قانداستار تۋرالى قانشا ايتساق تا از

ەلiنە اسىعىپ, تۋعان جەرiنiڭ توپىراعىن يiسكەۋ باقىتىنا يە بولا الماي جۇرگەن قانداستار قانشاما. ولار قاي جەردە جۇرسە دە وتانىنا ورالۋ مۇمكiندiگiن كۇتۋدەن ەش جالىعار ەمەس. وسىنداي اسقاق ارمانمەن قازاقستانعا قىتايدان سوناۋ تاۋەلسiزدiككە بەت بۇرعان جىلدارى ورالعان ەربولات ءشامشارiپ بۇگiندە «ق ۇلىستاي» جشس-i كاسiپورنىنىڭ ديرەكتورى. تاياۋدا بiز ەربولات اعامەن ورالماندار ماسەلەسi جونiندە اڭگiمەلەسكەن ەدiك.

– ەربولات اعا, بۇگiندە قانداستارىمىزدىڭ وتانىنا كەلۋ قارقىنى قالاي?

– كەز كەلگەن شەتتەگi قانداسىمىز ءوز ەلiنە, تۋعان وتانىنا كەلۋگە اسىعادى. بۇل ولاردىڭ كوپتەن كۇتكەن اسىل ارمانى. ونىڭ ۇستiنە مىنا ءوسiپ كەلە جاتقان ۇرپاعى ءوز ەلiندە بiلiم الىپ, ءوز تiلiندە سويلەسە ەكەن دەيدi. سوندىقتان دا كەيبiر قانداستار كۆوتاعا دا, ەشتەڭەگە قاراماستان وزدەرi كەلۋگە تالپىنىپ, ارماندارىنا جەتiپ ءجۇر. بiراق كەلۋiن كەلسە دە, بiراز قيىنشىلىقتارعا تاپ بولادى. ەڭ ۇلكەن قيىنشىلىق – تۇرعىن ءۇي ماسەلەسi. ايتەۋiر, وزiمەن الا كەلگەن ازىن-اۋلاق قارجىسىنا پاتەر جالداپ, ءومiر ءسۇرiپ جاتقاندارى كوپ. ەگەر كۆوتاعا قارايمىن دەسە, وتانىنا كەش ورالۋ قاۋپi تاعى بار.

– ال قىتايداعى قانداستارعا بيىل قانشا كۆوتا ءبولiندi?

– وتە از. كوبiنەسە وزبەكستان قازاقتارىنا كوپ بولiنەدi, ولارعا بيىل كۆوتا 11 مىڭ وتباسىعا كوزدەلسە, قىتايداعى قانداستارعا بار بولعانى 1065 وتباسىعا بولiنگەن. قىتايدا رەسمي دەرەك بويىنشا 1,5 ملن. قازاق بار. ناقتىراق ايتساق, 2 ملن.-نان اسادى. ەگەر ولاردى تەز ارادا كوشiرiپ الماساق, ەرتەڭ ولار كوپكە جۇتىلىپ كەتۋi عاجاپ ەمەس.

– سوندا مۇنىڭ وزiنە iلiگۋ قيىننىڭ قيىنى بولدى عوي…

– راسىندا دا سولاي. ماسەلەن, مينيسترلiكتەگiلەر جىلدا كۆوتانىڭ سانىن كوبەيتiپ-اق كەلەدi. 2005-2007 جىلدار ارالىعىندا وتانىنا كەلەتiن وتباسىنىڭ سانى 15 مىڭعا جەتiپتi. بiراق, مۇنىڭ iشiندە دە پاراقورلىق پەن سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ تامىرى جايلاپ بارادى دەپ ەستيمiز. بۇل 15 مىڭ كۆوتانى ءار ەلدەگi قانداس-باۋىرلارعا بولگەندە, كەيبiرiنە جەتپەي دە قالادى. از. ءار وتباسىندا ەڭ كەمiندە 7-8 جاننان بولادى عوي.

– وتباسىنىڭ ءاربiر مۇشەسiنە بەرiلەتiن 700 دوللارلىق جاردەماقى جەتەدi دەپ ويلايسىز با?

