الەم جاڭالىقتارى
گىمىڭگۇل مۇقانتايقىزى: قازاقستان جىلقى شارۋاشىلىعى بويىنشا قىتايدان كوش ىلگەرى
قىتايدا تۇراتىن قانداسىمىز, سول ەلدە قازاق جىلقىسىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىم, «تارىم» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى گىمىڭگۇل مۇقانتايقىزىمەن اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. جىلقىتانۋشى عالىم قىتايداعى قازاق جىلقى تۇقىمدارىنىڭ جاي-كۇيىن, ەكى ەل اراسىنداعى وسى سالا بويىنشا بايلانىس, جىلقى ونىمدەرىن پايدالانۋ جايلى ءوز ويىمەن ءبولىستى.
– ال, گىمىڭگۇل مۇقانتايقىزى, اتاجۇرتقا قوش كەلىپسىز! اڭگىمەمىزدى قىتايداعى جىلقى شارۋاشىلىعىنان باستاساق…
– بۇل سالا قىتايدا 20 جىلداي توقتاپ قالدى. سەبەبى بۇرىن بۇل سالا ەگىنشىلىكتە, مال شارۋاشىلىعىندا قولدانىلاتىن. سوڭعى كەزدە تەحنيكا قاتتى دامىدى, بارلىعىن اۆتوماتتاندىردى. مال باقساق تا «موتوتسيكل-اتپەن» باعاتىن بولدىق. سوندىقتان دا جىلقىنى ءوسىرۋ, ونى كولىك رەتىندە پايدالانۋ ازايدى. ءتىپتى, ۋنيۆەرسيتەتتەردە جىلقى شارۋاشىلىعى تۋرالى وقىتۋ دا توقتاپ قالعان ەدى. بىراق 2003 جىلدان كەيىن جىلقى شارۋاشىلىعىن قايتا قولعا الا باستادىق. سەبەبى حالىقتىڭ تۇرمىسى جاقساردى. ىشەر اس, كيەر كيىم مول بولدى, ماشينا-تەحنيكاعا قىزىعۋ توقتادى. ەندى كەرىسىنشە قالتالىلار جىلقىعا قىزىعاتىن بولدى. ولار جىلقى باعىپ, جىلقى ەتىن جەپ, جىلقى ءسۇتىن ىشكىسى كەلدى. وسىنداي سەبەپتەرمەن قىتايداعى بەيجىڭ, شيڭجان, گۋاڭجۋ, ت.ب. قاتارلى ءىرى قالالاردا جىلقى شارۋاشىلىعىن دامىتۋ, ونى ت ۇلىك رەتىندە باعۋ قايتا قولعا الىندى. سونىڭ ارقاسىندا ءبىر كەزدە شەتەلگە كەتكەن بايلار قايتا كەلىپ, اعىلشىن, اراب جىلقىلارىن مالدانا باستادى. تۇركىمەنستاننان الا الماسا دا قازاقستاننان, وزبەكستاننان احالتەكە اكەلىپ, قىتايدا ءوسىرۋدى قولعا الدى. بۇل ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى – سپورت جىلقىلارىن دامىتۋدى قولعا الۋ ەدى. وسى ارقىلى مەملەكەتتىڭ جىلقى شارۋاشىلىعىنا قاتىستى ساياساتىنىڭ وزگەرۋىنە تۇرتكى بولامىز با دەپ ويلاپ ەدى بايلار. بىراق, وعان رۇقسات بەرىلمەگەندىكتەن, 2003-2013 جىلدار ارالىعىندا ءبىز ولارعا ءونىمدى جىلقى شارۋاشىلىعىن ۇسىنىپ كوردىك. ياعني, ەت-ءسۇت باعىتىنداعى جىلقى شارۋاشىلىعىن دامىتۋدى ايتتىق. دەگەنمەن بۇل قادامىمىز دا ونشا قولداۋ تاپپادى. كوبى تازا قاندى, اسىل تۇقىمدى جىلقىلارمەن عانا اينالىسقىسى كەلدى. عالىمدار مەملەكەتتىڭ بۇل ارەكەتىنىڭ قاتە ەكەنىن سول كەزدە-اق ايتقان ەدى.
