قارجى جانە تولەمدەر
دوللاردىڭ 1000 تەڭگە بولۋى راس اڭگىمە مە: دەفولت قازاقستان ەكونوميكاسىنا قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن
فوتو: Ulysmedia.kz
ۇلتتىق ۆاليۋتا باعامىنىڭ قۇبىلمالىلىعىن ءجىتى قاداعالاپ وتىرعان قازاقستاندىق ساراپشىلار ۇلتتىق قوردان اۋدارىلاتىن ترانسفەرتتەردىڭ ارتۋى قارجى نارىعىنا كاسىبي قاتىسۋشىلار اراسىندا كۇمان تۋعىزىپ, ۇلتتىق ۆاليۋتامىز تەڭگەگە دەگەن سەنىمدى ازايتاتىنىن اتاپ ءوتتى. 1 قازاننان باستاپ دوللاردىڭ تەڭگەگە شاققانداعى ورتاشا باعامى 480,35 بولسا, 10 قازاندا 491,74-كە جەتتى. ۆاليۋتا باعامىنىڭ بۇلاي وزگەرۋى ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ ايتارلىقتاي السىرەۋىن بىلدىرەدى. Ulysmedia.kz دوللار باعامى مىڭ تەڭگەگە جەتۋى مۇمكىن بە, قازاقستان ەكونوميكاسى دەفولتقا ۇشىراي ما, جوق پا, مۇنىڭ اقىرى نە بولادى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ كوردى, – دەپ حابارلايدى qandastar.kz ulysmedia.kz-كە سىلتەمە جاساپ.
ۇلتتىق قوردان الىنعان ترانسفەرتتەر تەڭگە باعامىنا اسەر ەتەدى
ۇكىمەت وتىرىسىندا ءسوز العان قر ۇلتتىق بانكىنىڭ توراعاسى تيمۋر سۇلەيمەنوۆتىڭ ايتۋىنشا, قىركۇيەكتە تەڭگە باعامى ازداپ 0,1%-عا نىعايىپ, ءبىر دوللار ءۇشىن 481,11 تەڭگە بولدى. الايدا جىل باسىنان بەرى ول 5,8 پايىزعا السىرەدى.
– قىركۇيەك ايىندا ۇلتتىق قوردان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە 945 ميلليون دوللار كولەمىندە ترانسفەرت جاسالدى, سونىڭ ارقاسىندا تەڭگە باعامى بارىنشا تۇراقتى بولدى, – دەدى ۇلتتىق بانك باسشىسى.
دەگەنمەن, Halyk finance تالداۋ ورتالىعىنىڭ ساراپشىلارى اتاپ وتكەندەي, ۇكىمەت پارلامەنتتە بيىلعى جىلعا ۇلتتىق قوردان بيۋدجەتكە تۇسەتىن ترانسفەرتتەردى 1,5-2,0 تريلليون تەڭگەگە ۇلعايتۋ ماسەلەسىن تالقىلاعان. بىراق 2024 جىلعا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت تۋرالى زاڭعا تولىقتىرۋلار بولعان جوق, بۇل ۇلتتىق قوردان بيۋدجەتكە تەك قىركۇيەكتە عانا ەمەس, قازان ايىندا دا ترانسفەرتتەردىڭ كولەمىنە قاتىستى سۇراقتار تۋعىزادى.
– جالپى, بۇل جاعداي بەكىتىلگەن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتى اتقارۋداعى جۇيەسىزدىكتى كورسەتەدى, – دەيدى ساراپشىلار.
– ۇلتتىق قوردان ترانسفەرتتەر تاعى دا تۇسەر بولسا, تەڭگە باعامى تۇراقتى بولادى. ولاي بولماعان جاعدايدا تەڭگە دە قۇنسىزدانا بەرەدى. ماسەلە ۇلتتىق قوردان تۇسەتىن ترانسفەرتتىڭ كولەمىنە بايلانىستى. ەگەر تەڭگە باعامىن ساقتاپ قالامىز دەسەك, وندا كەلەر جىلى سەگىز تريلليون تەڭگە ترانسفەرتتەلۋى ءتيىس, – دەيدى ەكونوميست ايدارحان قۇسايىنوۆ.
بۇل جاعدايدان شىعۋدىڭ جالعىز جولى تەڭگە باعامىن ۇستاپ تۇرۋدان باس تارتىپ, ونى نارىققا جىبەرۋ, دەيدى ەكونوميست. ونىڭ ايتۋىنشا, بىزدە باسقا امال جوق.