– جەتپەيدi. ماسەلەن, بۇل اقشانى جان باسىنا شاقساق, شامامەن 3-4 مىڭ دوللارداي بولادى ەكەن. مىنانداي, قىمباتشىلىق كەزدە بۇعان ءۇي تۇرماق, جەر دە الا المايسىڭ. اسiرەسە, الماتى قالاسىندا كەيiنگi كەزدەرi جەر ماسەلەسi كۇيiپ تۇرعانى انىق. سوندىقتان ءار ادام باسىنا بەرiلەتiن وسى جاردەماقىعا 350 دوللاردان يپوتەكاعا قول جەتكiزسە دە جاقسى بولار ەدi. بiراق ماسەلەنiڭ بۇل جاعىن قاراستىرىپ جاتقان ەشكiم جوق. كۆوتامەن كەلگەن ورالمان وسىنداي كۇي كەشiپ جۇرگەندە, ءوز كۇشiمەن كەلگەن ورالمان باسپاناعا, نە تيتتەي جەرگە يە بولا الا ما, ويلاڭىزشى?

– ولار كۇنiن قالاي كورiپ ءجۇر?

– قۇدايعا شۇكiر, قىتايدان, موڭعوليادان كەلگەن كەز كەلگەن ورالمان بiلiمدi, بiلiكتi مامان. سونداي-اق, ولاردىڭ iشiندە قولونەر بۇيىمدارىنىڭ ءتۇر-ءتۇرiن جاساپ, سالت-ءداستۇردi دە ۇلىقتاپ جۇرگەندەرi بارشىلىق. قازاقتا «كاسiبiڭ– ءناسiبiڭ» دەمەۋشi مە ەدi, مiنە, وسى قولدان كەلگەن ونەرiن پايدالانىپ, ساتىپ, اقشا قىلىپ, بالا-شاعاسىن اسىراپ كەلەدi. سەنبەسەڭiز, جەتiسۋ وڭiرiنە قونىس تەپكەن ورالماننىڭ ءبارi ورىستانىپ بارا جاتقان جەرلەردi قازاقيلاندىرىپ, بiزدiڭ اتا-بابادان كەلە جاتقان ءداستۇرiمiزدi جالعاستىرىپ ءجۇر. مۇنىڭ ءوزi ەلiمiزگە قوسقان بiر ۇلەس.

– ءوزiڭiز وتانىڭىز – قازاقستانعا قاشان كەلدiڭiز?

– قازاقستانعا 1988 جىلى كەلسەم دە, رەسمي تۇردە 1990 جىلى كەلگەن بولىپ ەسەپتەلەمiن. ءاۋ باستا شانحايدا بiلiم الىپ, اسپيرانتۋرانى بiتiرiپ, وسىندا تاجiريبەمدi تولىقتىرۋعا كەلدiم. ول كەزدە كەڭەستiك ءداۋiردiڭ ءالi دە بولسا, جاساپ تۇرعان شاعى. قازiرگiدەي ورالمانداردىڭ وتانىنا ات باسىن تiرەۋi مۇمكiن ەمەس بولاتىن. كوبiنەسە زيالىلار عانا تۋعان جەرiنە كەلۋ باقىتىنا يە بولدى. شۇكiر, تاۋەلسiزدiك العالى بەرi ەلiمiزگە شامامەن 480 مىڭنان استام ادام كوشiپ كەلiپتi.

– ەستۋiمiزشە, ورالماندار اراسىندا دا وتانىنا ورالعانى ءۇشiن وكiنەتiندەر كەزدەسەدi ەكەن…

