ءدىن تىزگىنى كىمنىڭ قولىندا: قازاقستان تاريحىنداعى باس مۇفتيلەر

فوتو: ulysmedia.kz

Ulysmedia.kz جاريالاعان «ءمۇفتياتتى رەفورمالاۋ قاجەت نەمەسە جاريالانباعان پەتيتسيا» اتتى ماقالادان كەيىن جۇرتتىڭ كوكەيىندە قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ قىزمەتىنە قاتىستى سۇراق كوبەيدى. ءبىز قوعام تالقىسىنداعى ساياسي, قۇقىقتىق ماسەلەلەردى اينالىپ ءوتىپ, تاقىرىپتى تانىمدىق تۇرعىدان ءوربىتۋدى ءجون كوردىك.

يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاۋ, قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ بىرلىگىن ساقتاۋ, ءدىني ماسەلەلەرىن شەشۋمەن اينالىساتىن ورگان – قمدب توراعاسى, باس ءمۇفتي قىزمەتىن شيرەك عاسىردا كىمدەر اتقاردى? ولار ەلدىڭ ءدىني ومىرىندە قانداي ىستەرىمەن ەستە قالدى? وسى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەدىك.

قازاقستاننىڭ تۇڭعىش باس ءمۇفتيى

نەگىزى 19 عاسىردىڭ سوڭى مەن 20 عاسىردىڭ باسىندا قالانا باستاعان قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ تاريحى 1906 جىلى ۆەرنىيدا وتكەن تۇركىستان ولكەسى مۇسىلماندارىنىڭ I قۇرىلتايىنان باستاۋ الدى. جيىنعا 100-گە جۋىق دەلەگات قاتىسقان.

ال 1943 جىلى تاشكەنتتە ورتا ازيا مەن قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ العاشقى قۇرىلتايى ءوتتى. وعان قازاقستان دەلەگاتسياسىن شەيح ابد ءال-عاففار شامسۋتدينوۆ (1884 – 1953) باستاپ باردى. قۇرىلتايدا ورتا ازيا مەن قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى قۇرىلىپ, توراعاسى ءارى باس ءمۇفتي بولىپ يشان باباحان ابدۋلمادجيدحان (1856 – 1957) سايلاندى. قازاقستاندا قازيات قۇرىلىپ, شامسۋتدينوۆ قازي بولىپ تاعايىندالدى. ول 1946 جىلدان باستاپ ورتا ازيا مەن قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ قازاقستانداعى وكىلى, الماتى قالاسىنىڭ يمامى قىزمەتىن اتقاردى.

1952 – 72 جىلدار ارالىعىندا سادۋاقاس عىلماني (1890 – 1972), 1972 – 79 جىلدار ارالىعىندا جاحيا قاجى بەيسەنباي ۇلى (1932 – 1997) قازي بولدى. ورتا ازيا جانە قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى 1990 جىلعا دەيىن تاشكەنتتە ورنالاسقاندىقتان جانە كەڭەستىك ساياساتقا بايلانىستى قازاقستاننىڭ ءدىني-رۋحاني ومىرىنە ىقپال ەتە العان جوق.

1990 جىلعى 12 قاڭتاردا وتكەن قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايىندا دەربەس قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى قۇرىلدى. باسقارمانىڭ تۇڭعىش توراعاسى, باس ءمۇفتيى راتبەك نىسانباي ۇلى بولدى.

راتبەك قاجى نىسانباي ۇلى – قازاقستاندا مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسىنىڭ قۇرىلۋىنا مۇرىندىق بولىپ, ەلدەگى ءدىني احۋالدىڭ جاقسارۋىنا ءبىر كىسىدەي اتسالىسقان جان. ول 1975 جىلى ليۆياداعى ۋنيۆەرسيتەتتى ۇزدىك ءتامامداپ, ەلگە ورالىسىمەن دىنگە قىزمەت ەتۋگە بىلەك سىبانا كىرىسىپ كەتەدى. ونىڭ تىكەلەي ۇيىتقى بولۋىمەن كەڭەس وداعىنىڭ تۇسىندا-اق 68 مەشىت بوي كوتەردى.

اراب, اعىلشىن, نەمىس تىلدەرىن قوسا العاندا جەتى تىلدە ەركىن سويلەيتىن كەمەڭگەر جان باسقارما توراعاسى قىزمەتىنە كىرىسكەن سوڭ ءدىني ساۋاتتىلىققا باسىمدىق بەرىپ, كاسىبي ماماندار دايىنداۋ ماسەلەسىن قولعا الادى. 600-دەن اسا كادر دايارلاپ, ەل جاستارىنىڭ تۇركيا, مىسىر ەلدەرىندە ءبىلىم الۋىنا جول اشقان.

راتبەك قاجى نىسانباي ۇلى – 15 شاقتى كىتاپتىڭ اۆتورى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا, وزبەكəلى جəنىبەكوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن قۇراندى قازاق تىلىنە اۋدارعان. كىتاپ 1991 جىلى 200 مىڭ دانامەن تاراعان.

