مادەنيەت

ء«بىزدىڭ قوعام – ورىس قوعامى»: مۇحتار ماعاۋين قازاقستاننان نەگە كەتتى جانە نەلىكتەن اقش-تا جەرلەنەدى?

فوتو: ۆيدەودان سكرين

10 قاڭتاردا ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋشى عالىم مۇحتار ماعاۋين 84 جاسقا قاراعان شاعىندا ومىردەن وزدى. كەيىننەن ۇلى ەدىگە جازۋشىنىڭ اقش-تىڭ مەريلەند شتاتىندا جەرلەنەتىنىن مالىمدەدى. بۇل تۋرالى qandastar.kz اقپارات اگەنتتىگى حابارلايدى.

فوتو: ۆيدەودان سكرين

جازۋشىنىڭ سۇيەگى نەلىكتەن ەلگە جەتكىزىلمەدى

جازۋشىنىڭ ۇلى ەدىگە ماعاۋين اكەسىنىڭ اقش-تىڭ مەريلەند شتاتىندا ءوز جاقىندارىنىڭ ورتاسىندا باقيعا اتتانعانىن حابارلادى.

“ارىستان اكەم فانيدەن باقيعا اتتانىپ كەتتى, اقش-تىڭ مەريلەند شتاتىنداعى ۇيىندە, بالا-شاعاسىنىڭ ورتاسىندا, 2025 جىلعى قاڭتاردىڭ 9-ى, جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا ساعات 19:55-تە (قازاقستان ۋاقىتى بويىنشا قاڭتاردىڭ 10-ى, ساعات تاڭعى 5:55)”, – دەپ جازدى ول.

كەيىننەن جازۋشىنىڭ جانازاسى 11 قاڭتاردا اقش-تىڭ مەريلەند شتاتىندا ساعات 10:00–دە وتەتىنى ءمالىم بولدى. راسىم تۇرىكتىڭ Diyanet Center of America مەشىتىندە ۇيىمداستىرىلىپ, سول شتاتتىڭ زيراتىنا جەرلەنەدى ەكەن.

Stan.kz جازعانداي, قازاقتىڭ حالىق جازۋشىسى مۇحتار ماعاۋيننىڭ سۇيەگى ءوز ەلىنە جەتكىزىلمەدى, دەگەن ساۋال تۋىندايدى. بۇل سۇراقتى جازۋشىلار وداعىنىڭ باسقارما توراعاسى مەرەكە قۇلكەنوۆكە جولداپ كوردىك.

قۇلكەنوۆتىڭ سوزىنشە, جازۋشى بالالارىنا وسيەت ايتقان بولۋى مۇمكىن.

“جازۋشى بالالارىنا وسيەت ايتقان بولۋى مۇمكىن. قازاقستانعا سۇيەگىن اكەلىپ جەرلەۋدى ءبىز شەشپەيمىز, وتباسى مۇشەلەرى شەشەدى”, – دەدى جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى.

ال ءداستۇرلى ءانشى ەرلان رىسقاليدىڭ ايتۋىنشا, مۇحات ماعاۋيننىڭ سۇيەگىن ەلگە اكەلۋ جازۋشىعا جاسالعان ەڭ ۇلكەن قورلىق بولماق.

ء«وزىنىڭ كوزى تىرىسىندە ۇلىنا ايتقان وسيەتى بار ەمەس پە?! نەگە ول وسيەتتى ۇلى تۇلعا وتكەن سوڭ اياق استى ەتىپ, اتتاپ وتۋگە ءتيىسپىز?! بۇل دۇرىس ەمەس. سوسىن ونىڭ تۇياعى, ءمايىتتىڭ حاق يەسى ۇلى ەدىگە ماعاۋين اعامىز بار. سوڭعى ءسوز سول كىسىدە. قازاقستان بيلىگى جانە جازۋشىلار وداعىنىڭ بۇعان ارالاسۋىنىڭ ەش ءجونى جوق. ءوزىنىڭ سىرتتا كەتەتىنىن الدىن الا ءبىلىپ, ءوزى امانات ەتتى. ەندى ارتىندا قالعان قالىڭ ەلى ايتقان اماناتىن ورىنداۋى كەرەك.  بۇل ءبىزدىڭ ول كىسىگە كورسەتكەن ەڭ ۇلكەن قۇرمەتىمىز بولماق», – دەدى ەرلان رىسقالي.

ەرلان رىسقاليدان جازۋشىنىڭ ۇلىنا قانداي وسيەت قالدىرعانىن سۇراپ كوردىك. ءداستۇرلى ءانشى جازۋشىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنىن, بىراق ناقتى ايتا المايتىنىن جەتكىزدى.

