«يزرايل–قاتار قاقتىعىسى»: تاياۋ شىعىستاعى تەپە-تەڭدىك شايقالدى

9 قىركۇيەك 2025 ج. دوحادا (قاتار) ورىن العان اۋە سوققىسىنان كەيىن يزرايل مەن قاتار اراسىنداعى بۇرىن سالىستىرمالى تۇردە قابىقشالانعان قارىم-قاتىناس كۇرت شيەلەنىسە ءتۇستى. بۇل ءبىر وقيعا عانا ەمەس: ول تاياۋ شىعىستاعى بىتىمگەرشىلىك مەحانيزمدەرى, قاتاردىڭ دەلدالدىق ءرولى, جانە «ابراام كەلىسىمدەرى» اياسىنداعى نورماليزاتسيا ۇدەرىستەرى ءۇشىن تەستكە اينالدى. تومەندەگى ماقالادا وقيعا حرونولوگياسى, نەگىزگى تاراپتاردىڭ ۇستانىمى, ايماقتىق جانە حالىقارالىق سالدارلارى, سونىمەن بىرگە مۇمكىن ستسەناريلەر جانجاقتى ساراپتالىپ, ناقتى دەرەككوزدەرگە سۇيەنە وتىرىپ تالدانادى.

نەگىزگى فاكتىلەر

— 2025 جىلعى 9 قىركۇيەكتە دوحاداعى اۋە سوققىسىندا حاماس كوشباسشىلارى مەن قاتار قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرى قازا تاپقانى تۋرالى حابارلاندى — قاتار بۇل سوققىنى «مەملەكەتتىك تەرروريزم» دەپ ايىپتادى.  — اۋە سوققىدان كەيىن قاتار ارالىق كەلىسسوزدەر مەن بىتىمگەرشىلىك ساياساتىن توقتاتاتىندارىن مالىمدەدى; دوحادا شۇعىل اراب-يسلام كوشباسشىلارى ءسامميتى جاريالاندى.
— يران, ءباا سەكىلدى كەيبىر ايماقتىق اكتورلار دا ءيزرايلدىڭ ارەكەتىن ايىپتاپ, قاتاردى قولدادى; اقش وكىلدەرى مەن كەيبىر باتىستىق سەرىكتەستەر وقيعانىڭ سالدارىن «تىنىشتاندىرۋ قاجەت» دەپ سانادى. اقش جوعارى دەڭگەيلى لاۋازىمدى تۇلعالارى وقيعاعا قاتىستى الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى.

وقيعانىڭ قىسقاشا حرونولوگياسى  قاتار 2023–2025 جىلدارى پالەستينا تاراپىمەن, سونىڭ ىشىندە حاماسپەن بايلانىس پەن دەلدالدىق ورناتقان ماڭىزدى ويىنشى بولدى: ول تۇتقىندار الماسۋ, گۋمانيتارلىق كومەكتى ۇيلەستىرۋ, جانە ءبىتىم كەلىسسوزدەرىنىڭ حابىنا اينالدى. ءيزرايلدىڭ 9 قىركۇيەكتەگى شابۋىلى (دوحادا) وسى دەلدالدىق تەپە-تەڭدىكتى بۇزىپ, ماسەلەنى جوعارى دەڭگەيگە شىعاردى — قاتار دەلدالدىقتى ۋاقىتشا توقتاتىپ, ايماقتىق رەاكتسيانى ۇيلەستىرۋ ءۇشىن ەلگە ءارتۇرلى اراب جانە يسلام مەملەكەتتەرى باسشىلارىن شاقىردى.

نەگىزگى ويىنشىلاردىڭ ۇستانىمدارى مەن مەسسەدجدەرى يزرايل: پرەمەر-ءمينيستردىڭ قىسىم جاساۋىمەن جانە قاۋىپسىزدىك ارگۋمەنتتەرىمەن يزرايل بۇل وپەراتسيانى حاماس-تىڭ جوعارعى جينالىسىن نىساناعا العان «ءوزىن-ءوزى قورعاۋ» ارەكەتى رەتىندە اقتايدى. يزرايل بيلىگى كەيبىر حاماس جەتەكشىلەرىنىڭ قاتارداعى بولۋىن «بەيبىتشىلىك جانە تۇتقىن الماسۋ كەلىسسوزدەرىن تەجەيتىن فاكتور» دەپ سيپاتتادى.