قازاق رۋحانياتىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان اقساقال قازىر 84 جاستا, ەسىك قالاسىنداعى مەشىتتى باسقارىپ وتىر. ەكى ۇل, ءۇش قىز تاربيەلەپ وسىرگەن.

باسقارمانى 13 جىل باسقارعان عالىم

2000 جىلى وتكەن قمدب-نىڭ ءىىى قۇرىلتايىندا باسقارما توراعاسى, باس ءمۇفتيى بولىپ پروفەسسور ءابساتتار دەربىسالى سايلاندى.

ءابساتتار قاجى دەربىسالى – شىعىستانۋشى, ءدىنتانۋشى, ادەبيەت زەرتتەۋشى, جازۋشى, سىنشى, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

ول – اراب ءتىلى مەن ادەبيەتى, تاريحى مەن مادەنيەتى جانە قازاق ادەبيەتىنىڭ ەجەلگى داۋىرلەرى مەن مادەنيەتىنىڭ ماسەلەلەرى, شىعىس مۇسىلمان ەلدەرىمەن رۋحاني بايلانىس, ول جۇرتتىڭ وي دۇنيەسى مەن يسلام تاريحى, قاسيەتتى قۇران, پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) حاديس-شارىپتەرى تۋرالى 600-دەن اسا تەوريالىق جانە پراكتيكالىق ءمانى بار عىلىمي جانە عىلىمي-كوپشىلىك ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى.

ءابساتتار قاجى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى مەن ونداعى قۇلپىتاستارداعى جازۋلاردى انا تىلىمىزگە اۋدارىپ, زەرتتەگەن. شىعارمالارىن اراب, پارسى, شاعاتاي تىلدەرىندە جازعان, ەڭبەكتەرى الەم كىتاپحانالارى مەن قولجازبا قورلارىنا شاشىراپ كەتكەن دالامىزدىڭ X-XVIII عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن ءابۋل قاسىم ءال-فارابي, يسمايىل ءال-جاۋھاري ءال-فارابي, ءابۋ يبراھيم ىسقاق ءال-فارابي, بۋرھاناد-دين احماد ءال-فارابي, ماحمۇت ءال-فارابي, ءۇش كەردەري, ءۇش سايرامي (يسفيدجابي), جەتى تۇركىستاني, 31 تارازيلەر, بايلاق قىپشاقي, حاسان ءالي جالايىري, گياس اد-دين جەندي, حۋسام اد-دين سىعناقي جانە ت.ب. بارلىعى 100-گە جۋىق عىلىم اكادەميا باسىلىمدارى مەن ويشىلدارىن تاۋىپ, ەڭبەكتەرىن عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن.

سونداي-اق, ءدىنتانۋشى قازاقتىڭ شەت ەلدەرمەن دوستىق قوعامىنىڭ قازاق-اراب ءبولىمىنىڭ توراعاسى بولعان. شەتەلدىڭ ەكى, رەسپۋبليكامىزدىڭ مەملەكەتتىك 12 ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ «قۇرمەتتى پروفەسسورى», حالىقارالىق «اراب ءتىلى» عىلىم اكادەمياسىنىڭ (كاير) اكادەميگى اتاعىن العان.

ءابساتتار قاجى دەربىسالى 2021 جىلدىڭ شىلدەسىندە 74 جاسىندا ومىردەن ءوتتى.

ساۋاتسىز يمامدارمەن كۇرەسكەن ءمۇفتي

2013 جىلدىڭ 19 اقپانىندا قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ كەزەكتەن تىس وتكەن VII قۇرىلتايىندا مايامەروۆ ەرجان مالعاجى ۇلى باس ءمۇفتي بولىپ سايلاندى.

ەرجان مالعاجى ۇلى 1972 جىلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىندا ۇستاردار وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ماقانشى اۋدانىنداعى عاني مۇراتباەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتى 1990 جىلى ءبىتىرىپ, اسكەري بورىشىن وتەۋگە اتتانادى. 1993 جىلى اسكەردەن ورالعان سوڭ مىسىرداعى ءال-ازھار يسلام ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شاريعات جانە زاڭ فاكۋلتەتىنە وقۋعا قابىلدانادى. بۇل وقۋ ورنىن 2006 جىلى ءتامامدايدى. دەمەك, 13 جىل بويى ءدىني وقۋدى تاپجىلماي وقىپ, يسلام ءدىنىنىڭ ءتۇپ باستاۋىن – نەگىزگى قاعيداتتارى مەن تاريحىن تەرەڭ زەردەلەگەن جان. كەيىنىرەك 2006-2008 جىلدارى مىسىر ءمۇفتياتىنىڭ ءپاتۋا شىعارۋ بولىمىندە ءبىلىمىن جەتىلدىرگەن.