مىسالى سپورت بولماسا, اعىلشىن, احالتەكە, اراب جىلقىلارعا قىتايدا ءومىر ءسۇرۋدىڭ كەرەگى جوق. ول يەسىنە پايدا اكەلە المايدى. كەرىسىنشە شارۋاشىلىققا شىعىن. ءبىر جىل تازا قاندى اعىلشىن جىلقىسىن باعۋ ءۇشىن 20 مىڭ يۋان (1 ملن تەڭگە) كەتەدى. ياعني, ونداي جىلقىنى قاراپايىم حالىق باعا المايدى دەگەن ءسوز.
– سىزدەردە ايگىلى ىلە جىلقىسى بار ەمەس پە?
– ءيا, بىزدەگى ءبىراز تانىمال بولعان ىلە جىلقىسى. كەيبىر عالىمدار وسى ىلە جىلقىسىن اعىلشىن, اراب, احالتەكەمەن بۋدانداستىرۋ ارقىلى سپورت جىلقىسىن, جۇيرىك تۇقىم شىعارۋدى ۇسىندى. ال, قاراڭىز ەندى, اعىلشىندار قازىرگى تازا قاندى, اسىل تۇقىمدى اعىلشىن جۇيرىكتەرىن 300 جىل بويى سۇرىپتاپ, تۇقىم رەتىندە جەتىلدىرۋ ارقىلى بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزدى. ال ءبىز ونى قۋىپ جەتۋ ءۇشىن ۇزاق ۋاقىتتىق سەلەكتسيا كەرەك. جاپونيادا دا سونداي, ولاردىڭ بايگەلەرىندە دە اعىلشىن جىلقىلارى شاۋىپ ءجۇر. الەمدى تامساندىرىپ وتىرعان جاپونيا جاڭا جىلقى تۇقىمىن شىعارۋدى بىلمەي وتىرعان جوق, ولار وعان ۋاقىت پەن قارجىنى قۇرتۋدى بەكەرشىلىك دەپ تاپتى. سوندىقتان ءبىز نە ىستەۋىمىز كەرەك. ءبىز دە ءوز قولىمىزدا بار مۇمكىندىكتى, قولىمىزدا بار جىلقىنى جەتىلدرۋدى كوزدەدىك. قازىر قىتايدا كوپتەگەن تۇقىمقورلار بار, اسىرەسە وسىمدىكتەردىڭ, جان-جانۋارلاردىڭ تۇقىمىن ساقتاۋ ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز. بۇل بۇگىن بىزگە كەرەك بولماسا دا, 100 جىل, 1000 جىلدان كەيىن بولاشاق ۇرپاعىمىزعا كەرەك. قورعا ساقتالعان تۇقىم, گەن ءبىز ءۇشىن باعا جەتپەس بايلىق. ال وسى بايلىقتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءبىز ۇكىمەتكە الاقان جايامىز. بىراق مەملەكەت ءبىزدى ۇنەمى باعىپ وتىرا المايدى عوي. سوندىقتان جىلقى شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىندار ءوزىن-ءوزى باعاتىن دەڭگەيگە جەتۋى كەرەك. سوندا عانا مەملەكەت بۇل سالانىڭ ەكونوميكالىق قۇندىلىعىن تۇسىنەتىن بولادى. مەملەكەت ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن مويىنداعاندا عانا قولداۋ بىلدىرەدى. مىنە, ءبىز وسىنداي سەبەپتەرمەن, عالىممىن دەگەن جانعا ءبىر سالانى زەرتتەۋدى مىندەتتەدىك. مەن ءوزىم قىتايداعى قازاق جىلقىسىن زەرتتەيمىن. 2010 جىلى قازاقستانداعى قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنەن كانديداتتىق قورعادىم.
– قىتايدا جىلقى ونىمدەرىنە سۇرانىس قالاي?