– ابدەن بiر جەرگە ەتi ۇيرەنiپ, قانى سiڭiسiپ كەتكەننەن بولار, كەيبiر قانداستار ەلگە كەلگەندە ءوز ورنىن تابا الماي قينالىپ قالادى. ونىڭ ۇستiنە الاياق پەن قۋلارعا الدانىپ جاتاتىندارى بار. ولار iسكەر, بiلiمدi ادامدار بولعانمەن, ورتاعا بەيiمدەلمەگەندiكتەن, اسiرەسە, جەمقورلىق جاعدايعا, توسقاۋىلدارعا كەزiگiپ, جۇرەكتەرi شايلىعىپ جاتادى. كiم بiلەدi, سودان دا جەرسiنبەۋi مۇمكiن. ءار ءتۇرلi جاعداي كەزدەسiپ جاتادى عوي. ماسەلەن, 2000 جىلى مەجەلi ۋاقىتىندا باسپاناعا يە بولا الماعان ورالمانننىڭ بiرازى كەلگەن جەرiنە قايتۋعا ءماجبۇر بولىپتى. بۇعان كiنانi قايدان iزدەيمiز? ارينە, بۇل دا ورالمان ماسەلەسiنiڭ دەر كەزiندە شەشiلمەي, قوردالانىپ قالا بەرۋiنەن تۋادى. ايتپەسە, «ەلiم, وتانىم» دەپ تالايدان ارمان ەتكەن مەكەنiن تاستاپ, قايتا كەتۋ قيىننىڭ قيىنى.

– وسى ۋاقىتقا دەيiن ەلiمiزدە ءۇش قۇرىلتاي ءوتتi. سiزدiڭشە, وسىنداعى كوتەرiلiپ جاتقان ماسەلەلەر ايقىن با?

– شىنى كەرەك, بۇل قۇرىلتايدىڭ بiرەۋiنە دە قاتىسقان جوقپىز. تiپتi, ءوزiم بiلەتiن قىتاي, موڭعوليادان كەلگەن زيالى ازاماتتار دا بارعان جوق. العاشقى ەكi قۇرىلتايدا كوتەرiلگەن ماسەلە ءسوز كۇيiندە قالىپ قويعانمەن, كەيiنگi ءۇشiنشi قۇرىلتايدا ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن ارنايى باعدارلاما قابىلدانعانىن بiلەمiز. وسى 2005-2007 جىلعا ارنالعان باعدارلاما اياسىندا شەتەلدەگi قانداستاردى قولداۋ ماقساتىمەن ءتۇرلi مادەني, عىلىمي, ەكونوميكالىق بايلانىستاردى دامىتۋ باستى نازارعا الىنعان سىڭايلى. ەگەر بۇل ورىندالىپ جاتسا, شەتەلدەگi باۋىرلار ءۇشiن دە, وتانىنا ورالىپ جاتقان ورالماندار ءۇشiن دە ۇلكەن جاردەم.

– ەلباسىنىڭ سوڭعى قۇرىلتايدا «ورالمانداردىڭ باستى ماقساتى – قازاقستاننان بiردەڭە دامەتۋ ەمەس, بiردەڭە بەرۋ بولسىن» دەگەنiن ەستiگەن شىعارسىز. سiز وتانىڭىزعا نە بەرiپ ءجۇرسiز?

– بiز ەلگە ورالعاندا الاقانىمىزدى جايىپ, ءجاي كەلگەن جوقپىز. وزiمiزبەن بiرگە كوپ ينۆەستيتسيا الا كەلدiك. تۋرا سول قارجىمەن قازiرگi دۇنيەجۇزi قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ عيماراتىن سالدىق. ودان كەيiن ەشكiمگە اۋىرتپالىق سالماي, ءوز مۇمكiندiكتەرiمiزگە سۇيەنە وتىرىپ, «ق ۇلىستاي» جشس-i كاسiپ ورنىن اشتىق. ول ءۇشiن «يگiلiك» كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتi بولاتحان كاكەن ۇلىنا ايتار العىس شەكسiز. بۇل بiزگە ۇلكەن مەكتەپ دەسەم ارتىق ەمەس. بiراز جىلدان بەرi وسى جەردەگi بازاردىڭ سۇرانىسىمەن قۇرىلىس ماتەريالدارىن ۋاقىتىندا جەتكiزiپ وتىردىق. قۇدايعا شۇكiر, قازiر 20-دان استام ورالماندى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتتiك. سودان 2004 جىلدان بەرi كەدەن تەكسەرۋiنەن ءوتiپ, بiراز شويىن رادياتور اكەلدiك تە, 2005 جىلى جۇمىس توقتاپ قالدى. سەبەپ, كەدەندەگi ورىنسىز كەدەرگiلەر الدىمىزدان كولدەنەڭ شىعا بەردi.

