Dúnıejúzine sońǵy 100 jyldaǵy alapat ekonomıkalyq daǵdarys tónip keledi

Foto: ashyq derekkóz

Elimizdiń jalpy ishki ónimi (JIО́) 2021 jyly 4,3%-ǵa, 2022 jyly – 3,2%-ǵa naqty ósti. Al, 2023 jyl qorytyndysynda JIО́ birden 5,1%-ǵa artty, — dep habarlaıdy qandastar.kz inbusiness.kz-ke silteme jasap.

Dúnıejúzilik banktiń túsindirýinshe, buǵan Qazaqstan Úkimeti munaı óndirisin arttyrý, Ulttyq qor men bıýdjetten ekonomıkaǵa kóbirek qarjy quıý jáne joǵary tutynys esebinen qol jetkizgen.

Osy joǵarǵy ósim respýblıkanyń 2000 jyldary bolǵan qarqyndy órleý dańǵylyna oralǵanyna qatysty úmit otyn jaǵyp edi. Biraq ol ot jalp etip sónip qalǵanǵa uqsaıdy. Halyqaralyq valıýta qory (HVQ) Qazaqstan ekonomıkasynyń ósimi baıaýlaıtynyn boljady. Sarapshylarynyń baılamynsha, oǵan álemdegi úrdister keri áser etpek.

Uıymnyń jańartylǵan boljamyna sáıkes, aǵymdaǵy 2024 jyly jahandyq ekonomıkalyq ósim nebári – 3,2%, kelesi 2025 jyly – 3,3% bolady. Salystyrsaq, ótken 2022 jáne 2023 jyldary álemdik ekonomıkalyq ósim budan joǵaryraq, tıisinshe 3,5% jáne 3,3%-dy qurady. Iaǵnı, jyl saıyn quldyrap barady.

2024 jyly JIО́-siniń eń kóp ósýi damýshy elderde kútiledi: Úndistanda – 7%, Fılıppınde – 6%, Indonezııada jáne Qytaıda – árqaısysynda 5%-dan.

«Atap ótetin jaıt, HVQ Qazaqstannyń JIО́-si bıyl – 3,5%, 2025 jyly 4,6% ǵana ósedi dep boljady. Kórshi Reseıde 2024 jyly – 3,2%, 2025 jyly – bar-joǵy 1,5% ǵana ósim bolýy múmkin. Bul rette Qazaqstannyń JIО́-siniń ósimine qatysty boljamyn HVQ nasharlatty jáne bıylǵy sáýirdegi boljamyn 1 paıyzdyq pýnktke tómendetti. Budan nashary – tek Saýd Arabııasynda: onyń 2025 jylǵy ekonomıkalyq ósimi 1,3 p.p.-ge kemitildi», – dep nazar aýdartty otandyq Finprom monıtorıng agenttiginiń sarapshylary.

Jalpy, taǵy bir halyqaralyq qarjylyq ınstıtýt – Dúnıejúzilik banktiń Qazaqstan JIО́-siniń bıylǵy ósimine qatysty boljamy HVQ-dan da nashar: sarapshylary 2024 jyly el ekonomıkasy 3,4%-daı ǵana ósedi dep baǵalady. Eger bıyl quldyraǵan munaı óndirisi qalpyna kelip, arta bastasa, kelesi jyly JIО́ ósimi 4,7% bolýy yqtımal.

Qazaqstannyń ekonomıkalyq ósiminiń baıaýlaýyna shıkizat óndirisiniń tómendeýi ǵana emes, sondaı-aq elge keletin tikeleı sheteldik ınvestıııalardyń quldyraýy da áser etip otyrǵan kórinedi. Bul týraly budan buryn «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵy (AHQO) jáne Islam damý bankiniń qoldaýymen ázirlengen ıslamdyq qarjylandyrý jónindegi eldik esepte de aıtyldy.

«Táýelsizdik jyldarynda Qazaqstan tikeleı sheteldik ınvestıııalardyń (TShI) edáýir mólsherin tartty. Alaıda, TShI 2022 jylǵy 28,2 mlrd dollardan 2023 jyly 23,4 mlrd dollarǵa deıin quldyrady. Tartylǵan ınvestıııa bir jyl ishinde 17%-ǵa qulady. Tómendeý negizinen munaı-gaz sektory esebinen boldy, ol 2022 jylǵa qaraǵanda 4 mlrd dollarǵa az jınady. Salalyq kórsetkishterge keletin bolsaq, aýyl sharýashylyǵyndaǵy TShI-diń jalpy kólemi 2023 jyly shamamen 50 mln dollar ǵana, biraq tarıhı turǵydan alǵanda otandyq aýyl sharýashylyǵy tarta alǵan TShI eshqashan 72 mıllıon dollardan aspaǵan. Saýda salasy, onyń ishinde qyzmet kórsetý sektory TShI-diń jalpy aǵynyna úlken úles qosty: 2023 jyly 5 mlrd dollardy qurady», – delingen AHQO jarııalaǵan esepte.

