويماي, حيميالىق تىڭايتقىشتاردى قولدانۋدى ازايتۋ ارقىلى سۋ مەن توپىراقتىڭ لاستانۋىن دا تومەندەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. قازىرگى سۋ تاپشىلىعى ماسەلەسى وزەكتى كەزەڭدە  بۇل وتە ءتيىمدى بولادى. سوندىقتان بيوگۋمۋستى وندىرەتىن كاسىپورىنداردى قولداپ, ولارعا باسىمدىق بەرەتىن ۋاقىت كەلدى»,  – دەيدى مامان.

تىڭايتقىش ءوندىرىسى تەحرەگلامەنتكە ساي بولۋى ءتيىس

قازاقستاندا بيوگۋمۋس ءوندىرىسى دامىسا, قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ ارقىلى اۋىل شارۋاشىلىعى دا, قورشاعان ورتا دا ۇلكەن پايدا كورمەك. دەسەك تە, قازاقستاندا تىڭايتقىش ءوندىرىسى قر اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترىنىڭ 2024 جىلعى 22 قاڭتارداعى №26 بۇيرىعىمەن بەكىتىلگەن «تىڭايتقىشتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قويىلاتىن تالاپتار» تەحنيكالىق رەگلامەنتىمەن رەتتەلەدى.ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ باس ساراپشىسى اينۇر باتىرحانوۆانىڭ ايتۋىنشا, ءوندىرىس ءۇشىن ارنايى رۇقسات الۋ شارت, باقىلاۋ دا قاتاڭ. دەمەك ازىق-ت ۇلىك قالدىقتارىنان تىڭايتقىش ازىرلەۋ وندىرىسىنە مەملەكەت ارالاسۋى كەرەك.

– اتالعان رەگلامەنت مينەرالدى, ورگانيكالىق, ورگانومينەرالدى تىڭايتقىشتار مەن توپىراق جاقسارتقىش زاتتاردىڭ ءوندىرىسى, ساقتالۋى, تاسىمالدانۋى جانە كادەگە جاراتىلۋىنىڭ بارلىق كەزەڭىندەگى قاۋىپسىزدىك تالاپتارىن بەلگىلەيدى. قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قورشاعان ورتاعا ەميسسيالارعا رۇقسات الۋ قاجەت, – دەدى ول.

بۇل رۇقسات قالدىقتاردى باسقارۋ باعدارلاماسى جانە باسقا دا قاجەتتى قۇجاتتار نەگىزىندە بەرىلەدى. تىڭايتقىش ءوندىرىسى جوعارىدا اتالعان تەحنيكالىق رەگلامەنت تالاپتارىنا سايكەس بولۋى ءتيىس.

ايتا كەتۋ كەرەك, تاماق قالدىقتارىنان تىڭايتقىش وندىرۋدىڭەكولوگيالىق ارتىقشىلىقتارى دا بار.

– قتق پوليگوندارىنداعى ورگانيكالىق قالدىقتاردىڭ كولەمىن ازايتۋ ءوز كەزەگىندە اتموسفەراعا مەتان گازىنىڭ شىعارىلۋىن تومەندەتەدى, حيميالىق تىڭايتقىشتارعا تاۋەلدىلىكتى ازايتىپ, توپىراقتى ورگانيكالىق زاتتارمەن بايىتادى. الايدا, تاماق قالدىقتارىنان تىڭايتقىش ءوندىرۋ بارىسىندا كەلەسىدەگىدەي ەكولوگيالىق قاۋىپتەر ەسكەرىلۋى قاجەت: پارنيك گازداردىڭ ءبولىنۋى, توپىراق پەن سۋدىڭ اۋىر مەتالدارمەن جانە پاتوگەندى ميكروورگانيزمدەرمەن لاستانۋ قاۋپى, اشىق اۋادا كومپوستتاۋ كەزىندە كۇكىرتسۋتەك جانە اممياك اەروزولدارىنىڭ ءتۇزىلۋى. جوعارىدا ايتىلعانداردى ەسكەرە وتىرىپ, تاماق قالدىقتارىنان تىڭايتقىش ءوندىرۋ ەكولوگيالىق قاۋىپسىز جانە تۇراقتى شەشىم بولا الادى,-دەدى ا.باتىرحانوۆا.