– قازىر قىتاي جىلقى سانى بويىنشا امەريكادان كەيىنگى ەكىنشى ورىندا تۇرادى. بالكىم بولاشاقتا ءبىرىنشى ورىنعا شىعاتىن شىعار. ال قازاقستان جىلقى سانى بويىنشا, مەنىڭ بىلۋىمشە, 9 جانە 10-ورىندا. الايدا, بىزدە جىلقى سانى بولعانىمەن ساپا جوق. سوعان قاراماستان قىتايدا جىلقى ەتىنە دەگەن سۇرانىس جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. ورتالىق قىتايدا تۇراتىن تازا حانزۋ ۇلتىنىڭ ءوزى قازىر جىلقى ەتىن جەۋگە قۇمار. بۇرىن ولاردىڭ دارىگەري ۇستانىمىندا جىلقى ەتى پايداسىز تاعام رەتىندە تانىلىپ كەلگەن بولاتىن. بىراق قازىرگى عىلىمي تەحنولوگيانىڭ زەرتتەۋى بويىنشا جىلقى ەتىندە حولەستەريننىڭ تومەندىگى, ونىڭ قۇرامىنداعى قانىقپاعان ماي قىشقىلىنىڭ جوعارىلىعى, ونىڭ ازىقتىق قۇنارلىلىعىنىڭ جوعارى ەكەندىگى جانە جۇرەك-قان تامىرلارىنا تيگىزەر وڭ اسەرىنىڭ كوپ ەكەندىگى انىقتالدى. سوندىقتان دا قىتاي حالقى جىلقى ەتىنە قىزىعىپ وتىر. ەكىنشى جاعىنان قوي, سيىر, دوڭىز بارلىعى دا اۋسىل اۋرۋىمەن اۋىراتىندىقتان, بۇل جانۋارلاردىڭ ەتىنە دەگەن سۇرانىس تومەندەدى. سونىمەن قاتار, قالتاسىندا اقشاسى بار ادامدار, باسقا ءتۇرلى تاعامدى جەگىسى كەلەدى, سونىڭ سالدارىنان جىلقى ەتىنە دەگەن سۇرانىس جىل ساناپ كوبەيىپ كەلەدى. بۇل قازىر قىتايداعى جىلقى مالىنا تونگەن ۇلكەن قاتەر دەۋگە بولادى. ۇلكەن بازارلاردا, قاساپحانالاردا سويا بەرسە, جىلقى تاۋسىلاتىنى انىق قوي. مىسالى بۇكىل قىتاي ەلىنىڭ جىلقىسى ەكى-اق جىلعا جەتەدى ەكەن. ال ءبىزدىڭ ەلدە «قازاقستاننان كەلگەن ءونىم» دەسە ەڭ تازا ءونىم رەتىندە قابىلدايدى.
– سىزدەردە جىلقىنىڭ قانشا تۇقىم-ءتۇرى بار?
– قىتايدا جىلقىنىڭ 26 تۇقىمى بار ەدى. كەيبىرىنىڭ تۇقىمى قۇرىپ كەتتى. ال شۇار-دا ءتورت جەرگىلىكتى تۇقىم, ەكى بۋدان تۇقىم بار. قازىر سانى ازايىپ كەتكەن جىلقىلاردىڭ قاتارىندا موڭعول جىلقىسى, تيبەت جىلقىسى, باركول جىلقىسى بار. ال قىتايداعى قازاق جىلقى تۇقىمىنىڭ سانى ەداۋىر جاقسى. ازىرگە تۇقىمى ازايعان جىلقىلارعا قىتاي اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنەن ارنايى اقشا ءبولىپ, تۇقىمنىڭ جويىلىپ كەتۋىنىڭ الدىن الىپ, قورعاپ وتىر. جىلىنا ءبىر تۇقىمعا 800 مىڭ يۋان (40 ملن تەڭگە) ءبولىپ, تۇقىمدى ساقتاپ قالۋعا جاعداي جاساپ وتىر. سونىمەن قاتار, بىزدە جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعىنا نەگىزدەلگەن 5 جىلدىق جوسپار قويىلادى. وتكەن جىلى سوڭعى بەس جىلدىق جوسپاردى قورىتىندىلاۋ بارىسىندا ءونىمدى جىلقى شارۋاشىلىعىن دامىتۋدى العا قويدى. ون جىلدىڭ الدىندا قولداماعان سالاعا, ەندى كوڭىل اۋدارىپ وتىر. بۇعان ءبىرىنشى سەبەپ, سپورت جىلقىسىنىڭ ترانزيتتىك ماسەلەسىنىڭ ءتيىمدى جولعا قويىلماۋى. سودان بولىپ اسىل تۇقىمدى جىلقىلاردى بەيجىڭ سەكىلدى ۇلكەن قالالاردا بار بولعانى كۇندەلىكتى ءمىنىس اتى رەتىندە ات ءمىنۋ كلۋبتارى عانا پايدالاندى. كەرىسىنشە شيڭجاڭ, موڭعولكۇرە سەكىلدى القاپتى جايلاۋى بار, جىلقى وسىرۋگە قولايلى وڭىرلەرگە ءونىمدى جىلقى تۇقىمىن وسىرۋگە مۇمكىندىك بەردى. ولارعا قويىلعان مىندەت, جىلقىنىڭ ءسۇتى مەن ەتىن جانە بۋاز بيەنىڭ ءزارىن (نەسەبىن) جينايدى.