– ول قانداي كەدەرگi?

– وسى بيزنەسپەن اينالىساتىن ورالماندار ورتاق پiكiرگە كەلiپ, زاڭ جولىمەن جۇمىس iستەيمiز دەپ, ۇستiمiزدەگi جىلى شويىن رادياتور زاۋىتىمەن كەلiسiپ, تەمiرجول ارقىلى تاۋار وتكiزۋگە كەلiسiمگە كەلدiك. ودان الماتى قالاسىنا مۇنىڭ ەكi ۆاگونى كەلدi دە, كازتورگ قويماسىندا تۇردى. بارلىق قۇجات تولىق كورسەتiلسە دە, كەدەن قىزمەتكەرلەرi: «كiتاپقا تۇسپەگەن زاڭ, ياعني, وزدەرiنiڭ «جانقالتاسىندا» عانا جازىلعان زاڭ بار, ول «ۋسلوۆنايا تسەنا» دەپ اتالادى. ونىڭ باعاسى 1,08$/كگ بولىپ ەسەپتەلەدi, ال, اقشا بەرسەڭ «ۋسلوۆنايا تسەنا» الىپ تاستالىنادى», – دەيدi. بۇل كەدەن قىزمەتكەرلەرiنiڭ پارا الۋىنا جاسالعان قولايلى جولدىڭ بiر ءتۇرi ەمەس پە? ەگەر دە بۇل بۇيرىق ەلگە پايدالى بولسا, نەگە اشىق تۇردە ايتىلمايدى, نەگە باسپاسوزدە جاريالانبايدى? بiز وسى ۋاقىتقا دەيiن كەدەندiك تاريف بويىنشا جۇمىس iستەپ كەلەمiز, نەگە جوعارىداعىداي قۇپيا بۇيرىقتاردى بiز بiلمەيمiز. وسىنىڭ انىق-قانىعىن بiلۋ ماقساتىمەن بۇل ماسەلەنi حات تۇرiندە قر ەكونوميكالىق جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس جونiندەگi اگەنتتiگiنە, جوعارعى سوتقا, پروكۋراتۋراعا جولدادىم.

– ناتيجەسi نە بولدى?

– حاتىمدى ءباسپاسوز بەن تەلەديدارعا جولداعانىمدى دا اشىق ايتتىم. بۇل قازاقستانداعى شاعىن بيزنەستiڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي كەدەرگi اكەلەدi. Iسكەر اعايىنداردىڭ بايلانىس ورناتا الماۋىنىڭ سەبەبi, بiزدiڭ شاعىن جانە ورتا بيزنەستiڭ دۇرىس جولعا قويىلماۋىندا. جانايقايىم اياقسىز قالعان جوق. جوعارىداعى ايتقان مەكەمەلەردەن جاۋاپ كەلگەننەن كەيiن وزدەرi-اق شاقىردى. وسى حاتتىڭ ارقاسىندا قويمادا تۇرعان زاتىمىزدىڭ كۇندەلiكتi اقشاسىن عانا تولەپ, قايتارىپ الدىق. بiراق بiز ءۇشiن بiر بۇل ەمەس, سالىناتىن سالىقتىڭ كوپتiگi دە بiتپەس جىرعا اينالدى. سالىق كودەكسiندە ورالمان جەكە تولقۇجاتىن الىپ, جەكە كاسiپكەر رەتiندە تiركەلسە, سالىق تولەۋدەن بوساتى¬لادى جانە جەر كودەكسiنiڭ 46-بابىنا سايكەس ولارعا جەكە شارۋاشىلىعى, ءوندiرiسi ءۇشiن جەر تەلiمدەرi بەرiلەدi دەگەن بوس ءسوز بولىپ قالدى. قولىنىڭ ەبi بار, iس جاساي الاتىن, كاسiپپەن اينالىسىپ, ونىڭ تiلiن بiلiپ قالعان ورالمان ءوز وتانىندا ەل قاتارلى كۇنiن كورiپ, بالا-شاعاسىن اسىرايىن دەسە, وسى سالىقتىڭ قۇنىنان اتتاپ باسا المايدى.