– ءبىز بيۋدجەتتىك شىعىنداردى رەتكە كەلتىرىپ, ۇلتتىق قورداعى قاراجاتقا مۇقيات بولۋىمىز كەرەك. سوندا باعام دوللار ءۇشىن مىڭ تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلۋى مۇمكىن. ۇكىمەت بيۋدجەتتىك ءتارتىپتى نىعايتىپ, بيۋدجەت شىعىستارىن قىسقارتۋعا دايىن با دەگەن سۇراق بار. نەمەسە تەڭگە تۇراقتى بولعانىن قالاساڭىز, بيۋدجەتتىك ءتارتىپتى, ترانسفەرتتەردى قىسقارتۋدى جانە باسقاسىن ۇمىتىڭىز. (ۇكىمەت) قانداي شەشىم شىعاراتىنىن بىلمەيمىن, – دەپ مويىندادى قۇسايىنوۆ.
راسىندا, بۇگىندە ۇلتتىق قوردان اۋدارىلعان ترانسفەرتتەر ارقىلى تەڭگە باعامىن “ۇستاپ” وتىرعان بيلىك بولاشاققا دەپ ساقتاپ وتىرعان قاراجاتقا اۋىز سالۋدا. ياعني, كەرى قايتارىلۋى ءتيىس ققس تاعى دا كەيىنگە شەگەرىلۋدە. تەوريالىق تۇرعىدان بيۋدجەتتەن قايتارىلۋى ءتيىس بولعان قاراجات ەندى قايتارىلمايدى. قارجى نارىعىنىڭ ساراپشىلارى بيۋدجەتتىك داعدارىس جاعدايىنىڭ ۋشىعىپ بارا جاتقانىن اتاپ وتۋدە. مەملەكەتتىك شىعىستاردىڭ ءوسۋى جالعاسۋدا, بۇل ەكونوميكانىڭ “جانىپ” كەتۋىنە اكەلەدى. تيىسىنشە, بيۋدجەت تاپشىلىعى وسۋدە: 2022 جىلى ول 2,3 ترلن تەڭگەنى قۇراسا, 2023 جىلى 3,1 ترلن تەڭگەگە دەيىن ءوستى. بيىلعى جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا 5-6 ترلن تەڭگە بولاتىن شىعار. جالعىز سۇراق – بۇل قاشانعا دەيىن جالعاسادى?
تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى نەمەسە دەۆالۆاتسيا
– دوللاردىڭ قاشان مىڭ تەڭگە بولاتىنىن بىلمەيمىن. مۇنى سىزگە ەشكىم ايتپايدى, ويتكەنى كوپتەگەن فاكتورلار بار. بىراق بۇل كەلەسى جىلدىڭ باسىندا بولۋى مۇمكىن نەمەسە بەس جىل, جەتى نەمەسە ون جىلدان كەيىن بولۋى مۇمكىن. ءبىر نارسە انىق: بۇل ەرتە مە, كەش پە بولادى. تەڭگە باعامىنىڭ جاعدايى كوپتەگەن سىرتقى جانە ىشكى فاكتورلارعا بايلانىستى, – دەيدى ەكونوميست ارمان بەيسەنباەۆ.
نەگىزىندە تيمۋر سۇلەيمەنوۆ ءوز بايانداماسىندا «تەڭگەنىڭ ودان ءارى سەرپىنى نارىق قاتىسۋشىلارىنىڭ كۇتۋلەرىنە, الەمدىك نارىقتارداعى جاعدايعا جانە گەوساياسي جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى بولادى» دەپ ەرەكشە اتاپ ءوتتى.
– سىرتقى ورتادان جەكە تاۋەكەل فاكتورلارىنىڭ ارتقانىن بايقايمىز. ولار نەگىزىنەن رەسەي فەدەراتسياسىنداعى ينفلياتسيانىڭ ۇدەۋىمەن, سونداي-اق الەمدىك ازىق-ت ۇلىك نارىقتارىنداعى باعالاردىڭ وسۋىمەن بايلانىستى, – دەپ اتاپ ءوتتى ۇلتتىق بانك باسشىسى. ونىڭ ايتۋىنشا, وسىپ كەلە جاتقان فيسكالدىق الشاقتىقتى جابۋ جانە ونى جالعاستىرۋ قۇرالدارىنىڭ توڭىرەگىندە سۇراقتار كوپ. مۇنىڭ ءبارى ۇلتتىق قوردان قاراجات الۋعا بايلانىستى. ترانسفەرتتەردىڭ كوپ مولشەردە بولۋى باعاعا تىكەلەي قىسىم جاساپ, تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىن ارتتىرا تۇسەدى.
اعىمداعى جاعدايدى تۇسىندىرە وتىرىپ, ارمان بەيسەمباەۆ, ءوز كەزەگىندە, ەگەر شەتەلدەگى جاعداي ۋشىعا تۇسسە, ول ءبىزدىڭ تەڭگەمىزدىڭ قۇنىنا دا اسەر ەتەتىنىن ايتتى. ونىڭ پىكىرىنشە, ەگەر قىتايداعى قارجىلىق-ەكونوميكالىق داعدارىس باسىلماي, ودان ءارى ەۋروپا مەن اقش ەكونوميكاسىنا اسەر ەتەر بولسا, وندا دوللار باعامى 1000 تەڭگەگە جەتەدى.