– ءزارىن جيناعانى قالاي?
– ون جىلدان بەرى ىلە وبلىسىنىڭ كۇنەس اۋدانىندا ارنايى وسى سالامەن, ياعني بۋاز بيەنىڭ ءزارىن جيناۋمەن اينالىساتىن شارۋاشىلىقتار بار. ءبىر بيە جىلىنا 2-3 مىڭ يۋان (100-150 مىڭ تەڭگە) كىرىس كىرگىزە الادى. ونسىز دا بوسقا توگىلىپ جاتقان نەسەپتى جيىپ الىپ, ارنايى ورىنعا تاپسىرادى. نەسەپتەن الىنعان گورموندار ارقىلى امەريكادا ايەل ادامداردىڭ قارتايۋىنىڭ الدىن الاتىن ءدارى جاسالادى. مەنىڭ ەستۋىم بويىنشا 2008 جىلى 1 گرامى 500 يۋان (25000 تەڭگە) بولاتىن. بۇل دەگەن ءسوز بۋاز بيەنىڭ نەسەبى التىننان قىمبات دەگەن ءسوز. ءيا, نەسەپتەن تاپقان پايدامەن ەشكىم قابىرعاسىن جاپپايدى دەپ ويلاۋلارىڭىزعا بولادى, بىراق تىم بولماسا, كۇندەلىكتى جەم-ءشوپتىڭ اقشاسىن تابۋعا بولادى عوي. وسى نەگىزدە كۇنەستەگى قازاق جىلقىسىنىڭ سانى 100 مىڭنان استى.
ال سىزدەردە وسىنشاما كوپ جىلقىلارىڭىز بولا تۇرا, ونىڭ ونىمدەرىن كەرەككە جاراتا الماعاندارىڭىزعا قاراپ مەن ويلانىپ قالدىم. ايتپەسە ءبىز ءۇشىن ءبىر شارۋاشىلىقتا, ءبىر قوجالىقتا مىڭ, ەكى مىڭ جىلقى بولۋ دەگەن تۇسىمىزگە كىرمەگەن ساندار. ءبىز التاي وڭىرىنەن 200 باس جىلقىسى بار قازاق بايلارىن كورىپ قۋانامىز. ال سىزدەر قولدارىڭىزدا بار ءونىمدى ۇقساتىپ پايدالانۋدى مەڭگەرمەگەن ەكەنسىزدەر. قازىر قازاقستان, موڭعوليا, قىرعىزستان قاتارلى قوس-قوس جىلقى ۇستاپ وتىرعان ەلدەرگە امەريكا قىزىعا قاراپ وتىر. ەگەر سىزدەر مۇمكىندىك بەرسەڭىزدەر, ولار وزدەرى-اق كەلىپ, سىزدەرگە نەسەپتەن اقشا جاساۋدى ۇيرەتىپ بەرەر ەدى.