ال جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى, اقىن مۇراتحان شوقاننىڭ سوزىنشە, جازۋشىنىڭ شەتەلدە جەرلەنۋى تاعدىر شىعار.

ء“ابۋ-ناسىر ءال-فارابي وتىراردا تۋىپ, سيريانىڭ داماسك قالاسىنداعى «باب-ءاس-ساعير» زيراتىنا جەرلەنگەن. قىپشاق دالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن داڭقتى قولباسشى بەيبارىس سۇلتان كايردە جەرلەنگەن. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ۇندىستاننىڭ كاشمير شتاتىنداعى «مازاري-ي-سالاتين» قورىمىندا جەرلەنگەن. مۇستافا شوقاي بەرلين قالاسىنداعى «تۇرىك شاھيتلىگى» جەرلەنگەن. ءاليحان بوكەيحانوۆ رەسەيدىڭ ۋفا قالاسىندا جەرلەنگەن. تۇرار رىسقۇلوۆ ماسكەۋ قالاسىندا جەرلەنگەن. بۇل ءتىزىم سوزساق بىرازعا بارادى. تۋعان جەرىنىڭ توپىراعىن جامىلماعان الىپتاردىڭ قاتارىنا مۇحتار اعا قوسىلدى. اعاعا باسقا قۇرلىقتىڭ, امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ توپىراعى بۇيىردى. بۇلدا تاعدىر شىعار”, – دەپ جازدى اقىن.

ماحتار ماعاۋين ەلدەن نە سەبەپتى كەتتى

جازۋشى قازاقستاننان چەحياعا 2007 جىلى قونىس اۋداردى. مۇحتار ماعاۋين ەلدەن ەشكىم جەلكەلەپ شىعارىپ سالماعانىن, ءوز ەركىمەن, ءوزى كەتكەنىن ايتتى.

«قازاقتا «ارقادا قىس جايلى بولسا, ارقار اۋىپ نەسى بار» دەگەن ءسوز بار. مەن باياعى ورىستىڭ ديسسيدەنتىن وتىرعىزىپ, جەلكەلەپ شىعارىپ سالعانداي جاعدايدى باستان كەشكەم جوق, مەن ءوزىم كەتتىم. تىنىش جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ادەبيەتتە ءارتۇرلى داۋ-داماي بولادى. اۋەزوۆ تە, ماعجان دا سىنعا ۇشىراعان. الايدا ماعان قارسى ۇلكەن ناۋقان ءجۇردى. مىسالى سونداي وتىرىكتىڭ ءبىرى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 2006 جىلعى 9 نومىرىندە «مۇحاممەد پايعامباردىڭ ايەلى ايشا انامىزعا ءتىل تيگىزگەن پوۆەست باسىلدى» دەپ جازىلدى. جۇرتتىڭ ءبارى ىزدەدى, جوق ونداي نارسە, جۋرنال جاڭا عانا شىققان. شىققانىنا اي بولماعان. سول سياقتى نارسەلەر. ونىڭ ءبارىنىڭ جازۋىما ەشقانداي اسەرى بولعان جوق. بىراق ماعان تىنىشتىق كەرەك, حالقىڭا كەرەك بولماساڭ, بولاشاق ۇرپاققا كەرەكسىڭ, سودان كەيىن سىرتقا كەتۋگە تۋرا كەلدى… مەنىڭ ۇكىمەتكە دە, باسقالارعا دا ەشقانداي وكپەم جوق, وكپەلەيتىن ولاردىڭ جاعدايى دا جوق», – دەيدى جازۋشى.

سونداي-اق جازۋشى ەلدەن كەتەر الدىن بەس جىل بويى وزىنە قارسى ناۋقان جۇرگەنىن ايتتى.

«وسىندايدى حالىق ۇمىتىپ قالادى ەكەن. ايتىلماعان ءسوز جوق, ءبىر كۇندە 5-6 گازەتكە شىققان جاعداي بولدى. ماعان ول اسەر ەتكەن جوق, ماعان اسەر ەتكەنى قازاقتىڭ ءبىر زيالى ازاماتى: «مىناۋ بالەنباي دەگەن جازۋشىمىز ەدى, نەگە وسىعان جالا جابىلىپ, قۋدالانىپ جاتىر?» دەپ ارا تۇسۋگە جاراعان جوق. سودان سوڭ بالاما كەتتىم», – دەيدى ماعاۋين.

