الەم جاڭالىقتارى
ددۇ: الەمگە تاعى ءبىر ىندەت ءتوندى, زاردابى كوروناۆيرۋستان اۋىر
فوتو: Pixabaۋ
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (ددۇ) دابىل قاعۋدا: ماربۋرگ ۆيرۋسىنىڭ جاڭا پاندەمياعا دەيىن ءوسۋ قاۋپى بار. ەگەر شىنىمەن قۇرىقتالماي, الەمگە تاراسا, ونىڭ زاردابى «كوروناۆيرۋستەن» دە اۋىر بولۋى مۇمكىن, حابارلايدى Skifnews.kz اقپارات پورتالى.
Inbusiness.kz-ءتىڭ جازۋىنشا, جاھاندىق ۇيىمنىڭ زارەسىن الىپ وتىرعانى ۆيرۋس جۇققان ادامداردىڭ 88%-ىن ءولتىرىپ تىنادى. وعان قارسى ۆاكتسينا بىردە-ءبىر ەلدە ازىرگە جوق.
باستاپقىدا بۇل ۆيرۋسقا شىعىس افريكاداعى شامامەن 13 ميلليونداي حالقى بار رۋاندا مەملەكەتىنىڭ تۇرعىندارى شالدىققان. ارتىنشا ونى گەرمانيا تۇرعىندارى جۇقتىرعان دەگەن كۇدىك تۋىندادى. سىرقاتتاردىڭ ءبىرى بەلگياعا ساپارلاعانى انىقتالىپتى.
ۆيرۋستىڭ سيمپتومدارى ەبولانى «يميتاتسيالايدى»: ادامداردى كەنەتتەن كۇشتى بەزگەك قىسادى. بۇلشىق ەت اۋرۋىن, قارىندا قۇرىسۋ-سپازما تۋدىرادى. ءىش ءوتۋ (ديارەيۋ), قان قۇسۋ قاتار جۇرەتىن كورىنەدى. ونىڭ سوڭى ناۋقاستىڭ ولىمىمەن اياقتالۋى مۇمكىن.
ۆيرۋستىڭ «ماربۋرگ» اتالۋى گەرمانيامەن بايلانىستى: ونىڭ قوزدىرۋشىسى العاش رەت 1967 جىلى نەمىستىڭ وسى اتتاس قالاسىندا انىقتالدى. سوندا ورنالاسقان زەرتحانانىڭ بىرنەشە قىزمەتكەرى سىناق-ەكسپەريمەنت جۇرگىزىلگەن جاسىل مايمىلدارمەن كونتاكتى كەزىندە بەلگىسىز ءبىر ۆيرۋستى جۇقتىرىپ العان ەكەن. مايمىلدار ماربۋرگ زەرتحاناسىنا افريكالىق تاعى ءبىر ەل – ۋگاندادان اكەلىندى.
قۇزىرلى ورگاندار ۆيرۋس جۇقتىرعانداردى شۇعىل تۇردە وقشاۋلاپ, قالادا كارانتين جاريالاپ, ىندەتتىڭ تارالۋىنىڭ الدىن الا الىپتى. سودان كەيىن بۇل ۆيرۋس تۋرالى 1975 جىلعا دەيىن اقپارات قۇرالدارىندا ەشقانداي مالىمەت جاريالانبادى. سول جىلى ماربۋرگ ۆيرۋسى افريكادان ەشقايدا جوعالماعانى, كەنيادا, ىزىنشە كونگودا ىندەت وشاقتارى پايدا بولىپ جاتقانى بەلگىلى بولدى. جۇقتىرۋ دەرەكتەرى 2017 جىلى – ۋگاندادا, 2023 جىلى – تانزانيادا تىركەلدى.
ەڭ ءىرى ۋشىعۋى 2005 جىلى انگولادا بولدى: 200 انگولالىق سىرقاتتىڭ 173-ءى جان تاپسىردى.
