Bıogýmýs: qaldyq qalys qalmasyn desek…

Foto: Aıǵanym Mustapaeva

Dıskleımer: Bul materıal sheshim jýrnalıstıkasy janrynda Solutions Journalism Lab jobasy aıasynda daıyndalǵan jáne avtordyń jeke kózqarasyn bildiredi.

Álem halqynyń sany artqan saıyn azyq-túlik qaldyqtarynyń kólemi ulǵaıyp keledi. Bul – ekologııalyq jáne ekonomıkalyq turǵydan ózekti másele. Kóptegen el bul túıtkildi tıimdi sheshý úshin organıkalyq qaldyqtardy polıgonǵa tastaýdyń ornyna tyńaıtqysh retinde qaıta óńdeý tájirıbesin engizip, aýyl sharýashylyǵy qajetine paıdalanyp jatyr. Qazaqstanda da azyq-túlik qaldyǵynan tyńaıtqysh óndirý ózekti. Sebebi jyl saıyn qoqysqa ketetin qaldyq kólemi ulǵaıyp barady.

Memleket qarjysyna kelgen azyq dalaǵa ketedi

Qyzylorda oblysynda azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýge jaýapty «Baıqońyr» áleýmettik kásipkerlik korporaııasy (budan ári – ÁKK) jumys isteıdi. Mindeti – oblys turǵyndaryn azyq-túlikpen qamtamasyz etý ári tapshylyqty joıý. Bul maqsatta mekeme maýsym saıyn memleket qarjysyna myńdaǵan tonna jemis-jıdek, azyq-túlik satyp alady. Jospar boıynsha alynǵan ónim arnaıy qoımalarda saqtalyp, halyqtyń keregine qaraı áleýmettik dúkenderde satylýy kerek edi…

Alaıda kóktemde mekeme jıi synǵa ushyraıtyny bar. Sebebi korporaııa qoımadaǵy kókónis pen baqsha daqyldarynyń jaramsyz bóligin – júzdegen tonna ónimdi ashyq alańdarǵa tastaıdy. Mysaly, 2023 jyly «Baıqońyr» ÁKK turaqtandyrý qory arqyly alynǵan azyq-túlikti qoqysqa tastaýǵa májbúr boldy. 126 tonna kókónis pen jemis qoqys polıgonynda shashylyp jatty.  Halyq jaramsyz dep tanylǵan osy ónimderdi tıimdi paıdalanýdyń balama joly qarastyrylmaǵanyna narazy.

Kollaj: Aıǵanym Mustapaeva

Bul – alǵashqy oqıǵa emes. Jalpy ÁKK-niń 2021 jyly da osyǵan uqsas keleńsizdikke jol bergeni kópshilik jadynan shyǵa qoıǵan joq. Sol jyly azyq-túlik qorynyń 25 paıyzy, ıaǵnı 300 tonnadaı ónimniń dalaǵa tastalǵany turǵyndardyń ashý-yzasyn týdyrǵan.

Árbir shý kóterilgen tusta mekeme mundaı qadamnyń zańdylyǵyn ári tabıǵı qubylys ekenin málimdeıdi. Kezekti resmı habarlamada azyq-túlikti qoqysqa tastaý proesiniń qalaı júretinin jetkizgeni este.

«О́zderińizge belgili, áleýmettik mańyzy bar azyq-túlik taýarlary baǵasynyń negizsiz ósýine jol bermeý úshin turaqtandyrý qoryna azyq-túlik satyp alynady. Bul ónimder arnaıy áleýmettik dúkender men iri saýda úıleri jelilerine jetkizilip, tómen baǵamen satylady. Sonymen birge kóshpeli azyq-túlik jármeńkelerinde óńir turǵyndaryna jeńildetilgen baǵamen usynylady. Dúkenderde jaramsyz bolyp qalǵan ónimder qaıtadan qoımaǵa ákelinip saqtalady. Onyń ishinde jaramsyz qaldyqtardyń qalýy zańdy qubylys. Soǵan sáıkes qoımadaǵy taýarlar aı saıyn saraptamadan ótkiziledi. Joıý aldynda jaramsyz kókónis taýarlary aktilenip, «Ulttyq saraptaý jáne sertıfıkattaý ortalyǵy» AQ-nan synaq hattamasy alynady. Ári qaraı qaýipti tamaq ónimderin joıý jóninde komıssııa qurylyp, sheshim qabyldanady. Arnaıy mamandar qorytyndysy boıynsha esepten shyǵarylyp, kelisimshartqa sáıkes qoqys polıgonyna aparylady», – delingen «Baıqońyr» ÁKK habarlamasynda.

