Din tizgini kimniń qolynda: Qazaqstan tarıhyndaǵy bas múftıler

Foto: ulysmedia.kz

Ulysmedia.kz jarııalaǵan «Múftııatty reformalaý qajet nemese jarııalanbaǵan petıııa» atty maqaladan keıin jurttyń kókeıinde Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń qyzmetine qatysty suraq kóbeıdi. Biz qoǵam talqysyndaǵy saıası, quqyqtyq máselelerdi aınalyp ótip, taqyrypty tanymdyq turǵydan órbitýdi jón kórdik.

Islam dinin nasıhattaý, Qazaqstan musylmandarynyń birligin saqtaý, dinı máselelerin sheshýmen aınalysatyn organ – QMDB tóraǵasy, bas múftı qyzmetin shırek ǵasyrda kimder atqardy? Olar eldiń dinı ómirinde qandaı isterimen este qaldy? Osy saýaldarǵa jaýap izdedik.

Qazaqstannyń tuńǵysh bas múftıi

Negizi 19 ǵasyrdyń sońy men 20 ǵasyrdyń basynda qalana bastaǵan Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń tarıhy 1906 jyly Vernyıda ótken Túrkistan ólkesi musylmandarynyń I quryltaıynan bastaý aldy. Jıynǵa 100-ge jýyq delegat qatysqan.

Al 1943 jyly Tashkentte Orta Azııa men Qazaqstan musylmandarynyń alǵashqy quryltaıy ótti. Oǵan Qazaqstan delegaııasyn sheıh Abd ál-Ǵaffar Shamsýtdınov (1884 – 1953) bastap bardy. Quryltaıda Orta Azııa men Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy qurylyp, tóraǵasy ári Bas múftı bolyp Ishan Babahan Abdýlmadjıdhan (1856 – 1957) saılandy. Qazaqstanda qazııat qurylyp, Shamsýtdınov qazı bolyp taǵaıyndaldy. Ol 1946 jyldan bastap Orta Azııa men Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń Qazaqstandaǵy ókili, Almaty qalasynyń ımamy qyzmetin atqardy.

1952 – 72 jyldar aralyǵynda Sádýaqas Ǵylmanı (1890 – 1972), 1972 – 79 jyldar aralyǵynda Jahııa qajy Beısenbaıuly (1932 – 1997) qazı boldy. Orta Azııa jáne Qazaqstan musylmandarynyń dinı basqarmasy 1990 jylǵa deıin Tashkentte ornalasqandyqtan jáne keńestik saıasatqa baılanysty Qazaqstannyń dinı-rýhanı ómirine yqpal ete alǵan joq.

1990 jylǵy 12 qańtarda ótken Qazaqstan musylmandarynyń tuńǵysh quryltaıynda derbes Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy quryldy. Basqarmanyń tuńǵysh tóraǵasy, bas múftıi Rátbek Nysanbaıuly boldy.

Rátbek qajy Nysanbaıuly – Qazaqstanda musylmandar dinı basqarmasynyń qurylýyna muryndyq bolyp, eldegi dinı ahýaldyń jaqsarýyna bir kisideı atsalysqan jan. Ol 1975 jyly Lıvııadaǵy ýnıversıtetti úzdik támamdap, elge oralysymen dinge qyzmet etýge bilek sybana kirisip ketedi. Onyń tikeleı uıytqy bolýymen Keńes Odaǵynyń tusynda-aq 68 meshit boı kóterdi.

Arab, aǵylshyn, nemis tilderin qosa alǵanda jeti tilde erkin sóıleıtin kemeńger jan basqarma tóraǵasy qyzmetine kirisken soń dinı saýattylyqqa basymdyq berip, kásibı mamandar daıyndaý máselesin qolǵa alady. 600-den asa kadr daıarlap, el jastarynyń Túrkııa, Mysyr elderinde bilim alýyna jol ashqan.

Rátbek qajy Nysanbaıuly – 15 shaqty kitaptyń avtory. О́ziniń aıtýynsha, О́zbekəli Jənibekovtiń usynysymen Qurandy qazaq tiline aýdarǵan. Kitap 1991 jyly 200 myń danamen taraǵan.