شەتەل تاجىريبەسى نە دەيدى?

بيوگۋمۋس جاساۋ سالاسىندا الەمدە بىرنەشە كومپانيا جۇمىس ىستەيدى. ولار ازىق-ت ۇلىك قالدىقتارىن بيوگۋمۋسقا, باسقا دا ورگانيكالىق تىڭايتقىشتارعا اينالدىرۋدا يننوۆاتسيالىق ادىستەر قولدانادى. ولاردىڭ قاتارىندا اقش-تاعى WormFarm كومپانياسى بار. WormFarmازىق-ت ۇلىك قالدىقتارىن, اسىرەسە, قۇرتتاردى پايدالانىپ, بيوگۋمۋسقا اينالدىرۋمەن اينالىسادى. بۇل ءادىس ۆەرميكومپوستتاۋ دەپ اتالادى, ونىڭ ناتيجەسىندە جوعارى ساپالى ورگانيكالىق تىڭايتقىشتار الىنادى. مۇنداعى Fertile Earth Worm Farm كومپانياسىنىڭ جۇمىسى دا وسىعان نەگىزدەلگەن.

كوللاج: ايعانىم مۇستاپاەۆا

ال ۇلىبريتانيالىق «Loopbioproducts» كومپانياسى قالدىقتاردى ازايتىپ, وسىمدىكتەرگە ارنالعان تۇراقتى تىڭايتقىشتار جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

كانادا دا بۇل ماسەلە جۇيەگە كەلتىرىلگەن. مۇنداعى The Worm Worksكومپانياسى ورگانيكالىق قالدىقتاردى بيوگۋمۋسقا جانە باسقا دا ەكولوگيالىق تازا ونىمدەرگە اينالدىرۋعا ارنالعان يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى دامىتادى.

ستاتيستيكا بويىنشا گەرمانيا مەن فرانتسيا سەكىلدى ەلدەر ورگانيكالىق قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ ساياساتىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرادى. گەرمانيادا دا جىل سايىن ورگانيكالىق قالدىقتار  قايتا وڭدەلەدى, ونىڭ باسىم بولىگى تىڭايتقىش رەتىندە قولدانىلادى. فرانتسيادا 4,7 ميلليون توننا قالدىقتىڭ 30%-ى بيوگۋمۋس وندىرىسىنە باعىتتالعان.اقش-تا بيوگۋمۋس ءوندىرىسى ستارتاپتار مەن يننوۆاتسيالىق شەشىمدەر ارقىلى دامىپ وتىر.

WormPower ستارتاپى جىلىنا 5000 توننا بيوگۋمۋس شىعارىپ, ونى فەرمەرلەرگە جەتكىزەدى. ەلدەگى ورگانيكالىق قالدىقتاردىڭ 9%-ى وسى ادىسپەن وڭدەلىپ, قالدىقتاردىڭ ازايۋىنا ايتارلىقتان اسەر ەتكەن. جاپونيا دا تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەردى پايدالانا وتىرىپ, اۋىل شارۋاشىلىعىنا بەيىمدەلگەن ەكولوگيالىق شەشىمدەردى ەنگىزىپ كەلەدى. مۇندا بيوگۋمۋس وندىرىسىنە باعىتتالعان «Mori Sangyo Co., Ltd» جانە «Green Sogyo, Y.K.» كومپانيالار جەمىستى جۇمىس ىستەۋدە.