– قىتايدا سپورتتىق باعىتتاعى جىلقىلارعا سۇرانىس ازايىپ كەتتى دەدىڭىز عوي…
– ءيا, 2011 جىلدارى ءبىز شەتەلدەن وتە كوپ جىلقى اكەلدىك. اعىلشىن, اراب جىلقىلارىن اكەپ العان بايلار ەندى سول جىلقىلارىن ساتا الماي وتىر. ول نە ەت بولىپ جارىتپايدى, نە ءسۇت بەرىپ جارىتپايدى. ال بايلاردىڭ ەندىگى كوزدەگەنى ەت-ءسۇت باعىتىنداعى جىلقىنى دامىتۋ. سول ءۇشىن ماعان «قازاق جىلقىسىنىڭ ەتتى, ءسۇتتى باعىتىنداعى ايعىرلارىن جەتىلدىرىپ, سولاردان جاڭا تۇقىم شىعارايىق» دەگەن ۇسىنىس جاساپ وتىر. «ءوزىمىزدىڭ وسى باعىتتاعى جىلقىنىڭ تۇقىمىن اسىلداندىرىپ, قازاقستاننان دا ءونىمدى جىلقى تۇقىمدارىن اكەلسەك» دەگەن ويلارىن ايتادى. دەمەك ءبىر كەزدە اسىل تۇقىمدى سپورت جىلقىسىنا قىزىعاتىن قالتالىلاردىڭ ءوزى قازىر ءونىمدى جىلقىعا بەت بۇرىپ وتىر.
– قىتاي جىلقى شارۋاشىلىعىنا كوڭىل بولە باستادى دەپ وتىرسىز عوي, سوندا مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ بار ما?
– ارينە بار. قىتاي جىلقى سانى بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا تۇرعانىمەن, قازاقستانداعىداي ءبىر ورىنعا جيناقتالماعان. مىسالى قازاقستاننىڭ باتىسىندا عانا 170 مىڭنان استام جىلقى بار ەكەن. جانە باسقا وبلىستاردا دا جىلقى شارۋاشىلىعى جاقسى جولعا قويىلعان. قىتايدا شىڭجاڭ مەن ىشكى موڭعوليادا عانا جىلقى سانى بار دا, وزگى وڭىرلەردە شوعىرلانعان جىلقى جوق. قازىرگى ۋاقىتتا قىتاي ەلى جىلقى شارۋاشىلىعىنا قاتتى دەن قويا باستادى. باسقا مال شارۋاشىلىعىن دا قالىس قالدىرعان جوق, بىراق جىلقى مەن تۇيەگە دەگەن سۇرانىستىڭ كۇن ساناپ ارتىپ كەلە جاتقانى انىق. تۇيە شارۋاشىلىعىن ەستىگەن بولارسىزدار, قىتايدا الەم بويىنشا تۇيە ءسۇتىن وڭدەيتىن العاشقى كومپانيا قۇرىلدى. التاي ايماعىنىڭ بۋرىلتوعاي اۋدانىندا قۇرىلعان شۇبات جاساۋمەن اينالىساتىن كومپانيا حالىقارالىق دەڭگەيدە ءبىرىنشى ورىندا تۇر. ول كومپانيانىڭ ونىمدەرىن ىشكى قىتايداعى جوعارى دارەجەلى تۇتىنۋشىلار الىپ وتىر. سوندىقتان دا بۇل كاسىپورىننىڭ ءونىمى وتە قىمبات. قاراپايىم ادامدار ساتىپ الا المايدى. 1 ليتر تۇيە ءسۇتى 36 يۋان (1800 تەڭگە).
وسىنداي كومپانيالاردىڭ باستاماسىمەن قازىرگى كەزدە قىتايدا تۇيە شارۋاشىلىعى جاقسى دامىپ, تۇيە سۇتىنە دەگەن سۇرانىس ارتتى.