قاتار: دوحا بۇل سوققىنى حالىقارالىق قۇقىققا قايشى جانە دەلدالدىق رولگە تىكەلەي شابۋىل رەتىندە قابىلدادى. قاتار پرەمەر-ءمينيسترى مەن سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سوققىنى «جازاعا جاتادى» دەپ باعالاپ, اراب-يسلام ەلدەرىنىڭ بىرلەسكەن رەاكتسياسىن تالاپ ەتتى. قاتاردىڭ دەلدالدىقتان باس تارتۋى ءبىتىم پروتسەسىن السىرەتە الادى.

اراب الەمى مەن GCC (تكق) رەاكتسياسى: بىرقاتار اراب جانە مۇسىلمان مەملەكەتتەرى ءيزرايلدىڭ ارەكەتىن ايىپتادى; بۇۇ مەن اراب لاۋازىمدار دا باقىلاۋدا. وڭىردەگى نورماليزاتسيا — اسىرەسە «ابراام كەلىسىمدەرى» اياسىنداعى كەلىسسوزدەر — وسى وقيعادان قاتتى اسەر الۋى مۇمكىن دەگەن ءۋاج بار.

اقش پەن باسقا حالىقارالىق ويىنشىلار: اقش-تىڭ رەسمي تۇلعالارى وقيعاعا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ, قاقتىعىستى ورشىتپەي «مۇقيات» ءجۇرۇدى تالاپ ەتتى; بىراق اقش-يزرايل ستراتەگيالىق وداقتاستىعى بۇل داۋدى «ايماقتىق قاۋىپسىزدىككە اسەر ەتۋى مۇمكىن» دەڭگەيگە جەتكىزدى. اقش ىشىندەگى پىكىر-تالاستار مەن حالىقارالىق قىسىم ءيزرايلدىڭ ارەكەتتەرىن قايتا قاراۋعا ءماجبۇر ەتۋى ىقتيمال.

نەگە بۇل وقيعا ۇلكەن ماسشتابتى داعدارىسقا اكەلەدى?

دەلدالدىق داعدارىسى جانە تۇتقىن/ترانشەي كەلىسىمدەرىنىڭ بۇزىلۋى قاتار — تۇتقىندار الماسۋ مەن حۋمانيتارلىق لوگيستيكانىڭ نەگىزگى حابى بولعاندىقتان, ونىڭ دەلدالدىقتان شەتتەتىلۋى كونسترۋكتيۆتى كەلىسىمدەردىڭ جىلدامدىعىن باسەڭدەتەدى. بۇل اسىرەسە تۇتقىندار ماسەلەسى مەن ۋاقىتشا بىتىمدەردى قاجەت ەتەتىن ەگجەي-تەگجەيلى مەحانيزمدەر ءۇشىن اسا قاۋىپتى.

ايماقتىق ديپلوماتيالىق شيەلەنىس پەن نورماليزاتسيانىڭ كەرى اسەرى گۋبەرناتيۆتى شاعىلىستار: ءيزرايلدىڭ قاتارعا سوققىسى جىلدار بويى قالىپتاسقان «امەريكا قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگى ارقىلى» ساقتالعان اراب-يزرايل نورماليزاتسيا سەنىمىن السىرەتەدى. بۇل السىرەۋ اسىرەسە ءباا سياقتى ەلدەردىڭ يزرايلمەن ەكونوميكالىق-اسكەري بايلانىستارىن قايتا قاراۋىنا سەبەپ بولۋى مۇمكىن, نەمەسە كەم دەگەندە نورماليزاتسيانى كەڭەيتۋ جوسپارىن تەجەيدى.

قايتا ۇلعايعان ىقتيمال ەسكالاتسيا مەن قورعانىس شىعىندارى قاتار — ناتو-عا ۇقسامايتىن, بىراق ايماقتىق قاۋىپسىزدىككە ماڭىزدى ينفراقۇرىلىمعا يە مەملەكەت. وسى سوققى وڭىردە ءوش الۋ نەمەسە باسقا اراب دەرجاۆالارىنىڭ قارىم-قاتىناستى قاتايتۋ قاۋپىن تۋدىرادى. بۇل ءوز كەزەگىندە تەڭىز جولدارى, مۇناي تاسىمالى جانە ايماقتىق اسكەري-تەحنيكالىق ارىپتەستىكتەرگە اسەر ەتۋى مۇمكىن.

حالىقارالىق قۇقىق, ديپلوماتيكا جانە مورالدىق ارگۋمەنتتەر قاتار مەن كوپتەگەن حالىقارالىق اكتورلار سوققىلاردىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىق پەن دەلدالدىق رولگە باعىتتالعان شابۋىل رەتىندە قاراستىرىلۋىن ايتادى — بۇل حالىقارالىق قۇقىقتىق سانكتسيالاردىڭ, رەزوليۋتسيالاردىڭ نەمەسە سىرتقى قىسىمنىڭ نەگىزى بولۋى مۇمكىن. يزرايل ءوز ارەكەتىن قاۋىپسىزدىك نەگىزىندە اقتايدى, بىراق بۇل داۋلار قارسىلىقتى ودان ءارى ۇلعايتادى.