مالايزيا مەشىتتەر مەن قوعامدىق تاماقتانۋ ورىندارىندا ازىق-ت ۇلىك قالدىقتارىن قايتا وڭدەۋ ءۇشىن جىلجىمالى قوقىس وڭدەۋ ماشينالارىن ورناتقان. بۇل قۇرىلعىلار تاۋلىگىنە 25 كەلى قالدىقتى تىڭايتقىشقا اينالدىرادى. مالايزيادا 13 000 توننا ازىق-ت ۇلىك قالدىعى كۇن سايىن پوليگونعا كەتەتىنىن ەسكەرسەك, بۇل باستامانىڭ بولاشاعى زور.

قازاقستاندا بيوگۋمۋس ءوندىرىسىن دامىتۋ مۇمكىن بە?

جۋرناليستىك زەرتتەۋ سوڭىندا ازىق-ت ۇلىك قالدىقتارىن ءتيىمدى پايدالانۋ جانە ەكولوگيالىق شەشىمدەردى ەنگىزۋ ءۇشىن بىرنەشە ناقتى قادامدار قاجەت ەكەنىن تۇسىندىك. سونداي قادامنىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولداۋ كورسەتۋ. بيوگۋمۋستى اۋىل شارۋاشىلىعىندا قولدانۋدى كەڭەيتۋ دە ماڭىزدى. فەرمەرلەر بيوگۋمۋس تۋرالى تولىق اقپاراتقا يە ەمەس. سوندىقتان وقىتۋ باعدارلامالارى, تاجىريبە الماسۋ الاڭدارى جانە سالا ماماندارى ءۇشىن سەمينارلار ۇيىمداستىرۋ قاجەت. ەكوبەلسەندى ايسۇلۋ قۇنانباەۆانىڭ پىكىرىنشە, قازاقستاندا بيوگۋمۋس ءوندىرىسىن دامىتۋ ءۇشىن ارنايى باعدارلاما قابىلدانۋى كەرەك. مەملەكەتتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى مەن كاسىپكەرلىك سالاسىندا گرانتتار مەن سۋبسيديالار ءبولۋى, سونداي-اق ورگانيكالىق قالدىقتاردى وڭدەۋ ينفراقۇرىلىمىن قۇرۋى ماڭىزدى.

– بيوقالدىقتارعا تەك ازىق-ت ۇلىك ەمەس, باۋ-باقشاداعى, ساياباقتارداعى جاپىراقتار, بۇتالار دا جاتادى. وسىنىڭ بارلىعى قوقىس پوليگونىنا كومىلگەندە, ءشىرۋ پروتسەسى كەزىندە اۋانى لاستايتىن ءتۇرلى گاز – مەتان, كومىرقىشقىل بولەدى. ولار كليماتتىڭ وزگەرۋىنە – كۇننىڭ جىلۋىنا اسەر ەتەدى. مىسالى, ەۋروپا وداعىنىڭ ستاتيستيكاسى بويىنشا جالپى وندىرىلگەن ازىق-ت ۇلىكتىڭ 20%-ى پايدالانباي, قوقىسقا كەتەدى. ودان 186 ملن توننا كومىر قىشقىل گازى بولىنەدى. سوندىقتان بيوقالدىقتاردى قوقىس پوليگونعا كومۋدىڭ ورنىنا ودان نە بيوگاز, نە تابيعي تىڭايتقىش (بيوگۋمۋستى) ءوندىرىپ, پايدا تابۋعا بولادى, – دەدى ەكوبەلسەندى.

ونىڭ ايتۋىنشا, كەيىنگى جىلدارى ەكولوگيالىق تازا اۋىل شارۋاشىلىعى جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ ماسەلەلەرى قازاقستاندا وزەكتى بولىپ وتىر. بۇل تۇرعىدا بيوگۋمۋس, ياعني ورگانيكالىق تىڭايتقىش, ەرەكشە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. بۇل, اسىرەسە, قازاقستاننىڭ كەيبىر ايماقتارىندا جەردىڭ توزۋى جانە ورگانيكالىق تىڭايتقىشتاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ماسەلەلەرىن ەسكەرگەندە ەرەكشە ماڭىزدى.