ال جىلقىعا كەلەر بولساق, قىتاي ەلىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ ءوزى بۇل سالاعا مويىن بۇرا باستادى. بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە جىلقى شارۋشىلىعىنا قاتىستى مال دارىگەرلەرىنىڭ حالىقارالىق كونفەرەنتسياسى ءوتىپ جاتىر. سونىمەن قاتار, جىلىنا ءبىر رەت, سىزدەردەگى پالاتا سەكىلدى مەكەمە بار, سوعان اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنەن ارنايى وكىل كەلىپ, مامانداردىڭ پىكىرىن تىڭدايدى. سوعان وراي الداعى جىلدا قانداي ماسەلەلەردى قاراستىرۋ كەرەك ەكەندىگىن كەلىسەدى.
– 1 ملرد قىتاي حالقىن جىلقى ەتىمەن قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىن بە?
– قازىرگى كەزدە الەمدىك جىلقى وسىرۋشىلەر قىتايدىڭ وسى سالاداعى قادامىن باقىلاپ وتىر. ەگەر بولاشاقتا قىتايدا ەتتى, ءسۇتتى جىلقى تۇقىمى داميتىن بولسا, ءبىزدىڭ قورىمىز جەتىسپەي قالاتىنى انىق. سوندىقتان ءبىز, ادەتتەگى جاعدايدا دا ىرگەدە وتىرعان قازاقستان بار, موڭعوليا بار, جايلاۋى كەڭ, جىلقى شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا ەڭ قولايلى جەر ەكەنىن ايتامىز. سول ەلدەردەگى جىلقىنى ءوزىمىزدىڭ جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ قورى رەتىندە پايدالانۋدى كوزدەيمىز. مىسالى قازاقستاندا ءونىمدى جىلقى شارۋاشىلىعى بويىنشا, مۇعالجار, كوشىم, جابى تۇقىمدارى بار. ءبىزدىڭ ەل وسى جىلقىلاردىڭ تۇقىمىن الۋعا كوپ كوڭىل بولەدى. تىم بولماسا, جىلقى ونىمدەرىن كوپتەپ كىرگىزۋدى قولعا الماقشىمىز.
– جىلقى مادەنيەتى, بۋدانداستىرۋ جايلى نە دەيسىز?
– بۇگىنگى تاڭدا جىلقى مادەنيەتى سالاسى وتە كۇردەلى جاعدايدا. قىتايدا دا, قازاقستاندا دا جەرگىلىكتى جىلقى بار. ءيا, راس, قازاق جىلقىسىنىڭ سىرت كەلبەتى سۇلۋ كورىنبەيدى. بىراق ونىڭ تابيعي ەرەكشەلىگى بار عوي. ال قازاق جىلقىسىنىڭ سىرت كەلبەتىنىڭ سۇلۋلىعى ءۇشىن بۋدان جاسايتىندار كوپ. ونىڭ نە كەرەگى بار? قانداي جىلقى تۇقىمىن باقساڭىزدار دا, تازا كۇيىندە باعۋعا بولادى عوي. اعىلشىن, اراب, احالتەكە باعۋعا بولادى, بىراق قازاق جىلقىسىنىڭ ءار تۇقىمىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. تابيعي, تۇرعان ورتاسىنا قاراي بەيىمدەلۋىن, جاراتىلىس ەرەكشەلىگىن ەسكەرۋ كەرەك. جانە قازاق جىلقىسىنىڭ قوعامدىق ورتادا وزىندىك قۇنى بار. بالكىم اعىلشىن جىلقىسى ودان اقشالاي قىمبات بولۋى مۇمكىن, بىراق ول قازاق جىلقىسىنان الەۋمەتتىك جاعىنان قۇنسىز بولاتىنى انىق. اعىلشىن تۇقىمى ءبىر عانا سالا بويىنشا – سپورتتىق سالا بويىنشا دامىعان. ال قازاق جىلقى تۇقىمىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى ودان ءمىنىس جىلقىسى دا, جۇيرىك, جورعا, كۇش كولىگى, ەتتى-ءسۇتتى باعىت بويىنشا دا جەتىلدىرۋگە بولادى.