– قىتاي قازىر الەمدىك ەكونوميكانىڭ ۇلكەن ويىنشىسىنا اينالىپ ۇلگەردى, سوندىقتان بۇل ەلدە بولىپ جاتقان ارقانداي ەكونوميكالىق جاعداي ەۋروپاعا دا, اقش-قا دا تاكەلەي اسەر ەتپەي قويمايدى. ءبىز جاھاندىق الەمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزدى جانە ءبىر شەتىندە بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ ەكىنشىسىنە اسەر ەتەتىنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. يمپورتقا تاۋەلدى ەل رەتىندە قىتاي مەن رەسەي ەكونوميكاسىمەن تىعىز بايلانىستىمىز. رەسەي ەكونوميكاسى دا قىتاي ەكونوميكاسىمەن تىعىز بايلانىستى. ەگەر قىتاي ەكونوميكاسىندا كۇردەلى ماسەلەلەر باستالسا, مەن رۋبل ودان ءارى «ۇشىپ كەتەدى» دەپ قورقامىن. باتىس پەن رەسەي اراسىنداعى بايلانىس الدەقاشان ءۇزىلىپ, رەسەي قىتاي مەن ۇندىستانعا باعىت الدى. ال ەگەر ولاردا كۇردەلى ەكونوميكالىق پروبلەمالار تۋىنداسا, بۇل بىزگە اۆتوماتتى تۇردە كەرى اسەر ەتەدى, – دەپ تۇسىندىرەدى ەكونوميست.
ونىڭ پايىمداۋىنشا, ەگەر قىتاي ءوز قارجى جۇيەسىندە تۇراقتىلىقتى ساقتاي الماسا, وندا بۇل ۇيىققا ەكونوميكانىڭ كوپتەگەن سەكتورى ءتۇسىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن, ونداي جاعدايدا بۇل ۇيىققا الەمنىڭ باسقا ەلدەرى دە تۇسەدى دەگەن ءسوز. ال يمپورتقا تاۋەلدى قازاقستان دا وسى ۇيىققا ءتۇسىپ قالۋ قاۋپى جوق ەمەس.
– بۇل جاعدايدا ءبىز كەرى شىعا المايمىز. ال ءوسىپ كەلە جاتقان گەوساياسي جانە ەكونوميكالىق تاۋەكەلدەردى ەسكەرە وتىرىپ, قازاقستان اقشانىڭ سىرتقا اعىپ, ۆاليۋتانىڭ سىرتقا شىعىپ كەتۋىنە تاپ بولۋى مۇمكىن. ينۆەستيتسيالار بۇل جەردەن كەتە باستايدى, ويتكەنى بۇل جەردە قاۋىپتى بولادى. ال بۇل ءىستى توقتاتۋ ءۇشىن ۆاليۋتانى ايتارلىقتاي قۇنسىزداندىرۋعا تۋرا كەلەدى, – دەيدى ارمان بەيسەمباەۆ.
ونىڭ پىكىرىنشە, ءبىز قازىر تەڭگەنىڭ بىرتىندەپ قۇنسىزدانىپ بارا جاتقانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. جانە بۇل – دامۋدىڭ ىقتيمال نۇسقالارىنىڭ ءبىرى. تەڭگەنىڭ باياۋ بولسا دا قۇنسىزدانۋ پروتسەسى بىرنەشە جىلعا سوزىلۋى مۇمكىن. وسىنداي جاعداي ارگەنتينالىق پەسو مەن تۇرىك ليراسىنا قاتىستى بولدى. مىسالى, تۇرىك ليراسى 2014 جىلدان بەرى وتە از ۇزىلىسپەن ۇزدىكسىز دەرلىك قۇنسىزدانىپ, 30 ەسەگە جۋىق قۇلدىرادى. قازىر تەڭگەگە قاتىستى دا سولاي بولىپ جاتىر.
– ەگەر الداعى ون جىلدا بىزدە ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ قۇنسىزدانۋى ءدال وسى قارقىنمەن جۇرە بەرەدى دەپ ەسەپتەسەك, وندا اعىمداعى باعامدى ونعا كوبەيتسەڭىز, ون جىلدان كەيىنگى دوللار-تەڭگە باعامىنىڭ قانداي بولاتىنى تۋرالى بىلۋگە بولادى. سول كەزدە ءبىر دوللار ءۇشىن مىڭ تەڭگە دەگەنىڭ دوللار-تەڭگە باعامىنىڭ ەڭ تومەنگى شەگى بولىپ شىعۋى عاجاپ ەمەس, – دەپ ەسكەرتتى بەيسەمباەۆ.