2013 جىلى باس ءمۇفتي قىزمەتىنە كەلگەننەن كەيىن ەرجان قاجى ەكى جىل قاتارىنان اتتەستاتسيا جۇرگىزىپ, ەلىمىزدەگى يمامداردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن انىقتادى. سونداي-اق, «قازىرگى زاماننىڭ ساۋاتتى 500 يمامى» باستاماسىن ىسكە قوستى. بۇل جوبا يمامداردىڭ ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان. جوبا ماقساتى بويىنشا, يمامدار جان-جاقتى دامىعان, ساياسي ساۋاتى جوعارى, ادامدارمەن جۇمىس ىستەي الاتىن ادامدار بولۋى شارت.

ەرجان قاجى مالعاجى ۇلى ءدىن مەن ءداستۇردىڭ بايلانىسىنا ەرەكشە ءمان بەردى. قمدب 2014 جىلدى «ءدىن مەن ءداستۇر» جىلى, 2016 جىلدى «دىندەر مەن تاريحي مۇرا جىلى» دەپ جاريالادى.

2017 جىلى قىزمەتىن جاڭا مۇفتيگە تابىستاعان ەرجان قاجى مايامەروۆ بۇگىندە «نۇر مۇباراك» يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىندە قىزمەت ەتەدى.

ەل جادىندا جاتتالىپ ۇلگەرمەگەن ءمۇفتي 

2017 جىلدىڭ 8 جەلتوقسانىندا وتكەن قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ كەزەكتى VIII قۇرىلتايىندا سەرىكباي ساتىبالدى ۇلى وراز باس ءمۇفتي بولىپ سايلاندى.

سەرىكباي قاجى تاشكەنت قالاسىندا قاريلار دايىندايتىن مەدرەسەدە, مىسىرداعى ال-ازھار ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان. يسلامابادتاعى حالىقارالىق يسلام ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ, «نۇر مۇباراك»  ۋنيۆەرسيتەتىندە يسلامتانۋ ماماندىعى بويىنشا ماگيستر اكادەميالىق دارەجەسىن العان.

ەڭبەك  جولىن الماتى مەشىتىنىڭ  نايب يمامى بولىپ باستاعان سەرىكباي ساتىبالدى ۇلى  يسلام ينستيتۋتىنىڭ ۇستازى, يسلام ينستيتۋتىنىڭ  رەكتورى, استانا قالاسى اقمولا وبلىسىنىڭ وكىل يمامى, قمدب-توراعاسىنىڭ ورىنباسارى, الماتى اكىمشىلىگىنىڭ ءدىني ءبولىمىنىڭ سەكتور مەڭگەرۋشىسى, سارىاعاش اۋدانىنىڭ باس يمامى; مەملەكەتتىك قىزمەت اگەنتتىگىنىڭ اعا قىزمەتكەرى, استانا قالاسى ادىلەت دەپارتامەنتى ءدىني ىستەر ءبولىمىنىڭ باس مامانى, «ازىرەت سۇلتان» مەشىتىنىڭ باس يمامى جانە نايب ءمۇفتي قىزمەتتەرىن اتقارعان.

باس ءمۇفتي بولعان تۇستا وزىنە دەيىنگى توراعالاردىڭ باستامالارىن جالعاۋشى رەتىندە ەستە قالدى.

2020 جىلدىڭ 6 ناۋرىزىنان باستاپ قمدب جانىنداعى رەسپۋبليكالىق يمامداردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ يسلام ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالدى.

جانۇيالى, 7 بالاسى بار.

بۇگىنگى ءدىنباسى كىم?

ەلىمىزدىڭ قازىرگى باس ءمۇفتيى ناۋرىزباي تاعان ۇلى وتپەنوۆ 2020 جىلدىڭ 7 اقپانىندا قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ كەزەكتەن تىس ءىح قۇرىلتايىندا سايلاندى.

ءدىني باسقارمانى 4,5 جىلدان بەرى باسقارىپ كەلە جاتقان ناۋرىزباي قاجى 1997 باستاپ رەسپۋبليكامىزدىڭ ءتۇرلى مەشىتتەرىندە يمام قىزمەتىن اتقارعان.

2013-2018 جىلدارى – قمدب توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى, نايب ءمۇفتي, قمدب-نىڭ استانا قالاسى بويىنشا وكىلى, «نۇر استانا» ورتالىق مەشىتىنىڭ باس يمامى, 2018 جىلدىڭ شىلدە-قازان ايلارى – قمدب توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى, نايب ءمۇفتي, قمدب-نىڭ تۇركىستان قالاسىنداعى كەڭسە باسشىسى, تۇركىستان وبلىسى بويىنشا وكىل يمامى بولدى. باس ءمۇفتي قىزمەتىنە تاعايىندالار الدىندا رەسپۋبليكالىق «ازىرەت سۇلتان» مەشىتىنىڭ باس يمامى قىزمەتىن اتقاردى.