Qazaq rýhanııatyna eleýli úles qosqan aqsaqal qazir 84 jasta, Esik qalasyndaǵy meshitti basqaryp otyr. Eki ul, úsh qyz tárbıelep ósirgen.

Basqarmany 13 jyl basqarǵan ǵalym

2000 jyly ótken QMDB-nyń III quryltaıynda basqarma tóraǵasy, bas múftıi bolyp professor Ábsattar Derbisáli saılandy.

Ábsattar qajy Derbisáli – shyǵystanýshy, dintanýshy, ádebıet zertteýshi, jazýshy, synshy, fılologııa ǵylymdarynyń doktory.

Ol – arab tili men ádebıeti, tarıhy men mádenıeti jáne qazaq ádebıetiniń ejelgi dáýirleri men mádenıetiniń máseleleri, Shyǵys musylman elderimen rýhanı baılanys, ol jurttyń oı dúnıesi men Islam tarıhy, qasıetti Quran, Paıǵambarymyzdyń (s.a.ý.) hadıs-sháripteri týraly 600-den asa teorııalyq jáne praktıkalyq máni bar ǵylymı jáne ǵylymı-kópshilik eńbekterdiń avtory.

Ábsattar qajy Qoja Ahmet Iassaýı kesenesi men ondaǵy qulpytastardaǵy jazýlardy ana tilimizge aýdaryp, zerttegen. Shyǵarmalaryn arab, parsy, shaǵataı tilderinde jazǵan, eńbekteri álem kitaphanalary men qoljazba qorlaryna shashyrap ketken dalamyzdyń X-XVIII ǵasyrlarda ómir súrgen Ábýl Qasym ál-Farabı, Ismaıyl ál-Jaýharı ál-Farabı, Ábý Ibrahım Ysqaq ál-Farabı, Býrhanad-Dın Ahmad ál-Farabı, Mahmut ál-Farabı, úsh Kerderı, úsh Saıramı (Isfıdjabı), jeti Túrkistanı, 31 Tarazıler, Baılaq Qypshaqı, Hasan Álı Jalaıyrı, Gııas ad-Dın Jendı, Hýsam ad-Dın Syǵnaqı jáne t.b. barlyǵy 100-ge jýyq Ǵylym akademııa basylymdary men oıshyldaryn taýyp, eńbekterin ǵylymı aınalymǵa engizgen.

Sondaı-aq, dintanýshy qazaqtyń shet eldermen dostyq qoǵamynyń Qazaq-Arab bóliminiń tóraǵasy bolǵan. Sheteldiń eki, respýblıkamyzdyń memlekettik 12 ýnıversıtetteriniń «Qurmetti professory», Halyqaralyq «Arab tili» ǵylym Akademııasynyń (Kaır) akademıgi ataǵyn alǵan.

Ábsattar qajy Derbisáli 2021 jyldyń shildesinde 74 jasynda ómirden ótti.

Saýatsyz ımamdarmen kúresken múftı

2013 jyldyń 19 aqpanynda Qazaqstan musylmandarynyń kezekten tys ótken VII quryltaıynda Maıamerov Erjan Malǵajyuly bas múftı bolyp saılandy.

Erjan Malǵajyuly 1972 jyly qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysynda ustardar otbasynda dúnıege kelgen. Maqanshy aýdanyndaǵy Ǵanı Muratbaev atyndaǵy orta mektepti 1990 jyly bitirip, áskerı boryshyn óteýge attanady. 1993 jyly áskerden oralǵan soń Mysyrdaǵy Ál-Azhar Islam ýnıversıtetiniń sharıǵat jáne zań fakýltetine oqýǵa qabyldanady. Bul oqý ornyn 2006 jyly támamdaıdy. Demek, 13 jyl boıy dinı oqýdy tapjylmaı oqyp, Islam dininiń túp bastaýyn – negizgi qaǵıdattary men tarıhyn tereń zerdelegen jan. Keıinirek 2006-2008 jyldary Mysyr múftııatynyń pátýa shyǵarý bóliminde bilimin jetildirgen.