مىسالى اعىلشىن جىلقىسى دەسە سپورتتىق باعىتتا عانا ەلەستەتەمىز. ال جەرگىلىكتى جىلقى تۇقىمىنا تابيعي تۇرعىدا, ەكولوگيالىق, ونىمدىلىك جانە ونىڭ گەندىك قورىنا دا قارايتىن بولساق اعىلشىن جىلقىسىنان الدەنەشە ەسە قىمبات ەكەنىن كورەمىز. ءبارىمىز بىلەتىندەي, ەۋروپادا پونيدان باستاپ الىپ جۇك تارتاتىن جىلقىعا دەيىن, بارلىعى دا قورعاۋعا الىنىپ, جەتىلدىرىلىپ, باعىم-كۇتىمدە تۇر. دەمەك ءبىز ءۇشىن دە قازاق جىلقىسى قاستەرلى بولۋى كەرەك. بۇل – كەلەر ۇرپاعىمىز ءۇشىن ەشقانداي اقشاعا ساتىپ الۋعا كەلمەيتىن ۇلكەن قور, ۇلكەن بايلىق. سونىمەن قاتار, تۋريزم سالاسىنا, جورعا, جۇيرىك بويىنشا اقىلدىلىق جاعىنا باعىتتاۋعا دا بولادى.
جوعارىدا ايتقانىمداي, بىزدەن ءبىر قاتەلىك كەتتى, قىتايدا ىلە جىلقىسىن اعىلشىن جانە ورلوۆ جىلقىسىمەن بۋدانداستىردى. ءتىپتى, قوستاناي جىلقىسى, رەسەيدىڭ اۋىر جۇك تارتاتىن جىلقىسى قاتارلى 18 ءتۇرلى ايعىردى قوستى. سول ارقىلى ىلە جىلقىسىنىڭ تۇقىمدىق ەرەكشەلىگىن السىرەتىپ جىبەردى. جىلقى قىر-سىرىن بىلەتىن ۇلكەن عالىمدار بۇل ىسكە قاتتى قاپا بولدى. ىلە جىلقىسى بۇرىن الامانعا دا, جورعاعا دا قاتىناسا بەرەتىن, قازىر بۇل تۇقىمنان جورعا شىقپايتىن بولدى. جىلقىنىڭ جورعا بولاتىن ەرەكشە گەندىك جاراتىلىسىن جوعالتىپ الدىق. مۇنىڭ ءوزى ءبىز ءۇشىن ورىنى تولماس جاعداي. وسى ماسەلەدەن كەيىن مەن بارىنشا بۋدانداستىرۋعا قارسى بولىپ كەلەمىن. سونىڭ ناتيجەسىندە قازىر ورىندى-ورىنسىز بۋدانداستىرۋ ازايدى.
– قىتاي دامىعان ەل, تەحنولوگياسى جەتىلگەن, ال ءداستۇرلى جىلقى شارۋاشىلىعىنا قالاي قارايدى?
– قىتايدا ءداستۇرلى جىلقى شارۋاشىلىعىنان زاماناۋي جىلقى شارۋاشىلىعىنا قالاي ءوتۋ كەرەك دەگەن ماسەلە قارالىپ جاتىر. سونىڭ ىشىندە ءونىمدى جىلقى شارۋاشىلىعىن دامىتۋ, جەرگىلىكتى تۇقىمدى قورعاۋ, ونىڭ ەكونوميكالىق قۇندىلىعىن ارتتىرۋ قاتارلى تۇيتكىلدەرىن الدىنعى ورىنعا قويىپ وتىر. 2010 جىلدان كەيىن بەيجىڭ اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىندە بىرنەشە جىلقى زەرتتەۋ ورتالىعى قۇرىلدى. سوندىقتان دا ونداعى جىلقىتانۋ سالاسى ەندى-ەندى ءتاي-ءتاي باسىپ كەلەدى. ال سىزدەردە ءداستۇرلى جىلقى شارۋاشىلىعى بويىنشا قانشاما جىلدىق تاريح بار. سوعان ساي قانشاما جىلقىعا ارنالعان كەڭ جايىلىم بار. بىلايشا ايتقاندا, قىتايلىق عالىمداردىڭ كوزىمەن قاراساق, سىزدەردىڭ التىندارىڭىز كومىلىپ جاتىر. سونى تەرىپ الۋعا مۇمكىندىكتەرىڭىز بولا تۇرىپ, ءمان بەرمەي وتىرسىزدار.