Atalǵan keleńsizdikten keıin qoǵamda azyq-túlik qaldyǵyn tıimdi paıdalanýdy suraýshylar kóbeıdi. Bastapqyda dalaǵa tógiletin qaldyq ónimdi mal azyǵy retinde paıdalaný usynylǵan. Alaıda shirigen ónimdi azyq retinde paıdalaný sanıtarlyq talapqa saı kelmeıdi. Jem-shóp retinde qoldaný úı janýarlarynyń boıyndaǵy aýrý qozdyrǵyshyn asqyndyrý yqtımaldyǵy joǵary. Oǵan qosa shirigen azyq-túlikpen baǵylǵan mal eti adamǵa da zııan. Sondyqtan azyq-túlik qaldyǵynan tyńaıtqysh ázirleý – tıimdi sheshim.

Foto: ashyq derekkóz

Bıogýmýs arqyly baqty jaıqaltqan professor

Reti kelgende azyq-túlik qaldyǵynan tyńaıtqysh ázirleýdiń jaı-japsaryn tarqataıyq. Bul ádis qarapaıym ári kóp shyǵyndy qajet etpeıtinimen tanymal. Jumys proesi qalaı órbıdi? Aldymen belgilengen aımaqqa topyraq toltyryp, ústine azyq-túlik qaldyǵyn sebedi. Keıin organıkalyq qaldyqtardyń ústine arnaıy qurttardy salady. Qurttar qaldyqty jep, ary qaraı jerge ótý arqyly topyraqty qunarlandyrady.  Nátıjesinde qaldyq joǵalady, topyraq qunary artady. Oǵan qosa daıyn egis alqabyna qajetti bıogýmýs alýǵa da jaǵdaı jasalady.

Qazaqstanda organıkalyq qaldyqtardy qaıta óńdeý máselesi endi ǵana talqylanyp, alǵashqy qadam jasalyp júr. Ásirese, iri qalalarda tamaq qaldyqtarynyń mólsheri aıtarlyqtaı kóp. Biraq bul máseleni sheshý úshin qajetti ınfraqurylym, qoldaý tetikteri jáne halyq arasynda aqparattandyrý jetkilikti emes.

Qyzylorda oblysynda organıkalyq qaldyqtardan tyńaıtqysh jasaýǵa talpynys bar. Bastysy, dalaǵa tastalatyn azyq-túlikti kádege jaratýǵa ǵalymdar da úles qosyp keledi. Sonyń biri – professor Raýshan Nurymova.

Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıteti «Agrarlyq tehnologııalar» bilim berý baǵdarlamasynyń qaýymdastyrylǵan professory Raýshan Nurymova bıogýmýs óndirisin keshendi zerttep qoımaı, onyń tıimdiligin is júzinde dáleldep keledi. Professor ýnıversıtetke tıesili «Botanıka baǵynda» tyń zertteý júrgizip, organıkalyq qaldyqtardan shyǵarylǵan tyńaıtqyshty testileýden ótkizgen. Mysaly, baqta 5-6 jyl boıy jemis bermegen aǵashtar bar. Professor ótken jyldan bastap sol aǵashtarǵa bıogýmýs tyńaıtqyshyn qosyp, alǵashtan jemis aldy.