ۆيرۋس 60 جىلدان استام ۋاقىت وتكەننەن كەيىن گەرمانياعا قايتا ورالا جازدادى. Economic Times حابارلاۋىنشا, تاياۋدا گامبۋرگ قالاسىندا ومىرگە قاۋىپتى وسى ۆيرۋستى جۇقتىردى دەگەن كۇدىكپەن ەكى ادام مەديتسينالىق تەكسەرۋگە الىندى. ونىڭ بىرەۋى – ستۋدەنت-مەديك بۇعان دەيىن رۋاندادا, ماربۋرگ ۆيرۋسىنا شالدىققان سىرقاتتاردى ەمدەپ جاتقان اۋرۋحانادا جۇمىس ىستەگەن.
ماربۋرگ ۆيرۋسىنا ءتان سيمپتومدارى پايدا بولىپ, سۇراپىل بەزگەك قىسقان قوس سىرقات گامبۋرگ قالاسىنا جەتكەن پويىزدىڭ جولاۋشىلارى بولعان. سالدارىنان, قالا ۆوكزالى, پويىز قۇرامى ءىشىنارا كارانتينگە جابىلدى. ابىروي بولعاندا, جۇرگىزىلگەن تالداۋ-اناليزدەر ۆيرۋس بارىن راستامادى.
Bfm ءورىستىلدى راديوسى كەنيادا گيد بولىپ جۇمىس ىستەيتىن ەكس-قازاقستاندىق الەكساندرعا ءسوز بەردى. بۇل ەل رۋاندامەن شەكتەسپەيدى. بىراق ىرگەلەس تانزانيادا, ۋگاندادا ىندەت وشاقتارى بولعان.
«ءبىز رۋانداداعى جاعدايدىڭ ءوربۋ بارىسىن مۇقيات باقىلاپ وتىرمىز. جاڭالىقتاردا ماربۋرگ ۆيرۋسىنىڭ تارالىپ جاتقانى تۋرالى ەسكەرتىپ جاتىر. وسى جانە باسقا ۆيرۋستار ەبولا توبىنا جاتاتىنى ايتىلىپ ءجۇر. ەندەشە ولار كوۆيد سياقتى اۋامەن بەرىلمەيدى. تەك ينفەكتسيالانعان اداممەن تىعىز بايلانىستا, مىسالى, قول الىسقاندا, باسقاسىندا جاراسىنان, جاراقاتىنان شىققان قانمەن, تەرىمەن, سىلەكەيىمەن, باسقا دا بولىنىستەرمەن بەرىلەدى», – دەدى الەكساندر.
ۆيرۋستىڭ جۇعۋ مۇمكىندىگى سيمپتومدارى پايدا بولعان كەزدە كۇشەيەتىن كورىنەدى. سالدارىنان, دەرتكە شالدىققانداردىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى – اۋرۋحانالاردا پاتسيەنتتەردى كۇتىپ-باعاتىن مەديتسينالىق قىزمەتكەرلەر.
بۇل اۋرۋ وتە قاۋىپتى بولعاندىقتان, ونىڭ بوي كورسەتكەنى تۋرالى العاشقى مالىمەتتەر انىقتالا سالىسىمەن, جەرگىلىكتى جانە حالىقارالىق ەپيدەمياعا قارسى قۇرىلىمدار قاتاڭ شارالار قابىلدايدى. سىرقاتتاردى عانا ەمەس, ولاردىڭ ارالاس-قۇرالاس بولعان ورتاسىن, ەلدى مەكەندەردى وقشاۋلايدى.
دەگەنمەن, ۆيرۋستىڭ رۋاندادان ەۋروپاعا كەتىپ قالۋ ىقتيمالدىلىعى كارانتين شارالارىندا كىناراتتىڭ بارىن پاش ەتسە كەرەك. ونىڭ ۇستىنە كەنيالىق گيدتىڭ ايتۋىنشا, رۋاندا – «افريكالىق شۆەيتساريا» دەپ دارىپتەلەدى. قارا قۇرلىقتىڭ وزگە ەلدەرىنە قاراعاندا, رۋاندادا ءومىر سۇرۋگە قاجەتتى ينفراقۇرىلىم, سونىڭ ىشىندە مەديتسينالىق ۇيىمدار ءبىرشاما جاقسى دامىعان ەكەن. كونتينەنتتەگى «دەنساۋلىق ساقتاۋ ينفراقۇرىلىمى جەتىلگەن» دەگەن مەملەكەت ۆيرۋستى اۋىزدىقتاي الماسا, حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ جاعدايى قيىن بولماق.