مۇمكىن ستسەناريلەر (قىسقا مەرزىمدى جانە ورتا مەرزىمدى)

قىزۋ شيەلەنىس جانە قاتتى ديپلوماتيالىق داعدارىس ء(جيى كورىنەدى): قاتار دەلدالدىقتان ۋاقىتشا شەتتەتىلەدى, اراب ەلدەرى بىرقاتار سانكتسيالىق سيپاتتاعى جانە ديپلوماتيالىق شارالاردى (سىنىپتاس دەكلاراتسيالار, شەكارالىق شەكتەۋلەر, ساۋدا/ديپلوماتيالىق قىسىم) قاراستىرا الادى.

باياۋ دەەسكالاتسيا جانە دەلدالدىق قايتا قۇرىلۋى: حالىقارالىق قىسىم (اقش, ەۋروپا, بۇۇ) يزرايل مەن قاتاردى داۋىستى ءسال جەڭىلدەتىپ, دەلدالدىق مەحانيزمنىڭ قايتا جارامدىلىعىن قامتاماسىز ەتۋى مۇمكىن. بىراق بۇل وڭاي بولمايدى: سەنىم مەن لوگيستيكا قايتا قالپىنا كەلۋى ءۇشىن ايلار قاجەت.

نورماليزاتسيا ۇدەرىستەرىنىڭ تەجەلۋى: «ابراام كەلىسىمدەرى» اياسىنداعى ءارى قارايعى كەڭەيۋ مەن ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جوبالارى تەجەلىپ, ايماقتىق گەوساياساتتا جاڭا بولىنۋلەر پايدا بولادى.

نە ىستەۋ كەرەك  • قىسقا مەرزىمدە: حالىقارالىق قاۋىمداستىق (ارا, بۇۇ, اقش سياقتى) تاۋەلسىز تەرگەۋ-مەحانيزمىن ىسكە قوسىپ, وقيعا فاكتىسىن اشىق جانە جىلدام تەكسەرۋگە ىقپال ەتۋى كەرەك. ادال تەرگەۋ سەنىمدى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ العىشارتى. • دەلدالدىق ءۇشىن قاۋىپسىز كەپىلدىكتەر: قاتار سەكىلدى دەلدالدارعا «تاڭباشالانعان قاۋىپسىزدىك ايماقتارى» نەمەسە حالىقارالىق باقىلاۋمەن قامتاماسىز ەتىلگەن كەپىلدىكتەر بەرىلۋى ءتيىس — وسىلايشا ديالوگ پلاتفورمالارى مۇددەگە ساي ساقتالۋى مۇمكىن.  • نورماليزاتسيا مەن پالەستين ماسەلەسىن قايتادان كۇن تارتىبىنە شىعارۋ: ناقتى پروگرەسسسىز نورماليزاتسيانىڭ كەڭەيۋى تۇراقسىز بولادى; يزرايلمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستى كەڭەيتۋدى جالعاستىرۋ ءۇشىن پالەستين ماسەلەسىنە شىنايى جانە ايقىن شەشىمدەر قاجەت.

قورىتىندى: قاي جەردە تۇرمىز جانە كەلەسى قادامدار قانداي? دوحاداعى اۋە سوققىسى — ايماقتىق تەڭگەرىمنىڭ سىنالعان بەلگىسى. ول قاتاردىڭ دەلدالدىق ءرولىن ۋاقىتشا تۇرالاتىپ, ءيزرايلدىڭ ارەكەتتەرىنىڭ ايماقتىق رەاكتسيالارعا قالايشا اسەر ەتەتىنىن كورسەتتى. بۇل وقيعا تەك ەكى ەل اراسىنداعى داۋلاستان اسىپ, تاياۋ شىعىستىڭ ديپلوماتيالىق ارحيتەكتۋراسىنا, ايماقتىق نورماليزاتسياعا جانە حالىقارالىق بىتىمگەرلىك مەحانيزمدەرگە اسەر ەتۋى مۇمكىن. كەلەسى اپتا-ايلاردا جوعارى دەڭگەيدەگى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستار, اراب-يسلام ءسامميتىنىڭ شەشىمدەرى جانە سشا/ەو-نىڭ ارالاسۋى وقيعانىڭ باعىتىن ايقىندايتىن بولادى.