ۇلتتىق قور قابىرعاسى اقىرىنداپ سوگىلىپ جاتىر
قازاقستاننىڭ ىشكى نارىعىنداعى جاعداي ءماز ەمەس. رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ باسىم بولىگى الەۋمەتتىك شىعىندارعا جۇمسالۋدا, بۇل ءوز كەزەگىندە ۇلتتىق قورعا اۋىر سالماق سالىپ وتىر.
– بيۋدجەتتىك داعدارىس كۇشەيىپ كەلەدى. بيىل بىزدە شامامەن التى تريلليون تەڭگەگە جۋىق بيۋدجەت تاپشىلىعى بار. قاراڭىزشى, قوردان اقشا قانشالىقتى تەز شىعارىلادى. قىركۇيەك ءۇشىن ولار ميللياردتى شىعاردى, قازان ايىندا ولار ءبىر جارىم ميللياردتى العىسى كەلەدى. قاراشا مەن جەلتوقساندا نە بولادى? قىركۇيەك ايىنا دەيىن ۇلتتىق قوردان ءتورت تريلليون تەڭگە شىعارىلدى, ياعني 2024 جىلعا بولىنگەن كەپىلدەندىرىلگەن ترانسفەرتتەر قىركۇيەككە دەيىن تاۋسىلدى. سودان كەيىن كەپىلدەندىرىلگەن ترانسفەرتتەردەن ارتىق سوما الىنۋدا, – دەپ تالدايدى مۇنى ەكونوميست بەيسەمباەۆ.
پرەزيدەنت توقاەۆ جولداۋلارىنىڭ بىرىندە ققس قايتارۋ مەرزىمىن ۇزارتۋ, ياعني ققس قايتارىلماي, جاي عانا كەلەسى جىلعا قالدىرىلۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ايتتى. بۇل بيۋدجەت تاپشىلىعىن جابۋ ءۇشىن قاجەت. بىراق كەلەسى جىلى ءدال سولاي بولادى. راسىندا, قازاقستان ەكونوميكاسى قازىر اۆانسپەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. سوندىقتان تاۋەلسىز ەكونوميستەر مۇنى توقتاتۋ تۋرالى ايتۋدا – بيۋدجەت تاپشىلىعىن جويۋ كەرەك, ال ول ءۇشىن دوللار باعامىن 1000 تەڭگە شاماسىنا جىبەرۋ كەرەك.
سوندا نە بولادى?
تەڭگە كۇرت قۇنسىزدانسا, قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى ايتارلىقتاي تومەندەيدى. ساتىپ الۋ قابىلەتى تومەندەيدى, حالىق كەدەيلەنەدى, ويتكەنى مۇنداي جاعدايدا ولار وتاندىق ءونىمدى تۇتىنۋعا شاماسى كەلمەيدى. بىراق ەكىنشى جاعىنان ەلىمىزدە وندىرىلگەن تاۋاردىڭ بارلىعى ەكسپورتقا شىعارىلادى دەگەن ءسوز.
ەەر سىزگە كۇشتى وڭدەۋشى ونەركاسىپ قاجەت بولسا, وندا ءسىزدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاڭىز كەرەمەت بولۋى مىندەتتى ەمەس. ول سىرتقى نارىقتا باسەكەگە تۇسە الاتىنداي جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ءالسىز دە بولۋى كەرەك. ونىڭ ۇستىنە ارزان جۇمىس كۇشى بولۋى كەرەك. بۇعان مىسال رەتىندە قىتايدى الۋعا بولادى. وندا ارزان جۇمىس كۇشى بار, كۇنىنە ءبىر دوللارعا جۇمىس ىستەيتىن ادامدى تابۋ وڭاي.
ساراپشىلار ەرتە مە, كەش پە قازاقستان وسىنداي قيىن كەزەڭدى باستان وتكەرۋ كەرەك ەكەنىن جوققا شىعارمايدى. بىراق ۇزاق مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا, 15-20 جىلدان كەيىن بىزگە تۇتاس ءبىر يندۋستريانى قۇرۋعا جانە بۇل قۇردىمنان اقىرىنداپ شىعۋعا ەشتەڭە كەدەرگى بولا المايدى.
ەكىنشى جاعىنان, مۇنىڭ ءبارى ءبىز وسى كەدەيلىككە ۇشىرايمىز دەگەندى بىلدىرمەيدى. مۇنىڭ ءبارى قانداي ستسەناريدى تاڭداعانىمىزعا بايلانىستى. ەگەر قازىرگىدەي ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ قۇنسىزدانۋىن از-ازدان تەجەپ وتىرساق, وندا دوللارعا شاققانداعى تەڭگەنىڭ باعامى تەك الداعى جەتى جىلدا عانا 1000 تەڭگە مەجەسىنە جەتەدى.