Osylaısha, Qazaqstannyń sheteldik ınvestorlardy qyzyqtyratyn eki basty salasy ǵana bar: shıkizat (negizinen, munaı) jáne saýda.

AHQO shyǵarǵan esepte Qazaqstanǵa tartylǵan ınvestıııalardyń 2019 jyldan beri quldyrap kele jatqany kórsetilgen: 2018 jyly ekonomıkaǵa quıylǵan tikeleı sheteldik ınvestıııa – 24,3 mlrd, 2019 jyly 24,4 mlrd dollar bolsa, 2020 jyly – nebary 17,2 mlrd, 2021 jyly 23,8 mlrd dollar ǵana boldy. Iaǵnı, áli kúnge 2018-2019 jylǵy kórsetkishke de jete alar emes.

Bul ınvestıııaǵa jaýapty qaptaǵan qurylymdardy, mınıstrler men ákimderdi, Úkimetti oılantsa kerek. Investıııa tartý baǵytyndaǵy qarqynyna qarqyn qosyp, ahýaldy qazirden túzetý qajet etiledi.

О́ıtkeni Halyqaralyq valıýta qorynyń Vashıngtondaǵy shtab-páterinde sóz sóılegen Eýropalyq ortalyq banktiń Prezıdenti Krıstına Lagard álemge sońǵy 100 jyldaǵy eń alapat krızıs taıap kele jatqanyn eskertti.

Ol bul jolǵy ekonomıkalyq kúızelistiń tereń jáne zulmat bolýyna yqpal etip jatqan «eń úreıli úsh oqıǵany» atady. Sondaı-aq postpandemııalyq kezeńde ınflıaııasyn turaqtandyra almaǵan memleketterge kúrdeli bolatynyn aıtty.

Ulttyq statıstıka bıýrosynyń dereginshe, Qazaqstanda ınflıaııa (jeltoqsannan jeltoqsanǵa) 2021 jyly – 8,4%, 2022 jyly – 20,3%, 2023 jyly – 9,8% boldy. 2024 jyldyń tamyz aıynyń qorytyndysynda ınflıaııa 8,4%-dy qurap, báribir joǵary bolyp qalýda. El Úkimeti 2021 jyly ınflıaııany 4-6% nysanaly dálizine deıin tómendetý mindetin qoıǵan bolatyn. Ol meje ázirge tym alys.

Eýropanyń bas qarjygeri Krıstına Lagard qazirgi jaǵdaıdy ótken ǵasyrdyń 20-shy jyldarymen salystyrdy. 1920 jyly da dúnıejúzilik ekonomıka kóptegen salmaqty syn-qaterlerge tap boldy, onyń qysymymen úkimetter «ekonomıkalyq naıonalızmge», qatań protekıonızmge kóshti. Onyń aqyry halyqaralyq saýdanyń kúıreýine jáne «Uly depressııaǵa» soqtyrdy.

Lagard keıingi jyldary jahandyq ekonomıkaǵa kúıretýshi soqqy bergen eń qorqynyshty úsh faktordy atady. Birinshisi – COVID-19 vırýsynyń jahandyq pandemııasy. Eýroodaq ortalyq bankiniń basshysy ony «1920 jyldardan bergi eń joıqyn pandemııa» dep atady jáne onyń «álem elderiniń aqsha-nesıe saıasaty úshin ektremaldy stress-testke aınalǵanyn» jetkizdi.

Ekinshisi – Eýropanyń eteginde, Ýkraınadaǵy soǵys. Lagardtyń pikirinshe, bul 1940 jyldardan bergi Eýropadaǵy eń surapyl qaqtyǵys». Úshinshi qorqynyshty faktor retinde «sonaý 1970 jyldan bergi eń kúrdeli energetıkalyq shokqa aınalǵan qýat resýrstary baǵalarynyń qymbatshylyǵyn» atady.