Foto: ashyq derekkóz

– Mıneraldy tyńaıtqyshtar hımııalyq qosylystardan turady. Olardyń quramynda negizgi qorektik elementter bar. Kelesi mıkrobıologııalyq tyńaıtqyshtar tiri mıkroorganızmderden quralady, sonymen qatar topyraqtyń qunaryn arttyrý úshin mıkroorganızmderdiń qyzmetin paıdalanady. Al tabıǵı túrde paıda bolatyn, ósimdik jáne janýarlardyń qaldyqtarynan alynatyn tyńaıtqyshtarǵa kóń, kompost jáne bıogýmýs jatady. Olardy organıkalyq topqa jatqyzamyz. Aýyl sharýashylyǵynyń tıimdiligin arttyrýda jáne ekologııalyq taza ónim alý máselesinde organıkalyq tyńaıtqyshtar erekshe oryn alady, sonyń ishinde bıogýmýs – eń tıimdi ári qaýipsiz tyńaıtqysh.

Bizge baqty jaıqaltýda osy ádis  kómektesti. Ol úshin kalıfornııalyq qyzyl qurtty paıdalandyq. Shylaýshynnyń ónimi – bıogýmýs kez kelgen egin men baý-baqshany jaıqaltady, nátıjesinde dıqan ónimdi eselep alady. Ásirese jylyjaı sharýashylyǵy men úı ósimdikterine qoldaný óte paıdaly. Mundaı tyńaıtqysh berilgen jer úsh jylǵa deıin óziniń joǵary qunarlylyǵyn saqtaıdy, – deıdi professor.

Foto: ashyq derekkóz

Ǵalymmen áńgimeden uqqanymyz, azyq-túlik qaldyǵynan tyńaıtqysh, ıaǵnı bıogýmýs óńdirýge baǵyttalǵan qurttyń túr-túri bar eken. Alaıda salada kóp qoldanylatyny – kalıfornııalyq qyzyl shylaýshyn. Onyń azyq-túlikti organıkalyq tyńaıtqyshqa aınaldyrý ýaqyty da, ónimdiligi de joǵary.

Kollaj: Aıǵanym Mustapaeva

Álem ǵalymdary kalıfornııalyq qyzyl shylaýshyn selekııasyn HH ǵasyrdyń 50-jyldarynda AQSh-ta damyta bastady. Qalypty kalıfornııalyq qyzylqurttyń uzyndyǵy – 10 sm, dıametri 3-5 mm, dene salmaǵy shamamen 1 gramdy quraıdy. Kádimgi jaýynqurtyna qaraǵanda 150 ese tez kóbeıedi. 21 kúnde jańa urpaq paıda bolady, al 90-120 kúnde eresek kúıge ótedi.

– Kalıfornııalyq qyzyl qurt – úı janýary sııaqty zııansyz shylaýshyn. Ony ósirýdiń esh qıyndyǵy joq, arnaıy jáshikterdi nemese eni 1-2 metr bolaty naýalardy qoldanyp, baý-baqsha teliminde aınalysýǵa bolady. Eki sharshy metrden jylyna 1 tonna bıogýmýsqa deıin alýǵa bolady. Jáshikti daıyndaǵanda astyna drenaj qyzmetin atqaratyn qum salady. Keıin 1-2 sm topyraq, artynan 3-5 sm tamaq qaldyqtary, qaıtadan 1-2 sm topyraq salady. Arasyna jumyrtqa qabyǵynyń untaǵyn salý kerek. Sebebi qurttar qyshqyl ortany unatpaıdy. Qysta jyly jerde ustap, kún jylyǵanda baqshaǵa jiberýge bolady. Ol ósimdik, tamaq qaldyqtarynyń barlyǵymen qorektenip, ony qara shirindige aınaldyrady, – dedi  professor.

Ǵalym óndiris proesinde kalıfornııalyq qyzyl shylaýshynnyń «Eisenia fetida» dep atalatyn túrin qoldanady. Ol – Lumbricidae tuqymdasyna jatady. Qurt azyq tańdamaıdy. Kez kelgen jemisti kádege jarata alady. Sondyqtan Raýshan Nurymova bıogýmýs óndirisi úshin negizinen mal qaldyqtary, saban, úgindiler, qýraǵan shópter, azyq-túlik qaldyǵy jáne basqa da organıkalyq qaldyqtar paıdalanýǵa múmkindik baryn aıtty.