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (ددۇ) دۇرلىگىس تۋعىزباۋ ءۇشىن ازىرگە ماربۋرگ بەزگەگىنىڭ جاھاندىق قاۋپى تومەن ەكەندىگىن حابارلادى. بىراق جەر-جاھاندا جاڭا پاندەميا تۋدىرۋعا قابىلەتتى ەكەنىن جوققا شىعارمادى.
«ددۇ باعالاۋىنشا, رۋانداداعى ماربۋرگ ۆيرۋسىنىڭ قوزۋى ۇلتتىق دەڭگەيدە – وتە جوعارى, وڭىرلىك دەڭگەيدە – جوعارى, ال, جاھاندىق دەڭگەيدە – تومەن قاۋىپ-قاتەر تۋدىرىپ وتىر», – دەدى ددۇ باسشىسى تەدروس ادحانوم گەبرەيەسۋس جەنەۆاداعى بريفينگتە.
سونىمەن ءبىر مەزگىلدە, دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى وزىنە مۇشە ەلدەردى, سونىڭ ىشىندە قازاقستاندى جاڭا جاھاندىق ەپيدەميانىڭ باستالۋ قاۋپى تۋرالى ساقتاندىردى.
ددۇ اجال سەبەتىن ىندەتتىڭ رۋاندادا وتىز شاقتى ادامنان تابىلعانىن دالەلدەدى. سىرقاتتارمەن كونتاكتى جاساعان 300 ادام تابىلماي جاتقان كورىنەدى. ۇيىم سونىڭ ىشىندە ۆيرۋس جۇقتىرۋى مۇمكىن كەم دەگەندە ءبىر ادامنىڭ رۋاندادان كەتىپ قالعانىن ايتىپ, الاڭداپ وتىر. ددۇ ماماندارىن مازالايتىنى, قازىرگى كەزدە ماربۋرگ ۆيرۋسى ەمدەلمەيدى جانە وعان قارسى ۆاكتسينا دا جوق.
قازان ايىنىڭ باسىنداعى جاعداي بويىنشا رۋاندانىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى ەلدىڭ 30 اۋدانىنىڭ جەتەۋىنەن, سونىڭ ىشىندە ەل استاناسىنان ۆيرۋس جۇقتىرۋ دەرەكتەرىن تاپتى. جۇقتىرعانداردىڭ 70%-دان استامى – مەديتسينالىق ۇيىمداردىڭ قىزمەتكەرلەرى. ونىڭ ىشىندە كيگاليدەگى اۋرۋحانالار بار.
ماربۋرگ ۆيرۋسى گەمورراگيالىق بەزگەك تۋعىزادى, ءوزىن جۇقتىرعان جاننىڭ ونىنىڭ توعىزىنا دەيىنگىسىز ءولتىرىپ تاستايدى. ىندەت اۋرۋ اداممەن تىكەلەي كونتاكت كەزىندە بەرىلەدى. سيمپتومدارىنا قىزۋدىڭ قاتتى جوعارىلاۋى, قاتتى باس اۋرۋى, السىزدىك, بۇلشىق ەتتەردىڭ اۋىرۋى, ءىش ءوتۋ-ديارەيا, قارىننىڭ اۋرۋى, جۇرەك اينۋى جانە باسقاسى جاتادى.
«بەرلينسكي تەلەگراف» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى الەكساندر بويكو وسى ۆيرۋسقا قاتىستى گەرمانيادا دۇربەلەڭ بولىپ جاتقانىن حابارلادى.
«ويتكەنى قازىرگى كەزدە كۇز كۇشىنە ءمىنىپ, ادامزاتتى كوپتەگەن اۋرۋلار مەڭدەي باستادى. گەرمانيادا جۇرتشىلىقتىڭ اراسىندا ەگدە جاستاعىلارى كوپ بولعاندىقتان, كەز كەلگەن ۆيرۋس قوعامنىڭ سول بولىگىنە قاتتى سوققى بولادى. ماربۋرگ ۆيرۋسىنىڭ سيمپتومدارىنا قاتىستى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى. قاۋىپتەنگەن ادامدار ءوز بويىنان ۇقساس نىشانداردى تاپسا, اۋرۋحاناعا جۇگىرەدى, ازىرگە ۆيرۋستىڭ تارالعانى راستالمادى», – دەدى گفر تۇرعىنى ا.بويكو.
