ELDE ARQARLAR SANY ARTYP KELEDI

Qyzyl kitapqa» engen arqardy sanaý naýqany bastaldy. Sanaq jylyna eki ret, kóktem men kúzde júrgiziledi. Alǵashqy áýe sanaǵy kún erte jylıtyn Túrkistan oblysynyń Qarataý memlekettik tabıǵı qoryǵynda ótip jatyr.

Arqar Qarataýdyń eń bıik jotalaryn mekendeıdi. Mamandardyń aıtýynsha, taýǵa qar qalyń jaýǵanda qorek izdep, jazyqqa túsedi. Qar erip, jeraıaǵy keńeıe bastaǵanda qaıtadan taýǵa ketedi. Sanaqtyń da birneshe túri bar. Bul joly mamandar asha tuıaqtylardyń sanyn tóldemeı turyp anyqtap alý úshin qoryq aýmaǵyna jınaldy.  Dıdar Ospanov, «Ohotzooprom» mekemesiniń bólim mamany: – Avıasanaq sáýir, mamyr aılarynda júrgiziledi. Eń birinshi bastapqy jumysymyz osy jer – Túrkistan oblysy.

Sonymen qatar ary qaraı Jambyl, Qaraǵandy, Abaı, Jetisý jáne Pavlodar oblysy. Osy jeti oblysta avıasanaq júrgizemiz. «Ohotzooprom», Zoologııa ınstıtýty jáne oblystyq aýmaqtyq ınspekııa mamandary birlesip, 3 saǵat boıy tikushaqpen Qarataýdyń bıik jotalary men silemderin áýeden barlady. Ara-tura tikushaq daýysynan úrkip, qashqan arqarlardy da kórdik. О́ńirde sanaq birneshe kúnge jalǵasady. Ǵalymdardyń aıtýynsha, taý men tasty mekendeıtin janýar sýyqqa tózimdi bolǵanymen, ol da qamqorlyqqa zárý. Suǵanaqtyqty aıtpaǵannyń ózinde, olarǵa qatal tabıǵat pen qorshaǵan ortadan keler qaýip-qater az emes. Rysbek Baıdáýletov, Zoologııa ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri: – Alǵashqy jyrty jyldyqtyń ózinde túrli sebeppen kóktemgi tóldiń 30-35% ólip qalady. Al qysqa deıin qalyń qar men ashtyqtan, jyrtqyshtardyń shabylýy men túrli aýrýdan 65-70% qyrylyp qalady. Sonda bir jylǵy tóldiń tek 30-35% ǵana qystan aman shyǵady. Budan bólek, jyl saıyn úlken arqarlardyń da 25-30% qartaıyp óledi. Sonda ósim bar bolǵany 5-7% ǵana. Bunyń ózi biz úshin úlken jetistik.

Biz buǵan qanshama jylǵa eńbektiń nátıjesinde qol jetkizdik. Álemde arqardyń eń tanymal 9 túri bolsa, qazaq dalasyn basqa jaqta kezdespeıtin 5 túri mekendeıdi. Olar: Altaı, Soltústik Tıan-Shan, Qarataý jáne Ústirt arqary. Mysaly ǵalymdar Qarataý arqary – basqa eldi aıtpaǵanda, Qazaqstannyń ózge óńirlerinde kezdespeıtinin aıtady. Sondyqtan, «bul – bizdiń maqtanyshymyz» deıdi. 2000 jyldary Qarataý arqarynyń sany 200-ge deıin kemip ketti. Qazir, myńnan asady. Bul «Qyzyl kitapqa» engen ań-qusty atýǵa salynǵan tyıym men qorǵaý, qadaǵalaý jumystarynyń jemisti júrgizilýiniń nátıjesi,- deıdi jergilikti mamandar. Zaıyr О́stenov, Orman sharýashylyǵy janýarlar dúnıesi aýmaqtyq ınspekııasynyń bas mamany: – Sozaq aýdanyndaǵy erekshe qorǵalatyn Qarataý tabıǵı aýmaǵynyń mamandary jáne egerleri jaqsy qorǵap kele jatyr. Búginge deıin 1 suǵanaqtyq qana tirkeldi, oǵan deıin ondaıǵa jol berilgen joq. Jalpy halyqqa BAQ arqyly aıtylyp ta keledi. Bir arqardy atqanǵa 1,5 myń AEK aıyppul salynady dep, sony da eskerse kerek jalpy halyq suǵanaqtyqqa jol berip jatqan joq. Qazir Qazaqstannyń «Qyzyl kitabyna» engen arqardy atqandarǵa 5 mln 538 myń teńge aıyppul salynady. Eger ol qoryq aýmaǵynda bolsa, aıyppul 3 esege kóbeıedi. Iaǵnı 16 mln 614 myń teńge tóleýge týra keledi. Bolmasa bostandyǵy shekteledi. Ǵalymdar sońǵy 20 jylda memlekettiń qoldaýy men ohotzooprom mekemesi tarapynan júrgizilgen júıeli jumystardyń nátıjesinde elimizdegi arqar sany eki esege ósip, 7 myńnan 14 myń basqa deıin kóbeıgenin aıtady.