– Bıogýmýsty kez kelgen jerge qoldana otyryp, kez kelgen jerden ónim shyǵarýǵa bolady. О́li degen jerdiń ózinen ónim alýǵa múmkindigi bar. Gýmýs ádette 30-40 jylda jerdiń betinde 1 sm ǵana paıda bolady. Al biz 7-8 aı ishinde bıogýmýs óndirip, jerdi qalpyna keltire alamyz. Qurtty aptasyna bir ret jetkilikti mólsherde sýaryńyz. Eń bastysy, keýip ketpeýi kerek.

Bıogýmýstyń nátıjesinde botanıkalyq baqta alma aǵashtary gúldedi. Jaı ǵana gúldegen joq, óz ýaqytynan erte gúldep, erekshe ózgeris baıqalǵan edi. Bul — úlken nátıje. Sonymen qatar zertteý zerthanalyq jaǵdaıda jalǵasyn tabýda. Zerthanada bıogýmýstyń kómegimen katalpa aǵashtary gúldep, jaqsy nátıje kórsetti. Zerthanalyq jaǵdaıda osy kezge deıin birashama daqylǵa tájirıbe jasaldy, bıogýmýstyń eshqandaı keri áseri bolmady. Organıkalyq tyńaıtqysh bıogýmýsty zerthanalyq jaǵdaıda jáne ashyq alańda qoldandyq, eki tájirıbe de joǵary nátıje kórsetti. Aıta ketetin jaıt, bıogýmýstyń suıyq túrin túıejońyshqanyń Altybas, Sarybas, Aqtań, Qarlybas sorttaryna tájirıbe jasadyq, bul tájirıbede de oń ózgeris baıqaldy.

Foto: ashyq derekkóz

A.I. Baraev atyndaǵy astyq sharýashylyǵy ǵylymı-óndiristik ortalyǵy — Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy egin jáne ósimdik sharýashylyǵy salasyndaǵy iri ǵylymı ortalyq. 2024 jyldyń óniminen A.I. Baraev atyndaǵy astyq sharýashylyǵy ǵylymı-óndiristik ortalyǵynan ákelingen jem-shóp daqyldaryna jatatyn túıejońyshqanyń tuqym sorttarynyń ishinde tórteýi (sary bas, aq tań, qarlybas, altybas) 2025 jyly 16 naýryzda aýdandastyrý maqsatynda Botanıkalyq baqqa egildi jáne oǵan bıogýmýs engizildi. Nátıjesinde 28 naýryz aıynda alǵashqy japyryǵyn jaıyp, mezgilinen erte kóktedi.

Ýnıversıtet agronomııa baǵytyndaǵy bilim alýshylardyń zertteý jumystaryn júrgizý úshin jem-shóp daqyldarynyń tuqym sorttaryn ákeldi.  Aldaǵy ýaqytta nátıjege jumys isteımiz, — dedi R. Nurymova.

Foto: ashyq derekkóz

Qazir ýnıversıtettegi AGR-23-1 oqý tobynyń stýdentteri Sáken Abyzbaı,  Baqdáýlet  Saıfýllaev, Gúlnaz Eleýsizova professormen birge izdenis ústinde. Bul — jastardyń maman bolyp qalyptasýyna tóte jol.

Ǵalym: organıkalyq ónimge suranys az

Aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń kandıdaty Samalbek Qosanovtyń aıtýynsha, kez kelgen turmystyq qaldyqty óńdeıtin qurylǵylar bar, alaıda organıkalyq qaldyqtardy óńdeıtin qural nemese ónertabys álijoq. Dál osy organıkalyq zatty óńdeý óte qıyn. Eger azyq-túlik qaldyqtarynan qutylýdyń bir jolyn qarastyrý kerek bolsa, áli de qyzyl shylaýshyndarǵa júginýge týra keledi.

Sondaı-aq ǵalym bul qurttar azyq-túlikten ǵana emes, japyraqtardan da tyńaıtqysh jasaýǵa qaýqarly ekenin jetkizdi. Eger organıkalyq tyńaıtqysh jasaý isin jolǵa qoısaq, kúz aılarynda kósheni basyp qalatyn japyraqtardy órtemeı, tamaq qaldyqtaryn tastamaı tyńaıtqyshqa aınaldyrýǵa bolady.