جازۋشى چەحيا استاناسى پراگادا التى جىلداي تۇرعان. ودان كەيىن كارلوۆى ۆارى قالاسىنا قونىس اۋدارعان. ءۇش جىلدان سوڭ بالاسى امەريكاعا جۇمىس بابىمەن كەتىپ, جازۋشى دا وتباسىمەن سوندا بارعان.

«چەحيادا تۇردىق, ولار – مومىن حالىق, ازياتتاردى جاقسى كورمەيتىن ادەتتەرى دە بار. چەحيادا ءتۇرىڭ ءبىلىنىپ, ەرەكشەلەنىپ تۇراتىنبىز, ال امەريكادا قارالا, تورالا, قۇباقانداردىڭ ورتاسىنا كىرىپ كەتەسىڭ جانە سەنىڭ ءناسىل-تەگىڭە ەشكىم دە نازار اۋدارمايدى», – دەيدى جازۋشى.

ال اقىن سەرىك اقسۇڭقار ۇلىنىڭ سوزىنشە, جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ پراگاعا كەتىپ قالۋىنىڭ ءوزى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ بار ەكەنىن كورسەتتى. دەگەنمەن ونىڭ شەتەلگە كەتىپ قالۋى ماسقارا ۇيات بوددى, دەيدى.

«بىزدە ينتەلليگەنتسيا جوق» دەۋشى ەدىك. ماعاۋيننىڭ پراگاعا كەتىپ قالۋىنىڭ ءوزى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ بار ەكەنىن كورسەتتى. قازاقتىڭ تاريحىنا قاراپ وتىرساڭ, مۇستافا شوقايدان كەيىن ەميگراتسياعا كەتكەن ەكىنشى حاس زيالى بۇل. ءبىر مۇحتار ماعاۋيندى ۇستاپ تۇرۋعا بولۋشى ەدى عوي. XV عاسىرداعى جىراۋلار پوەزياسىن تاۋىپ الىپ, ادەبي اينالىسقا تۇسىرگەن مۇحاڭ عوي. ماعاۋيننىڭ قاي شىعارماسىن وقىساڭىز دا, تەك قانا ۇلتتىق ماسەلە قوزعامايدى. ءوزىنىڭ ۇلتىن ايتىپ وتىرىپ, ادامزاتتىق ماسەلەلەر كوتەرەدى. سول ماعاۋيننىڭ شەتەلگە كەتىپ قالۋى – ماسقارا ۇيات بولدى! ماعاۋين كەتىپ, ونىڭ ورنىندا “حالتۋرششيكتەر” قالدى. ماعاۋيننىڭ كەتۋى حالتۋرششيكتەرگە جاقسى بولدى», – دەيدى سەرىك اقسۇڭقار ۇلى.

جازۋشى قازاقستانعا نە سەبەپتى قايتا ورالعىسى كەلمەدى

جازۋشى مۇحتار ماعاۋين 2024 جىلى “حالىق ءۇنى” YouTube-ارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا قازاقستانعا نە سەبەپتى ورالمايتىنىن ايتقان ەدى.

“ەلگە بارمايمىن. ءبىر جاعداي بار: شەتەلدە بىر جىل تۇرعان ادام قايتا بارعىسى كەلمەيدى. ويتكەنى ءبىزدىڭ قوعام – ورىس قوعامى. وتارشىلدىقتىڭ زاردابى ءالى كۇنگە دەيىن بار. كوشەدە ەركىن جۇرە المايسىڭ. مەن جاڭالىق اشتىم, بىراق مەنىڭ كەيىپكەرىمدى جەك كوردى. مەنىڭ ۇنامدى كەيىپكەرىم – جاس, اقىلدى, ۇلتشىل جىگىت. نەگە جەك كوردى? ويتكەنى ول كەڭەس ادامى ەمەس ەكەن. ال كەيىپكەر مەنىڭ ءپروتوتيپىم. مەن دە كەڭەس ادامى ەمەسپىن. سول سەبەپتى سەنىڭ وتىرعان وتىرىسىڭ, جۇرگەن ءجۇرىسىڭ, ادامدارمەن قاتىناسىڭ وزگەلەرگە سولەكەت بولىپ كورىنەدى”, – دەيدى جازۋشى.

سونداي-اق جازۋشى قازاقستاندىقتارعا قايتا تۇزەلۋ ءۇشىن ءدال قازىر جۇمىس باستاۋ كەرەگىن ايتتى.