«Eksporttyq ónimderdiń, ásirese, azyq-túlik jáne kúndelikti tutynatyn taýarlardyń jetkizilim tizbekteri de buzyldy. Taǵy basqa qosymsha faktorlar qosylǵanda, osy problemalardyń bári, Eýropalyq ortalyq bank basshysynyń tujyrymdaýynsha, álemdik ekonomıkalyq belsendilikti máńgilikke ózgertti. Ol jahandyq tehnologııalyq  progress pen saýda ıntegraııasynyń sátsizdikterine nusqady. О́tken ǵasyrdyń 20-shy jyldary da adamzat belgili bir merzimge osylaı tyǵyryqqa tirelgen bolatyn», – dep jazdy Bloomberg.

Financial Times málimetinshe, sondaı-aq Lagard HH ǵasyrǵa qaraǵanda, HHI ǵasyrda ortalyq bankterdiń áldeqaıda saýatty aqsha-kredıt saıasatyn júrgizetinin jaqsyǵa jorydy. Inflıaııasyn quryqtaı almaǵan birqatar elderdi qospaǵanda, ózgelerinde ortalyq bankterdiń baǵa turaqtylyǵyn saqtaý boıynsha zamanaýı quraldary anaǵurlym tıimdi bolyp shyqty. Biraq Krıstına Lagard álemdik qoǵamdastyqty jetkenge toqmeıilsip, toqtap qalýdan saqtandyrdy.

EO ortalyq banki tóraǵasynyń pikirinshe, taıaý ýaqyt «ortalyq bankter úshin naǵyz synǵa aınalady». О́ıtkeni saýda-sattyqtyń jolyn keńeıtetin jahandaný proesi daǵdaryp, jahandyq jetkizilimder tizbegi ary qaraı ydyraýda.

Lagard Google sııaqty «sýperjuldyz kompanııalardyń», tehnologııalyq alpaýyttardyń álemdik yqpalynyń qarqyndy artýyn, jasandy ıntellektiń jyldam damýyn syn-qater retinde baǵalady. Jer júzindegi memleketter bulardan da tónetin qaterlerge, mysaly, adamdardyń jumysynan aırylýyna, jumyssyzdyqtyń artýyna, el tabysynyń tómendeýine daıyn bolýy, saldarlaryn eńserer pármendi sharalardy qazirden qabyldaýy qajet.

«Jahandyq ekonomıkadaǵy tereń tektonıkalyq qozǵalystar ınflıaııany uzaq jyldarǵa turaqsyz etýi múmkin. Bul baǵalardy baqylaý jumysyn qıyndatyp, qymbatshylyqqa soqtyrady. Mundaı jaǵdaıda ulttyq-ortalyq bankter úshin ońdy strategııa – ınflıaııany targetteý rejımin saqtaý bolady», – dep keńes berdi Krıstına Lagard.

Dúnıejúzindegi damyǵan elder de «tar jol, taıǵaq keshti» zamanǵa tap bolǵandaı. Ozyq órkendegen elder arasyndaǵy eń iri ekonomıka AQSh-ta bıylǵy jylǵy ekonomıkalyq ósim 2,6% bolyp, kelesi 2025 jyly ol 1,9%-ǵa deıin baýlaıdy dep boljandy. Buǵan jumys oryndary sanynyń tym mardymsyz ósýi jáne bıliktiń fıskaldyq saıasatty qataıtýy yqpal etpek.

Eýropanyń lıderi Germanııanyń ekonomıkasy ekinshi jyl qatarynan reessııany ótkerýde. Reseıdiń arzandaý gazyn jetkizýdi doǵarýy nátıjesinde GFR-diń óńdeý ónerkásibi bárinen kóp zardap shekti. Nemis eliniń JIО́-siniń 2024 jylǵy ósimi bar-joǵy 0,2%, 2025 jyly – 1,3% bolady dep tuspaldandy.

Ulybrıtanııa, Japonııa, Italııa, Nıderlandyda osy jyly JIО́ ósimi de aıtýǵa turǵysyz: 0,7% bolmaq. 2025 jylǵysy da ońyp turǵany shamaly: Ulybrıtanııa men Nıderlandyda ósim – 1,5%, Azııanyń damyǵan jalǵyz eli Japonııada – 1%, Italııada – 0,9%.

Búkil álemdi jaıpaıtyn tereń ekonomıkalyq daǵdarystan tynymsyz izdenip, qarymdy qımyl tanytqan, saýatty saıasat ustanǵan elder aman shyǵa alady.