S.Qosanov mundaı qaldyqty tabıǵı jolmen óńdeýge kalıfornııalyq qyzyl qurttan ózge staratel qurtyn da paıdalanýdy usynady.

– Qyzyl qurttardan shyqqan bıogýmýsty kapralıt dep ataıdy. Qurttar bergen tamaqty óziniń denesi arqyly shyǵaryp, qaıtadan paıdaly tabıǵı tyńaıtqyshqa aınaldyryp beredi. Ol úshin jeıtin tamaǵynda eshqandaı ıis bolmaýy kerek. Olar óńdegen bıogýmýsta makro, mıkroelementterdiń barlyǵy bolady. Bir sózben aıtqanda, teńdesi joq organıkalyq tyńaıtqysh.Ásirese, jeke sharýashylyqtar úshin qajet. Tipti qarapaıym esik aldyna gúl ósirý úshin de taptyrmas dúnıe. Bizdegi másele muny óndiristik maqsatta paıdalaný qıyn bolyp tur.  Bıogýmýs qaı jerlerde ótimdi? Áýeli sony zertteýiıiz kerek, – deıdi ǵalym.

Foto: jeke qorynan

Sonymen qatar ol bıogýmýstyń  sortań, sor, siltiligi joǵary óńirlerdegi topyraq úshin de keremet tyńaıtqysh ekenin aıtty. Egin úshin ǵana emes, oblys jeriniń qunaryn arttyrý úshin keshendi qoldaný qajet deıdi. Oǵan qosa bıogýmýs óndirisi edáýir ekonomıkalyq paıda ákelip, jańa ekonomıkalyq aımaq qurýǵa yqpal etýi múmkin.

– Bizdegi sharýa qojalyqtary men kúrish egetinderdiń barlyǵy mıneraldy tyńaıtqyshtarǵa júginedi. Tez ónim alý úshin mıneraldy tyńaıtqyshty tańdaıdy. Al organıkalyq tyńaıtqysh uzaq áser etkenimen onyń eshqandaı zııany joq.

Bıogýmýs jaıly Reseıdiń Kovrov qalasyna baryp oqyp, barlyq tehnologııasyn satyp alyp jasadyq. Kúzde jınalatyn japyraqtar men maldyń kóńin paıdalanyp kórdik. Biraq óndiristik maqsatta qoldanýda áli de qıyndyqtar bar. Sebebi bul is áli de júıege kelmeı jatyr. Shartty túrde aıtsaq, bir tonna kóńnen nemese azyq-túlikten  qurttar 500 keli bıogýmýs shyǵaryp beredi. Al eń arzan degen bıogýmýstyń bir lıtri 60 teńgeni quraıdy. Sonda esepteı berińiz, tonnalap bıogýmýs shyǵarý úshin qanshama shıkizat kerek. Eger árkim muny óziniń esik aldyndaǵy baý-baqshasyna paıdalanatyn bolsa, oǵan da kútim kerek. Jaı ǵana japyraq qaldyǵyna, azyq-túlikke ne kóńge qurtty jiberip qarap otyramyn deseńiz qatelesesiz. Oǵan da jaıly jaǵdaı kerek. Sonda ǵana tez kóbeıip, tyńaıtqysh beredi, – deıdi ol.

Budan shyǵatyn qorytyndy – ár nárseniń ólshemi bar. Qyzyl qurt ósirip, paıdaǵa kenelemin deý – qate pikir. Tyńaıtqyshty ázirleý – úıdegi azyq-túlik qaldyǵyn kádege jaratyp, ekologııaǵa zııan tıgizbeýdiń joly. Al ekonomıkalyq paıdaǵa kenelý úshin aýqymdy óndiris pen júıeli jumys qajet.

Foto: jeke qorynan

Al turaqty damý salasynyń mamany Janar Quljanovanyń pikirinshe, bıogýmýs topyraqpen qatar sýdy da tazartýǵa kómek bere alady.