تاعى قايتالاپ ايتامىن, بىزگە اعىلشىن, اراب سەكىلدى اسىل تۇقىمدى جىلقىلارمەن باسەكەلەسۋدىڭ كەرەگى جوق, كەرىسىنشە ءوز قولىمىزدا باردى ۇقساتا ءبىلۋىمىز كەرەك. مىسالى ءونىمدى جىلقى شارۋاشىلىعى دەگەن كەزدە ءبىزدىڭ ەسىمىزگە بىردەن قازاقستان ءتۇسۋى كەرەك قوي. وعان سەبەپ تە جوق ەمەس, قىتايدىڭ وقۋلىقتارىندا ەتتى, ءسۇتتى باعىتتاعى مۇعالجار, كوشىم جانە ياكۋت جىلقىسى بار. قازىرگى كەزدە وسى جىلقى تۇقىمدارىن قىتايعا اكەلۋ ماسەلەسى قاراستىرىلىپ جاتىر.
وتكەن جىلى ىشكى موڭعولياعا بارىپ جىلقى شارۋاشىلىعى بويىنشا لەكتسيا وقىدىم. سول كەزدە دە اتالعان جىلقى تۇقىمدارى تۋرالى ايتتىم. سەبەبى قازىر قىتايدا جىلقى تۇقىمىن ناقتىلاۋ, ىرىلەندىرۋ, باعىت بويىنشا, ساپا بويىنشا سۇرىپتاۋ ءجۇرىلىپ جاتىر. بۇل ءۇشىن تۇقىمدى, اتالىق قوردى قايدان الامىز دەپ سۇرايتىندار كوپ. ءبىز بىردەن قازاقستانمەن بايلانىس ورناتۋدى ۇسىنامىز. قازاقستانعا ساپار جاساۋىمداعى باستى ماقساتىمنىڭ ءبىرى دە, وسى جىلقىلاردى ءوز كوزىممەن كورىپ, مامان رەتىندە ساراپتاۋ بولاتىن.
قازاقستان بۇل تۇرعىدا قىتايدان كوش ىلگەرى. ءسۇتتى-ەتتى باعىتقا ارناپ بولەك تۇقىم, سپورتتىق باعىتقا ارناپ بولەك تۇقىم جەتىلدىرىپ شىعاردى. وسى باعىتقا ءبولۋ جىلقىنىڭ بولاشاعىن ساقتاپ قالۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك. جانە قازاقستاننىڭ تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى جىلقى زەرتتەيتىن جەرگىلىكتى مامانداردىڭ كوپتىگى. اسىرەسە ءار شارۋاشىلىقتى ءوز باقىلاۋىنا الىپ وتىرعان جىلقىتانۋشى عالىمداردى كورگەن كەزدە قاتتى قۋاندىم. قىتايدا جىلقى شارۋاشىلىعىنا ارنالعان حالىقارالىق جيىندار وتە كوپ وتەدى. پىكىر الماسىپ, تاجىريبە ءبولىسۋ ءۇشىن قازاقستاندىق عالىمدار دا سول جيىندارعا قاتىسىپ تۇرسا دەيمىن.
– قازاق جىلقىسىنىڭ شارۋاشىلىقتاعى ەرەكشەلىگىن ايتىپ جاتىرسىز عوي. ال گەندىك ەرەكشەلىگى قانداي دەگەن ساۋالعا توقتالىڭىزشى?
– الەمدە جىلقى تۇقىمىنىڭ انالىق گەندىك ەرەكشەلىگى 18 ءتۇرلى بولادى ەكەن. قازاق جىلقىسى سونىڭ 13-ءىن يەلەنىپتى. دەمەك, ءبىزدىڭ قازاق جىلقىسىنىڭ گەندىك, تۇقىمدىق باسىمدىعى جوعارى دەگەن ءسوز. بۇل قازاق جىلقىسىنىڭ الەمدىك جىلقى تۇقىمدارىنىڭ ىشىندە باستاۋشى توپتا تۇراتىنىن كورسەتەدى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