– ازىق-ت ۇلىك قالدىقتارىنان وندىرىلگەن تىڭايتقىشتار تابيعي تىڭايتقىش تۇرىنە جاتادى. الەمدەگى سوڭعى ۇدەرىستەردىڭ ءبىرى – ءداستۇرلى اۋىل شارۋاشىلىعىنان ورگانيكالىق فەرمەرلىككە اۋىسۋ. ولار ورگانيكالىق فەرمەرلىك حيميالىق تىڭايتقىشتاردان, پەستيتسيدتەردەن باس تارتىپ, بيوگۋمۋستى پايدالانىپ جاتىر.

 وسىنداي تاسىلمەن وسىرىلگەن كوكونىس پەن جەمىستەر حالىق ساۋلىعىنا اسا پايدالى, ويتكەنى وڭىڭ قۇرامىندا كوپتەگەن دارۋمەندەر مەن ميكروەلەمەنتتەرى بولادى. ال ءداستۇرلى تاسىلمەن وسىرىلگەن كوكونىس پەن جەمىستەر, وكىنىشكە قاراي  دەنساۋلىققا كەرىسىنشە زارداپ كەلتىرۋى مۇمكىن, – دەدى ول.

شەشىم قانداي?

سونىمەن… ورگانيكالىق تىڭايتقىش ازىرلەۋ ءوندىرىسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قانداي قادام قاجەت?

كوللاج: ايعانىم مۇستاپاەۆا

بىرىنشىدەن, سالادا تولىققاندى دامۋعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن بيوگۋمۋس وندىرىسىنە ارنالعان ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ, مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتۋ جانە فەرمەرلەردى وسى ءادىس تۋرالى كەڭىنەن اقپاراتتاندىرۋ قاجەت.

ەكىنشىدەن, ازىق-ت ۇلىك قالدىعىنان تىڭايتقىش ازىرلەۋگە ىنتالاندىرۋ ءۇشىن زاماناۋي تەحنولوگيالارعا قولجەتىمدىلىكتى جاقسارتۋ, مامانداردى وقىتۋ جانە بيوگۋمۋستى كەڭىنەن قولدانۋدى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك.

ۇشىنشىدەن, الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك كورپوراتسيالارىن رەفورمالاۋدى ۇسىنامىز. ويتكەنى اكك-لەر ازىق-ت ۇلىك قالدىقتارىن قوقىسقا تاستاۋدىڭ ورنىنا (1) تىڭايتقىش وندىرىسىنە باعىتتاۋى كەرەك.

تورتىنشىدەن, قوعامدىق قورلار مەن ەرىكتىلەر تاماق قالدىقتارىن جيناۋ, سۇرىپتاۋ جانە بيوگۋمۋس وندىرۋشىلەرگە جەتكىزۋ جۇمىستارىن ۇيلەستىرە الادى. سونىمەن قاتار قوقىس سۇرىپتاۋ پوليگوندارىندا بيوگۋمۋس ءوندىرۋ جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋ.

كوللاج: ايعانىم مۇستاپاەۆا

بەسىنشىدەن,ءىرى قالالاردا تاماق قالدىقتارىن وڭدەۋگە باعىتتالعان ارنايى جيناۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ. بۇل رەتتە ءبىز ءسوز ەتكەن گەرمانيا, فرانتسيا, اقش تاجىريبەسىن پايدالانا وتىرىپ, قالدىقتاردى سۇرىپتاۋ مەن قايتا وڭدەۋ جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋعا بولادى.

دەمەك, بۇل باستاماعا قوعام مەن مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ جاساۋ ماڭىزدى. ءتيىمدى ينفراقۇرىلىم قۇرىلىپ, قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزسە, بۇل ەكولوگيالىق ءارى ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە مۇمكىندىكبەرەرى انىق.

 

ءمولدىر سنادين