– Bıogýmýstyń aýyl sharýashylyǵyna enýin jedeldetý ózekti. Bul tek ekologııany jaqsartyp qoımaı, hımııalyq tyńaıtqyshtardy qoldanýdy azaıtý arqyly sý men topyraqtyń lastanýyn da tómendetýge múmkindik beredi. Qazirgi sý tapshylyǵy máselesi ózekti kezeńde  bul óte tıimdi bolady. Sondyqtan bıogýmýsty óndiretin kásiporyndardy qoldap, olarǵa basymdyq beretin ýaqyt keldi»,  – deıdi maman.

Tyńaıtqysh óndirisi tehreglamentke saı bolýy tıis

Qazaqstanda bıogýmýs óndirisi damysa, qaldyqtardy qaıta óńdeý arqyly aýyl sharýashylyǵy da, qorshaǵan orta da úlken paıda kórmek. Desek te, Qazaqstanda tyńaıtqysh óndirisi QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstriniń 2024 jylǵy 22 qańtardaǵy №26 buıryǵymen bekitilgen «Tyńaıtqyshtardyń qaýipsizdigine qoıylatyn talaptar» tehnıkalyq reglamentimen retteledi.Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń bas sarapshysy Aınur Batyrhanovanyń aıtýynsha, óndiris úshin arnaıy ruqsat alý shart, baqylaý da qatań. Demek azyq-túlik qaldyqtarynan tyńaıtqysh ázirleý óndirisine memleket aralasýy kerek.

– Atalǵan reglament mıneraldy, organıkalyq, organomıneraldy tyńaıtqyshtar men topyraq jaqsartqysh zattardyń óndirisi, saqtalýy, tasymaldanýy jáne kádege jaratylýynyń barlyq kezeńindegi qaýipsizdik talaptaryn belgileıdi. Qaldyqtardy qaıta óńdeý qyzmetin júzege asyrý úshin qorshaǵan ortaǵa emıssııalarǵa ruqsat alý qajet, – dedi ol.

Bul ruqsat qaldyqtardy basqarý baǵdarlamasy jáne basqa da qajetti qujattar negizinde beriledi. Tyńaıtqysh óndirisi joǵaryda atalǵan Tehnıkalyq reglament talaptaryna sáıkes bolýy tıis.

Aıta ketý kerek, tamaq qaldyqtarynan tyńaıtqysh óndirýdiń ekologııalyq artyqshylyqtary da bar.

– QTQ polıgondaryndaǵy organıkalyq qaldyqtardyń kólemin azaıtý óz kezeginde atmosferaǵa metan gazynyń shyǵarylýyn tómendetedi, hımııalyq tyńaıtqyshtarǵa táýeldilikti azaıtyp, topyraqty organıkalyq zattarmen baıytady. Alaıda, tamaq qaldyqtarynan tyńaıtqysh óndirý barysynda kelesidegideı ekologııalyq qaýipter eskerilýi qajet: parnık gazdardyń bólinýi, topyraq pen sýdyń aýyr metaldarmen jáne patogendi mıkroorganızmdermen lastaný qaýpi, ashyq aýada komposttaý kezinde kúkirtsýtek jáne ammıak aerozoldarynyń túzilýi. Joǵaryda aıtylǵandardy eskere otyryp, tamaq qaldyqtarynan tyńaıtqysh óndirý ekologııalyq qaýipsiz jáne turaqty sheshim bola alady, — dedi A.Batyrhanova.

Shetel tájirıbesi ne deıdi?

Bıogýmýs jasaý salasynda álemde birneshe kompanııa jumys isteıdi. Olar azyq-túlik qaldyqtaryn bıogýmýsqa, basqa da organıkalyq tyńaıtqyshtarǵa aınaldyrýda ınnovaııalyq ádister qoldanady. Olardyń qatarynda AQSh-taǵy WormFarm kompanııasy bar. WormFarm azyq-túlik qaldyqtaryn, ásirese, qurttardy paıdalanyp, bıogýmýsqa aınaldyrýmen aınalysady. Bul ádis vermıkomposttaý dep atalady, onyń nátıjesinde joǵary sapaly organıkalyq tyńaıtqyshtar alynady. Mundaǵy Fertile Earth Worm Farm kompanııasynyń jumysy da osyǵan negizdelgen.