الماتىلىق تۋراگەنتتىكتىڭ وكىلى, مەنەدجەر گۇلناز سارىباي جالپى, افريكا, سونىڭ ىشىندە رۋاندا قازاقستاندىقتاردىڭ جاپپاي باراتىن اسا تانىمال تۋريستىك باعىتى سانالمايتىنىن ايتادى. تابيعاتى, قورشاعان ورتاسى ادامعا مەيىرىمدى ۇلى دالانىڭ تۇرعىندارى ءۇشىن افريكاداعى كوپتەگەن ۆيرۋس «اسا قاۋىپتى» سانالادى. بۇل قۇرلىققا ساپارلاۋشى قازاقستاندىقتاردان اقىلى تۇردە ءتۇرلى ۆاكتسينا سالعىزۋ تالاپ ەتىلەدى.
«سوندىقتان تۋرفيرمالار رۋانداعا دا ساياحاتتى ءار ادامنىڭ سۇرانىسىنا قاراي, جەكە-ينديۆيدۋالدى ازىرلەيدى. نەگىزىنەن, افريكالىق ەلدەرگە, رۋانداعا ساياحاتشىلار قىسقا مەرزىمگە, ەكى-ءتورت ءتۇن قونۋعا عانا بارادى ەكەن. مىسالى, تۋركومپانيالار الماتى–كيگالي–نيۋنگۆە–ۆۋلكانوس ءمارشرۋتىن ۇسىنادى. افريكاعا, اسىرەسە, رۋاندا ەلىنە كىرۋى ءۇشىن تۋريست بىرقاتار ىندەتتەرگە, مىسالى, سارى قىزباعا (جەلتايا ليحورادكا) قارسى ەگىلگەنى تۋرالى سەرتيفيكاتىن كورسەتۋى شارت. مىڭ شوقى ەلى اتالاتىن رۋاندا تاماشا پەيزاجدارىمەن, جاناردى جاۋلايتىن كوركەم تروپيكالىق ورماندارىمەن, «ينستاگرامدىق» اسپالى كوپىرلەرىمەن ساياحاتشىلاردى تارتادى. كليماتى دا جۇمساقتاۋ. وندا جەر بەتىنەن جويىلىپ بارا جاتقان تاۋ گوريللالارىنىڭ پاتشالىعى ورنالاسقان. بۇعان قوسا, ونداعى ۇلتتىق پاركتەردە سيرەك كەزدەسەتىن «التىن مايمىلدار», شيمپانزەلەر, پريماتتار, اسەم قۇستار, پىلدەر, لەوپاردتار, وزگەسى ءورىپ ءجۇر. ءبىز بۇگىندە بۇل ەلگە بارۋعا كەڭەس بەرمەيمىز, سەبەبى, افريكادا جاڭا ۆيرۋستار ءورشىپ جاتىر», – دەدى گۇلناز.
ول ماربۋرگ ۆيرۋسى جاھاندىق پاندەمياعا ۇلاسىپ كەتپەيدى دەپ ۇمىتتەنەدى. ويتكەنى پاندەميادان, شەكارالاردىڭ جابىلۋىنان ەڭ كوپ زارداپ شەككەن سالانىڭ ءبىرى – تۋريزم بولدى. مەديتسينا قىزمەتكەرلەرى سياقتى تۋرفيرما وكىلدەرى دە الەمدەگى ەپيدەميولوگيالىق احۋالدى, حالىقارالىق وزەكتى جاڭالىقتاردى قاداعالاپ وتىرۋعا ءتيىس.
زاڭ بويىنشا تۋريستەرگە ونىڭ باراتىن ەلىندەگى ساياسي, ەكونوميكالىق, ەپيدەميولوگيالىق احۋال تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى اقپارات بەرۋ تۋركومپانيا وكىلدەرىنە جۇكتەلگەن.
