جاڭالىقتار
“ەكىنشى ارالدىڭ كۇيىن كەشۋىمىز مۇمكىن”. قازاقستاندىق ەكولوگ كاسپيدىڭ جاي-كۇيىنە الاڭدادى
فوتو: سپۋتنيك.كز
كاسپي تەڭىزىنىڭ ەكولوگيالىق احۋالى كۇننەن-كۇنگە ناشارلاپ بارادى. ماسەلەن, كەيىنگى ۋاقىتتا جاعالاۋ ماڭىنان تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ولەكسەسى ءجيى كوزگە تۇسەتىن بولعان. ماماندار بۇل قۇبىلىستى كاسپي ەكوجۇيەسىنىڭ بۇزىلۋىمەن بايلانىستىرادى. ال دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, كاسپي تەڭىزى سوڭعى 400 جىلدا ەڭ تومەنگى دەڭگەيگە جەتكەن. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە, تەڭىز دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى ايماقتىق عانا ەمەس, جاھاندىق كليماتتىق وزگەرىستەرگە دە تەرىس اسەر ەتۋى مۇمكىن, دەپ جازدى qandastar.kz
اتالعان جاعدايعا بايلانىستى قازاقستاندىق ەكولوگ ءادىل قاسىم دا پىكىر ءبىلدىردى. ايتۋىنشا, كاسپي تەڭىزىنىڭ قازىرگى احۋالىن نازارعا الماساق, جاقىن ارادا ەكىنشى ارالدىڭ كۇيىن كەشۋىمىز ابدەن مۇمكىن. بۇل تۋرالى ول Dalanews.kz تىلشىسىنە مالىمدەدى.
تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ولەكسەلەرى مەن تەڭىز دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى
2025 جىلى 25 ساۋىردە ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تۇپقاراعان اۋدانىنداعى كاسپي تەڭىزى جاعالاۋىنان 12 يتبالىق ءولى تابىلدى. بۇل تۋرالى جايىق-كاسپي وبلىسارالىق باسسەيندىك بالىق شارۋاشىلىعى ينسپەكتسياسىنىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسى بويىنشا باسقارماسى مالىمدەدى.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا, يتبالىق ولەكسەلەرى قاتتى شىرىگەن كۇيدە بولعان.
سونىمەن قاتار ءساۋىر ايىنىڭ باسىندا ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ ەكولوگيا دەپارتامەنتى اقتاۋ قالاسىنا جاقىن 4ا شاعىن اۋدانىنداعى تەڭىز جاعاسىنان بىرنەشە قۇستىڭ, ونىڭ ىشىندە اققۋلاردىڭ ولەكسەلەرى تابىلعانىن راستاعان ەدى. بۇل جاعداي 3 ساۋىردە تىركەلىپ, سول كۇنى تەڭىز سۋىنان سىناما الىنىپ, زەرتحانالىق زەرتتەۋلەر باستالعان.
الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارىنىڭ حابارلاۋىنشا, قالا ماڭىنداعى جاعالاۋدا السىرەگەن جانە ءولى اققۋلار ءجيى كوزگە تۇسەتىن بولعان. تۇرعىنداردىڭ كەيبىرى قۇستاردى قۇتقارۋ ءۇشىن ۆەتەرينارلارعا جۇگىنگەنىمەن, ولاردى امان الىپ قالۋ مۇمكىن بولماعان.
اقتاۋلىقتاردى شايانداردىڭ ولەكسەسى دە الاڭداتا باستادى
ال كۇنى كەشە, ياعني 3 مامىر كۇنى Lada.kz رەداكتسياسىنا سولدات جاعاجايىنداعى سۋ توگۋ ارناسىنان ونداعان ءولى شايان تابىلعانى تۋرالى حابار تۇسكەن.
بۇل جاعداي اقتاۋ تۇرعىندارىنىڭ كاسپي تەڭىزىنىڭ تىرشىلىگىنە دەگەن الاڭداۋشىلىعىن ارتتىرا ءتۇستى. الايدا جاۋاپتى ورگاندار ولاردىڭ ناقتى ءولۋ سەبەبىنە بايلانىستى تولىققاندى مالىمەت بەرە الماي وتىر.
تەڭىز دەڭگەيى مەن كليماتتىق وزگەرىستەر
رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ وكەانولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى پەتر زاۆيالوۆتىڭ مالىمدەۋىنشە, كاسپي تەڭىزىنىڭ دەڭگەيى سوڭعى 400 جىلداعى ەڭ تومەنگى كورسەتكىشكە جەتىپ, قازىر –29,5 مەترگە دەيىن تومەندەگەن. بۇل ءوز كەزەگىندە ەكوجۇيەگە عانا ەمەس, كليماتقا, بيولوگيالىق ارتۇرلىلىككە جانە ايماقتىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا دا تەرىس اسەر ەتىپ وتىر. تەڭىز اعىستارىنىڭ وزگەرۋى, پلانكتوننىڭ تارالۋى, تابيعي تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋى – ءبارى ەكوجۇيەگە قاۋىپ توندىرەدى.
زاۆيالوۆتىڭ ايتۋىنشا, كاسپيدىڭ ەكوجۇيەسى مەن گيدرولوگيالىق رەجيمىن دۇرىس بولجاۋ ءۇشىن جاڭا عىلىمي مودەلدەر قاجەت. قازىرگى كليماتتىق وزگەرىستەر جاعدايىندا بۇرىنعى ادىستەمەلەر ەسكىرگەن.