– قازاقستانعا كەلۋ كەزiندەگi قيىنشىلىقتار مەن ازاماتتى الۋداعى كەدەرگiلەرگە توقتالىپ وتسەڭiز?

– بۇرىن قىتاي تولقۇجات بەرمەيدi دەپ قينالاتىن بولساق, قازiر ۆيزا ماسەلەسi كۇردەلەنiپ بارادى. ۇرiمشiدەگi ەلشiلiكتە قۇجات الۋ ءۇشiن 3-4 اي بۇرىن كەزەكتە تۇرعاندار بار. تiپتi, قانداستاردىڭ كوبi سول جەردە توسەنiشiن توسەپ, جاتا-جاستانا كۇتۋدەن جالىعار ەمەس. ەلiمiزدە بiلiم العىسى كەلەتiن جاستار دا ءالi كۇنگە دەيiن سول ۆيزاسىن الا الماي ۋاقىتىن ءولتiرiپ جاتىر. جاقىندا قىتايعا جولىم ءتۇسiپ ەدi. سوندا قۋانعانىم, ۆيزا قۇنى ارزانداپتى, 40-60 يۋان شاماسىندا. بۇعان دا تاۋبە دەپ وتىرعان حالىق قازاقستاننان بiرەۋ-مiرەۋ كەلiپتi دەسە, قازاق حالقىنىڭ جاعدايىن سۇراپ, شىر-پىر بولادى. سiز ايتپاساڭىز دا, وسكەمەن, سەمەي, الماتى, تالدىقورعان توڭiرەگiندە قانداي اۋدان, اۋىل بار ەكەندiگiن كورمەي-اق بiلiپ وتىر. ويتكەنi, ولاردىڭ اڭگiمەسiنiڭ نەگiزگi اۋانى – قازاقستان, قازاق ەلi تۋرالى. ونىڭ ۇستiنە كۇندەردiڭ كۇنiندە بارا قالساق, مال, ەگiن شارۋاشىلىعى جانە شاعىن بيزنەسپەن اينالىسۋعا قولايلى جەردەن قونىس تەپسەك دەيدi.

– نەگiزiنەن سولتۇستiك ءوڭiردi قازاقيلاندىرۋعا بايلانىستى ورالماندارعا كۆوتانى كوبiنە-كوپ وسى ايماققا بەرiپ جاتادى. ال قانداستار بولسا, قازاق تىعىز قونىستانعان الماتى, وڭتۇستiك قازاقستان, جامبىل وبلىستارىندا ءتۇتiنiن تۇتەتكiسi كەلەدi. وسىعان نە ايتاسىز?

– «اندا بار, مۇندا كەل» دەگەن ولارعا قيىن تيەدi. ورالمان ەلiمiزدە ۇستەمدiگiن ءالi جۇرگiزiپ تۇرعان ورىس تiلiن بiلمەگەندiكتەن دە, بiراز ابiگەرگە تۇسەدi. ونى ءوز باسىمنان دا تالاي وتكiزدiم. ەگەر دە جەر تەلiمi نەمەسە باسپانا بەرiلەتiن بولسا, ودان قاشۋدىڭ كەرەگi جوق سياقتى.

– ماسەلە كۆوتانى العاننان كەيiن, قايتا ارىز جازىپ, «وسى قالاعا نەمەسە اۋدانعا كوشسەم» دەيتiندەردە بولىپ تۇر عوي…

– ەستۋiمشە, مۇنداي جاندار بار. اتا-بابادان ميراس بولىپ كەلگەن سالت-ءداستۇردi بەرiك ۇستانعاندىقتان, سول قازاقيلىققا جاقىن تۋىس-باۋىرلارمەن ارالاسقاندى ءجون كورەتiن بولۋى كەرەك. ءار ەلدە ءار ءتۇرلi بەيiمدiك ورتا. ونى تاپپاعان ادام جەرسiنبەيدi دە. بiراق قازاقستاننىڭ قاي قالاسىندا بولسىن, باستىسى – ەڭبەك ەتسەڭ, ءومiر سۇرۋگە جاعداي بار.

