مادەنيەت
ەركىندىكپەن ەلگە ورالعان قانداستار
وزىمەن قوسا ءبىر ءداۋىردىڭ تۇتاس تاريحىن, رۋحاني الەمىن الا كەلگەن حاليفا التاي 1991 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ ورتاسىندا ىستامبۇل كوشەسىندە كەلە جاتىپ, راديودان «بۇگىن قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك الدى, جەر بەتىندە قازاقستان دەگەن دەربەس مەملەكەت پايدا بولدى!» دەپ تۇرىك تىلىندە تاراعان حاباردى ەستىگەندە, ەگىلىپ جىلايدى. سول تۇرعان جەرىندە قۇبىلاعا ساجدە جاساپ, جاراتقان يەدەن: «ءيا, اللام, قازاق دەگەن حالىققا اقىرى ەركىندىك كەلدى-اۋ, ابىروي بەردىڭ-اۋ! ايبارلى مەملەكەت قىلا گور! عۇمىرلى قىلا گور!» دەپ دۇعا تىلەگەن ەكەن.
«ەسىڭ باردا, ەلىڭدى تاپ!» دەمەكشى, تاۋەلسىزدىك العان 1991 جىلدان باستاپ, وزگە جۇرتتاعى قانداستارىمىز اتامەكەندەرىنە ورالا باستادى. سول ۇلى كوش ءالى تولاستاعان جوق. ءبىر كەزدەرى تاعدىردىڭ تەپەرىشىمەن شەكارا اسىپ كەتكەن اعايىنداردىڭ اتامەكەنگە اعىلۋىنا – 1997 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىندا «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭعا قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قول قويۋى داڭعىل جول اشىپ بەردى. الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنە تارىداي شاشىلعان تالاي قازاقتىڭ اتا قونىسقا دەگەن ساعىنىشى ۇزىلمەيتىن ۇمىتكە, سەلكەۋسىز سەنىمگە اينالعان ەدى…
اتا قونىستارىمەن قاۋىشقان قازاقتار وزدەرىمەن بىرگە قازاقتىڭ جوعالۋعا اينالعان كەيبىر سالت-داستۇرلەرىن, ادەت-عۇرىپتارىن, ۇمىتىلا باستاعان كونە سوزدەرىن الىپ كەلدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. شەتەلدە تۋىپ تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە ەلىمىزگە ورالعان باسقا دا تانىمال تۇلعالار ادال قىزمەت ەتۋدە.
سول كەزدە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «الىستاعى اعايىندارعا اق تىلەك» اتتى ايگىلى حاتىن جاريالاعانى بەلگىلى. قازاق كوشىن جانداندىرۋ ماقساتىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى قۇرىلىپ, قاۋىمداستىقتىڭ العاشقى قۇرىلتايى 1992 جىلعى 28 قىرقۇيەك پەن 3 قازان ارالىعىندا الماتى قالاسىندا ءوتتى. وسى قۇرىلتايدا سويلەگەن سوزىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «…بۇل دۇنيەدە ءبىزدىڭ ءبىر عانا وتانىمىز بار, ول – تاۋەلسىز قازاقستان. ءبىز تۋعان مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋگە, قۋاتىن ارتتىرۋعا, ونىڭ يگىلىگىنە, حالىقارالىق قوعامداستىقتا ابىرويىنىڭ وسۋىنە ادال قىزمەت ەتۋگە پارىزدارمىز», «بار قازاق – ءبىر قازاق» دەگەن وتتى ءسوزىن ايتىپ ميلليونداعان ەلدىڭ جۇرەگىن ەلجىرەتىپ, رۋح سىيلاعان ەدى.
ال, ەندى, قاراعاندى وبلىسىنا دا ءبىرشاما قانداستارىمىزدىڭ قونىس اۋدارعانىن بىلەمىز. ءوزىم دە سولاردىڭ ءبىرىمىن. جالپى ارقا ءوڭىرى جانىما ەرەكشە جاقىن. سەبەبى, قاراقالپاقستاندى ءبىراز جىل باسقارعان كاكىمبەك سالىقوۆ جايلى ءتۇرلى ءتالىمدى اڭىزدارعا سۋسىنداپ ءوستىم. ونىڭ اندەرىن ول جاقتا ءالى دە ءسۇيىپ تىڭدايدى. راديودان, تەلەديداردان «دوستىق» باعدارلاماسىنان «اقتوعاي ءۆالسى», «تاۋ ىشىندە» سىندى اندەردى ەستيتىنمىن. سونىمەن قاتار, مەكتەپ وقۋلىقتارىنان ساكەن – جاڭارقادا تۋعان, قاسىم – قارقارالىدا تۋعان دەگەن مالىمەتتەردى وقيمىن. توي-مەرەكەدە شىنبولات دىلدەباەۆتىڭ «شىندىق» تولعاۋىن جاتقا سوعۋشى ەدىم. «وسىنداي الىپتاردى تۋعىزعان, اڭىزعا اينالعان اندەرگە ارقاۋ بولعان سول ولكەنى كوزبەن كورسەم عوي» دەپ ارمانداۋشى ەدىم. قازىر قۇدايعا شۇكىر سول ارماندارىمنىڭ اراسىندا ءجۇرمىن.