Kollaj: Aıǵanym Mustapaeva

Al ulybrıtanııalyq «Loopbioproducts» kompanııasy qaldyqtardy azaıtyp, ósimdikterge arnalǵan turaqty tyńaıtqyshtar jasaýǵa múmkindik beredi.

Kanada da bul másele júıege keltirilgen. Mundaǵy The Worm Works kompanııasy organıkalyq qaldyqtardy bıogýmýsqa jáne basqa da ekologııalyq taza ónimderge aınaldyrýǵa arnalǵan ınnovaııalyq tehnologııalardy damytady.

Statıstıka boıynsha Germanııa men Franııa sekildi elder organıkalyq qaldyqtardy qaıta óńdeý saıasatyn memlekettik deńgeıde júzege asyrady. Germanııada da jyl saıyn organıkalyq qaldyqtar  qaıta óńdeledi, onyń basym bóligi tyńaıtqysh retinde qoldanylady. Franııada 4,7 mıllıon tonna qaldyqtyń 30%-y bıogýmýs óndirisine baǵyttalǵan. AQSh-ta bıogýmýs óndirisi startaptar men ınnovaııalyq sheshimder arqyly damyp otyr.

WormPower startapy jylyna 5000 tonna bıogýmýs shyǵaryp, ony fermerlerge jetkizedi. Eldegi organıkalyq qaldyqtardyń 9%-y osy ádispen óńdelip, qaldyqtardyń azaıýyna aıtarlyqtan áser etken. Japonııa da tehnologııalyq múmkindikterdi paıdalana otyryp, aýyl sharýashylyǵyna beıimdelgen ekologııalyq sheshimderdi engizip keledi. Munda bıogýmýs óndirisine baǵyttalǵan «Mori Sangyo Co., Ltd» jáne «Green Sogyo, Y.K.» kompanııalar jemisti jumys isteýde.

Malaızııa meshitter men qoǵamdyq tamaqtaný oryndarynda azyq-túlik qaldyqtaryn qaıta óńdeý úshin jyljymaly qoqys óńdeý mashınalaryn ornatqan. Bul qurylǵylar táýligine 25 keli qaldyqty tyńaıtqyshqa aınaldyrady. Malaızııada 13 000 tonna azyq-túlik qaldyǵy kún saıyn polıgonǵa ketetinin eskersek, bul bastamanyń bolashaǵy zor.

Qazaqstanda bıogýmýs óndirisin damytý múmkin be?

Jýrnalıstik zertteý sońynda azyq-túlik qaldyqtaryn tıimdi paıdalaný jáne ekologııalyq sheshimderdi engizý úshin birneshe naqty qadamdar qajet ekenin túsindik. Sondaı qadamnyń biri – memlekettik deńgeıde qoldaý kórsetý. Bıogýmýsty aýyl sharýashylyǵynda qoldanýdy keńeıtý de mańyzdy. Fermerler bıogýmýs týraly tolyq aqparatqa ıe emes. Sondyqtan oqytý baǵdarlamalary, tájirıbe almasý alańdary jáne sala mamandary úshin semınarlar uıymdastyrý qajet. Ekobelsendi Aısulý Qunanbaevanyń pikirinshe, Qazaqstanda bıogýmýs óndirisin damytý úshin arnaıy baǵdarlama qabyldanýy kerek. Memlekettiń aýyl sharýashylyǵy men kásipkerlik salasynda granttar men sýbsıdııalar bólýi, sondaı-aq organıkalyq qaldyqtardy óńdeý ınfraqurylymyn qurýy mańyzdy.

– Bıoqaldyqtarǵa tek azyq-túlik emes, baý-baqshadaǵy, saıabaqtardaǵy japyraqtar, butalar da jatady. Osynyń barlyǵy qoqys polıgonyna kómilgende, shirý proesi kezinde aýany lastaıtyn túrli gaz – metan, kómirqyshqyl bóledi. Olar klımattyń ózgerýine – kúnniń jylýyna áser etedi. Mysaly, Eýropa odaǵynyń statıstıkasy boıynsha jalpy óndirilgen azyq-túliktiń 20%-y paıdalanbaı, qoqysqa ketedi. Odan 186 mln tonna kómir qyshqyl gazy bólinedi. Sondyqtan bıoqaldyqtardy qoqys polıgonǵa kómýdiń ornyna odan ne bıogaz, ne tabıǵı tyńaıtqysh (bıogýmýsty) óndirip, paıda tabýǵa bolady, – dedi ekobelsendi.