– قىتايدا قازاقتىڭ تiلi ءوشiپ جاتقان جوق پا?

– جوق. ءوزiم دە قىتايشا وقىدىم, قىتاي تiلiنەن ساباق بەردiم. بiراق وسىنداعى قازاق تiلiن مىقتى بiلەمiن دەگەندەردiڭ قالپاعىن شىر اينالدىرا الاتىن قاۋقارىم بار. قىتايداعى قازاق وزگە تiلدi ۇيرەنسە دە, ءوز تiلiندە تازا سويلەيدi. مىنا ەلiمiزدەگi جاڭا قازاقتار سەكiلدi ءسوز اراسىنا باسقا تiلدi مۇلدە ارالاستىرمايدى. سول سياقتى ۇرiمشiدە 2 تەلەارنا (شىڭجان–1, شىڭجان–2), جانە ونداعان باسىلىمدار تازا قازاق تiلiندە شىعىپ حابار تاراتادى. تiپتi, اقپارات قۇرالدارىنىڭ جارناماسىنا دەيiن قازاقشا. سونداي-اق, جاقىندا ۇرiمشiدە وتكەن الماتى كۇندەرi دە ءوز دەڭگەيiندە شىرقالىپ, قازاق ەلiنiڭ بiرلiگiن دالەلدەگەندەي بولدى. حالىق ءدان ريزا. مiنە, بۇل دا اراداعى مادەني-رۋحاني كوپiر سەكiلدi ۇيىمداستىرىلعان شارا.

بارiمiزگە بەلگiلi, قىتاي دا جاھاندانۋ ساياساتىنا كوشiپ كەلەدi. بiلiم وشاقتارى ارالاس تiلدiلiككە باعىتتالۋ ۇستiندە. سوڭعى جىلدارى بۇل ەلدە قازاق, ۇيعىر, حانزۋ تiلiندەگi مەكتەپتەردi بiر جەرگە توپتاپ, شوعىرلاندىرىپ جاتىر. بiراق ولاردىڭ سىنىپتارى بiر بولعانمەن, مەكتەبi بiر. ارينە, بۇدان كەيiن تiل دە شۇبارلانا بەرەتiنiنە كۇمان جوق.

– جاقىندا عانا قىتايدا بولدىم دەدiڭiز. قانداس-باۋىرلاردىڭ ەلگە ايتار قانداي سالەمi بار ەكەن?

– سول بارعاننان كەتكەنگە دەيiن سۇرايتىنى ەلدiڭ احۋالى, تۇرمىسى. وزدەرi ايدالادا جۇرسە دە, قازاقتىڭ بiرلiگiن, تىنىشتىعىن تiلەپ وتىرادى. ولار قىتايدا ءومiر سۇرگەنمەن, بالا-شاعاسىنىڭ كەلەشەگi قازاقستاندا ەكەندiگiنە سەنiمدi. سوندىقتان دا قانداستاردى مازالاي¬تىن بiر عانا مۇڭ بار. ول – وتانعا قولداعى باعىپ, ءوسiرiپ وتىرعان مالىمەن بiرگە كەلسەك ەكەن دەگەن ءوتiنiش. ءار وتباسىنىڭ ەڭ كەمiندە 500 باس مالى بار. ال ونى سول جەردە ساتسا, اقشا بولماي قالادى. ەگەر وسى بار مالىمىزبەن كەلۋگە مۇمكiندiك بولسا, ۇكiمەتتەن ەشتەمە سۇرامايمىز, ءوز كۇنiمiزدi ءوزiمiز كورەمiز دەيدi.

اڭگىمەلەسكەن دينارا مىڭجاسارقىزى

turkystan.kz