وبلىسىمىزداعى قانداستار جونىندەگى ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزۋ ماقساتىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى قاراعاندى وبلىستىق فيليالىنىڭ باسشىسى مەرۋەش باشايقىزىنا حابارلاستىق.
– تاۋەلسىزدىك العان تۇستا ەڭ العاش بولىپ, موڭعوليا ەلىنەن ەڭبەك شارتى نەگىزىندە قانداستار كوشىپ كەلدى. 1997 جىلى ارنايى زاڭ قابىلداعان سوڭ وبلىسىمىزعا كۇنى بۇگىنگە دەيىن دۇنيەنىڭ 13 مەملەكەتىنەن 80 مىڭعا جۋىق قازاق قونىس اۋدارىپ, ءوسىپ-ءونىپ شامامەن 300 مىڭعا جەتكەن. العاشىندا ولارعا ءۇي, جۇمىس جانە جاردەماقى بەرىلدى. كەيىن ءۇيدىڭ ورنىنا جان باسىنا قارجىلاي كومەك ءداستۇرلى تۇردە كورسەتىلدى. مەن ءوزىم 1993 جىلى ەلباسىنىڭ موڭعولياعا ساپارى كەزىندە ارناۋ ءان ايتقان ەدىم. وتە اسەرلى كەزدەسۋ بولعانى ەسىمدە. كەيىن ەلباسىنىڭ ارنايى شاقىرتۋىمەن 2007 جىلى ەلگە ورالىپ, قاراعاندىعا تۇراقتادىم, – دەيدى مەرۋەش باشايقىزى.
رەسمي دەرەكتەر بويىنشا, قازاقستان حالقىنىڭ سانى 2017 جىلعى 1 قىركۇيەكتەگى كورسەتكىش بويىنشا 18 074,1 مىڭ ادام ەكەن. 2009 جىلعى ساناقتا قازاقتار ەل تۇرعىندارىنىڭ 63%-ىن قۇراعان. ودان بەرگى 10 جىل ىشىندە بۇل كورسەتكىش 70%-عا جەتتى دەپ باعامداساق, قازاق سانى 12 500 000-نىڭ ۇستىنە شىقتى دەپ بولجام جاساۋعا بولادى.
ال, 2014 جىلعى تۇركيا ۇكىمەتى جاريالاعان مالىمەتكە سۇيەنسەك, شەتەلدەردەگى قازاقتاردىڭ سانى – وزبەكستاندا 2 ميلليون 500 مىڭ, قىتايدا – 2 ميلليون 250 مىڭ, رەسەيدە – 1 ميلليون 310 مىڭ, موڭعوليادا – 120 مىڭ جانە باسقا دا 40-تان استام مەملەكەتتە بارلىعى بۇدان 5 جىل بۇرىنعى مالىمەتكە سايكەس – 6 321 564 قازاق بار ەكەن. دەمەك, قازىرگى ەسەپ بويىنشا جەر جۇزىندەگى قازاقتاردىڭ سانىن 20 ميلليونعا جەتىپ قالدى دەپ شامالاۋعا نەگىز بار.
قورىتا ايتساق, بابالارىمىز ارمانداپ وتكەن تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا اتامەكەنىنە اعىلعان قالىڭ قازاقتىڭ سانى ارتا تۇسۋدە. 2012 جىلعى كوشى-قون ماسەلەسى توقتاتىلعان بولسا دا, بيىلدىڭ وزىندە شەتەلدەن 6796 ادام, ياعني, 4244 وتباسى كوشىپ كەلگەن. رەسمي دەرەككە سۇيەنسەك, كوشىپ كەلگەن قانداس باۋىرلارعا كوشى-قون ەسەبىنەن ماتەريالدىق نەمەسە قارجىلاي كومەك ەلىمىزدىڭ تەك سولتۇستىك وبلىستارىندا عانا بار ەكەن. الداعى ۋاقىتتا اللانىڭ كوزى كۇللى قازاق بالاسىنا ءتۇزۋ بولىپ, بارلىق قانداستارىمىزدىڭ اتا قونىستارىنا ورالاتىنىنا سەنەمىز!
جالەل شالقار