“قازىر جاستار ءوسىپ كەلە جاتىر, ورتا وڭالىپ, تۇزەلەتىن شىعار. شەتەلگە شىعىپ جاتقان جاستار كوپ. بىراق ەسكىنىڭ زارداپتارىنان وڭالۋ وتە قيىن. 1932 جىلى گولوششەكيننىڭ گەنوتسيدىنەن قازاقتىڭ ۇشتەن ەكىسى (2/3) ءولدى. ال نازارباەۆتىڭ 30 جىل بيلىگى كەزىندە بۇكىل قازاق جاننان, يماننان ايىرىلۋعا جاقىندادى. اپاتتان ارتىق بولماسا كەم ەمەس. قايتا تۇزەلۋ ءۇشىن قازىر جۇمىس جاسالۋ كەرەك. مەنىڭ قايدا جۇرگەنىمنىڭ ەشقانداي ءمانىسى جوق. ءسوزىم جەتىپ جاتىر, جەتپەي قالعان ءسوزىم جوق. ايتىلماي قالعان ءسوزىم جانە جوق”, – دەگەن ەدى جازۋشى.

جازۋشى جايلى 

مۇحتار ماعاۋين 1940 جىلى 2 اقپاندا سەمەي وبلىسىنىڭ شۇبارتاۋ اۋدانىندا تۋعان. 1962 جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن, 1965 جىلى اسپيرانتۋراسىن بىتىرگەن.

ەڭبەك جولى 1965 جىلدان باستالادى. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى;

1967-1971 جىلدارى «جازۋشى» باسپاسىندا باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى, قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولدى;

1984-1986 جىلدارى «جازۋشى» باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى;

1987 جىلى ەركىن شىعارماشىلىق جۇمىستا;

1988-2006 جىلدارى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى بولدى.

وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى ادەبيەت زەرتتەۋشىسى رەتىندە تانىلدى. كوركەم پروزاعا كوبىرەك دەن قويدى. «الاساپىران» تاريحي رومان-ديلوگياسى ءۇشىن قازاق كسر-ءىنىڭ اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىعى بەرىلدى. قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى (1984). تۇركيانىڭ حالىقارالىق «تۇرىك دۇنيەسىنە قىزمەت» سىيلىعىنىڭ يەگەرى (1997). «تارلان» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى (2002). قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى جازۋشىسى (2019) اتاندى.

مۇحتار ماعاۋين 2011 جىلى جاڭاوزەن وقيعاسىندا حالىققا وق اتىلعاندا بيلىكتى ايىپتاعان از جازۋشىنىڭ ءبىرى ەدى. جازۋشى «قان توگىلدى!..» دەگەن ماقالا جازىپ, بيلىكتى اشىق سىناعان. «مەنىڭ بالالارىم مەن نەمەرەلەرىم – كەۋدەسىندە نامىسى بار ۇلدارىم مەن قىزدارىم قىزىل قانعا بويالىپ جاتىر” دەپ, نازارباەۆ جۇيەسىنە اشىق نارازىلىعىن جەتكىزدى.

ء«وزىنىڭ ازاماتتىق قۇقىعىن قورعاپ شىققان شاراسىز ازاماتتاردى «بۇزاقىلار», «ازعىندار» دەپ جاريالادى. باياعى جەلتوقسانداعى «ناركوماندارعا» تەتەلەس», — دەپ جازدى مۇحتار ماعاۋين.

مۇحتار ماعاۋين ماقالادا حالىقتى كىنالاعان ءبىرشاما جازۋشىنى دا سىناعان.

«تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنىڭ شىرقىن بۇزدى!..» دەيدى عوي. شىن تاۋەلسىزدىك كۇنى الدا. سول كەزدە شىنداپ تويلايمىز. بۇگىنگى ءجاسوسپىرىم بالالارىم تۇرىپتى, جەتپىستىڭ ىشىنە كىرگەن مەنىڭ ءوزىم وسىعان سەنەم», — دەپ جازدى ول.

مۇحتار ماعاۋيننىڭ قازاقستان بيلىگىن اشىق سىناعان «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى», «قازاقسىز قازاقستان» ماقالالارى بار.

جازۋشى جارى باقىتجامالمەن ءتورت ۇل, ەكى قىز تاربيەلەپ ءوسىردى. ولاردان جيىرما شاقتى نەمەرە, بەس-التى شوبەرە ءسۇيدى.

ەسكە سالساق, جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ ومىردەن وزعانىن حابارلاعان ەدىك. كەيىن توقاەۆ مۇحتار ماعاۋيننىڭ وتباسى مەن جاقىندارىنا كوڭىل ايتتى.

ىلمەكتەر

وسى ايداردا

پىكىر ۇستەۋ

Close