2013 jyly bas múftı qyzmetine kelgennen keıin Erjan qajy eki jyl qatarynan attestaııa júrgizip, elimizdegi ımamdardyń bilim deńgeıin anyqtady. Sondaı-aq, «Qazirgi zamannyń saýatty 500 ımamy» bastamasyn iske qosty. Bul joba ımamdardyń bilimi men biliktiligin arttyrýǵa baǵyttalǵan. Joba maqsaty boıynsha, ımamdar jan-jaqty damyǵan, saıası saýaty joǵary, adamdarmen jumys isteı alatyn adamdar bolýy shart.

Erjan qajy Malǵajyuly din men dástúrdiń baılanysyna erekshe mán berdi. QMDB 2014 jyldy «Din men dástúr» jyly, 2016 jyldy «Dinder men tarıhı mura jyly» dep jarııalady.

2017 jyly qyzmetin jańa múftıge tabystaǵan Erjan qajy Maıamerov búginde «Nur Múbárak» Islam mádenıeti ýnıversıtetinde qyzmet etedi.

El jadynda jattalyp úlgermegen múftı 

2017 jyldyń 8 jeltoqsanynda ótken Qazaqstan musylmandarynyń kezekti VIII quryltaıynda Serikbaı Satybaldyuly Oraz bas múftı bolyp saılandy.

Serikbaı qajy Tashkent qalasynda qarılar daıyndaıtyn medresede, Mysyrdaǵy Al-Azhar ýnıversıtetinde oqyǵan. Islamabadtaǵy Halyqaralyq ıslam ýnıversıtetinde bilimin jetildirip, «Nur Múbárak»  ýnıversıtetinde Islamtaný mamandyǵy boıynsha magıstr akademııalyq dárejesin alǵan.

Eńbek  jolyn Almaty meshitiniń  naıb ımamy bolyp bastaǵan Serikbaı Satybaldyuly  Islam ınstıtýtynyń ustazy, Islam ınstıtýtynyń  rektory, Astana qalasy Aqmola oblysynyń ókil ımamy, QMDB-tóraǵasynyń orynbasary, Almaty ákimshiliginiń dinı bóliminiń sektor meńgerýshisi, Saryaǵash aýdanynyń bas ımamy; Memlekettik qyzmet agenttiginiń aǵa qyzmetkeri, Astana qalasy Ádilet departamenti dinı ister bóliminiń bas mamany, «Áziret Sultan» meshitiniń bas ımamy jáne naıb múftı qyzmetterin atqarǵan.

Bas múftı bolǵan tusta ózine deıingi tóraǵalardyń bastamalaryn jalǵaýshy retinde este qaldy.

2020 jyldyń 6 naýryzynan bastap QMDB janyndaǵy Respýblıkalyq ımamdardyń bilimin jetildirý ıslam ınstıtýtynyń dırektory bolyp taǵaıyndaldy.

Januıaly, 7 balasy bar.

Búgingi dinbasy kim?

Elimizdiń qazirgi bas múftıi Naýryzbaı Taǵanuly О́tpenov 2020 jyldyń 7 aqpanynda Qazaqstan musylmandarynyń kezekten tys IH quryltaıynda saılandy.

Dinı basqarmany 4,5 jyldan beri basqaryp kele jatqan Naýryzbaı qajy 1997 bastap respýblıkamyzdyń túrli meshitterinde ımam qyzmetin atqarǵan.

2013-2018 jyldary – QMDB tóraǵasynyń birinshi orynbasary, naıb múftı, QMDB-nyń Astana qalasy boıynsha ókili, «Nur Astana» ortalyq meshitiniń bas ımamy, 2018 jyldyń shilde-qazan aılary – QMDB tóraǵasynyń birinshi orynbasary, naıb múftı, QMDB-nyń Túrkistan qalasyndaǵy keńse basshysy, Túrkistan oblysy boıynsha ókil ımamy boldy. Bas múftı qyzmetine taǵaıyndalar aldynda respýblıkalyq «Áziret Sultan» meshitiniń bas ımamy qyzmetin atqardy.