مىسالى, جەرگىلىكتى ۆيدەوگراف نۇركەن ءتاجىباي تۇسىرگەن ۆيدەودان كاسپي تەڭىزىنىڭ كەرى شەگىنگەنىن جانە جاعالاۋ سىزىعىنىڭ وزگەرگەنىن انىق بايقاۋعا بولادى.
كاسپي يتبالىعىنىڭ جويىلۋى
كاسپي تەڭىزىنىڭ يتبالىعى – قىزىل كىتاپقا ەنگەن بىردەن-ءبىر سۇتقورەكتى تەڭىز جانۋارى. سوڭعى جىلدارى ونىڭ پوپۋلياتسياسى بىرنەشە ەسەگە ازايعان. عالىمدار بۇل جاعدايدىڭ سەبەپتەرىن تەك كليماتتىق وزگەرىستەرمەن عانا ەمەس, ادامنىڭ ارەكەتتەرىمەن (لاستانۋ, بالىق اۋلاۋ, كەمە قوزعالىسى) دە بايلانىستىرىپ وتىر.
قازاقستان ۇكىمەتى حالىقارالىق اۋديتتەن باس تارتتى
كاسپي ەكوجۇيەسىنە قاتىستى جاعداي ۋشىعىپ تۇرعان ساتتە قازاقستان ۇكىمەتى تەڭىز قايراڭىنا حالىقارالىق ەكولوگيالىق اۋديت جۇرگىزۋ تۋرالى ۇسىنىستى قولداماعان. بۇل شەشىم قوعامدا ءتۇرلى پىكىر تۋعىزدى. ەكولوگتار مەن جەرگىلىكتى تۇرعىندار حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ قاتىسۋىمەن جان-جاقتى زەرتتەۋ جۇرگىزۋدى ماڭىزدى دەپ سانايدى.
قازاقستاندىق ەكولوگ نە دەيدى?
ەكولوگ ءادىل قاسىمنىڭ ايتۋىنشا, بۇل تراگەديا XX عاسىردا, ءدال تەڭىز تۇبىنەن مۇناي مەن گاز قورلارى تابىلعان كەزدەن باستاۋ العان.
«سوناۋ 1996 جىلدان بەرى كاسپيدىڭ سۋ دەڭگەيى ۇزدىكسىز تارتىلىپ كەلەدى. جىل سايىن ورتا ەسەپپەن 70-تەن 100 سانتيمەترگە دەيىن شەگىنەدى. كەيبىر ايماقتاردا تەڭىز جاعالاۋى 50 شاقىرىمعا دەيىن كەيىن كەتكەن», – دەيدى ساراپشى.
ونىڭ ايتۋىنشا, بۇل – تابيعي قۇبىلىس ەمەس, ادامنىڭ ارەكەتىنەن تۋىنداعان وزگەرىس.
“عالىمداردىڭ بولجامى دا كوڭىل كونشىتپەيدى: الداعى جىلدارى كاسپي كولەمىنىڭ 25 پايىزىنا دەيىن ازايىپ, تەڭىزدىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى تۇزدى شولگە اينالماق. بۇل –ميلليونداعان تىرشىلىك يەسىنىڭ جويىلۋىنا سەبەپ بولۋى مۇمكىن. ال كەيبىرى قازىردىڭ وزىندە جويىلىپ تا جاتىر”, — دەيدى ول.
ەكولوگ مۇنىڭ سالدارىمەن ەمەس, سەبەپتەرىمەن كۇرەسۋى قاجەت ەكەنىن جەتكىزدى.
“قازىرگى تاڭدا 4 مىڭعا جۋىق سكۆاجينسى بار تەڭىزدى قاتاڭ باقىلاۋعا الۋ كەرەك. ويتكەنى ولاردىڭ باسىم بولىگى ەكولوگيالىق تالاپتارعا ساي كەلمەيدى», – دەيدى ءادىل قاسىم.
ونىڭ پىكىرىنشە, كاسپيدى قۇتقارۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ادام قولىمەن جاسالعان كەسىر ارەكەتتەرگە توسقاۋىل قويۋ قاجەت.
“حالىقارالىق دەڭگەيدەگى مۇناي كومپانيالارىنىڭ – سونىڭ ىشىندە NCOC سەكىلدى الپاۋىتتاردىڭ – جۇمىسىنا قاتاڭ باقىلاۋ ورناتىلۋى ءتيىس. قاجەت بولسا, كەيبىر جوبالارعا مۇلدە تىيىم سالۋ كەرەك”, — دەپ قوستى ول.
ايتۋىنشا, ناقتى شارالار قابىلدانباعان جاعدايدا كاسپي ەكىنشى ارالدىڭ كۇيىن كەشۋى مۇمكىن.
«كاسپيدىڭ بۇگىنگى احۋالى – قىل ۇستىندە تۇرعان تەڭسەلگەن تاعدىر. ەگەر ءدال قازىر ناقتى شەشىمدەر قابىلداماساق, ۇلكەن ەكولوگيالىق اپاتتىڭ اۋىلى الىس ەمەس. كاسپيدىڭ ەكىنشى ارالعا اينالۋى – ەندى تەك ۋاقىت ەنشىسىندە», – دەپ تۇيىندەدى ەكولوگ.