Onyń aıtýynsha, keıingi jyldary ekologııalyq taza aýyl sharýashylyǵy jáne qorshaǵan ortany qorǵaý máseleleri Qazaqstanda ózekti bolyp otyr. Bul turǵyda bıogýmýs, ıaǵnı organıkalyq tyńaıtqysh, erekshe mańyzdy ról atqarady. Bul, ásirese, Qazaqstannyń keıbir aımaqtarynda jerdiń tozýy jáne organıkalyq tyńaıtqyshtardyń jetispeýshiligi máselelerin eskergende erekshe mańyzdy.

– Azyq-túlik qaldyqtarynan óndirilgen tyńaıtqyshtar tabıǵı tyńaıtqysh túrine jatady. Álemdegi sońǵy úderisterdiń biri – dástúrli aýyl sharýashylyǵynan organıkalyq fermerlikke aýysý. Olar organıkalyq fermerlik hımııalyq tyńaıtqyshtardan, pestııdterden bas tartyp, bıogýmýsty paıdalanyp jatyr.

 Osyndaı tásilmen ósirilgen kókónis pen jemister halyq saýlyǵyna asa paıdaly, óıtkeni ońyń quramynda kóptegen dárýmender men mıkroelementteri bolady. Al dástúrli tásilmen ósirilgen kókónis pen jemister, ókinishke qaraı  densaýlyqqa kerisinshe zardap keltirýi múmkin, – dedi ol.

Sheshim qandaı?

Sonymen… organıkalyq tyńaıtqysh ázirleý óndirisin qalyptastyrý úshin qandaı qadam qajet?

Kollaj: Aıǵanym Mustapaeva

Birinshiden, salada tolyqqandy damýǵa qol jetkizý úshin bıogýmýs óndirisine arnalǵan ınfraqurylymdy damytý, memleket tarapynan qoldaý kórsetý jáne fermerlerdi osy ádis týraly keńinen aqparattandyrý qajet.

Ekinshiden, azyq-túlik qaldyǵynan tyńaıtqysh ázirleýge yntalandyrý úshin zamanaýı tehnologııalarǵa qoljetimdilikti jaqsartý, mamandardy oqytý jáne bıogýmýsty keńinen qoldanýdy júzege asyrý kerek.

Úshinshiden, áleýmettik kásipkerlik korporaııalaryn reformalaýdy usynamyz. О́ıtkeni ÁKK-ler azyq-túlik qaldyqtaryn qoqysqa tastaýdyń ornyna  tyńaıtqysh óndirisine baǵyttaýy kerek.

Tórtinshiden, qoǵamdyq qorlar men eriktiler tamaq qaldyqtaryn jınaý, suryptaý jáne bıogýmýs óndirýshilerge jetkizý jumystaryn úılestire alady. Sonymen qatar qoqys suryptaý polıgondarynda bıogýmýs óndirý jobalaryn júzege asyrý.

Kollaj: Aıǵanym Mustapaeva

Besinshiden, iri qalalarda tamaq qaldyqtaryn óńdeýge baǵyttalǵan arnaıy jınaý júıesin engizý. Bul rette biz sóz etken Germanııa, Franııa, AQSh tájirıbesin paıdalana otyryp, qaldyqtardy suryptaý men qaıta óńdeý jobalaryn júzege asyrýǵa bolady.

Demek, bul bastamaǵa qoǵam men memleket tarapynan qoldaý jasaý mańyzdy. Tıimdi ınfraqurylym qurylyp, Qazaqstan aýyl sharýashylyǵy salasynda jańa tehnologııalardy engizse, bul ekologııalyq ári ekonomıkalyq máselelerdi sheshýge múmkindik bereri anyq.

Móldir SNADIN