«كاسپي اپات الدىندا تۇر». الەمگە تانىمال باسىلىم دابىل قاقتى

فوتو: اشىق دەرەككوز

كاسپي تەڭىزى بۇگىندە ەكولوگيالىق اپاتتىڭ تابالدىرىعىندا تۇر. جاقىندا الەمگە ايگىلى Nature باسپاسىنا قارايتىن عىلىمي باسىلىم — Communications Earth & Environment وسى تاقىرىپقا ارنالعان كولەمدى زەرتتەۋىن جاريالاپ, تەڭىزدىڭ ەكولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك تاعدىرىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن ناقتى دەرەكتەردى ورتاعا سالدى. عالىمدار كاسپي تەڭىزىنىڭ سوڭعى جيىرما جىلداعى احۋالىن تەرەڭ زەردەلەپ, بۇل ماسەلەنىڭ تەك ايماقتىق ەمەس, عالامدىق دەڭگەيدەگى ەكولوگيالىق اپاتقا اينالىپ بارا جاتقانىن ەسكەرتەدى, دەپ حابارلايدى qandastar.kz

Dalanews.kz جازعانداي,  كاسپي تەڭىزى كەيىنگى 20 جىلدا ايتارلىقتاي تارتىلعان. عالىمداردىڭ ەسەبى بويىنشا, 2001 جىلدان 2024 جىلعا دەيىن كاسپيدىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگى جاعالاۋىنان 56 شاقىرىمعا دەيىن شەگىنگەن. بۇل تەك كارتاداعى وزگەرىس قانا ەمەس, تابيعاتتاعى تىرشىلىككە, تەڭىز جاعالاۋىندا ورنالاسقان قالالار مەن ەلدى مەكەندەرگە تىكەلەي اسەر ەتەتىن تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە الىپ كەلۋدە.

تەڭىز دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنىڭ باستى سەبەبى – كليماتتىڭ جاھاندىق وزگەرىسى. جىل سايىن جاۋىن-شاشىن ازايىپ, اۋا تەمپەراتۋراسى كوتەرىلىپ كەلەدى. مۇنداي كليماتتىق وزگەرىس كاسپي سەكىلدى تۇيىق تەڭىزدەرگە ەرەكشە اسەر ەتەدى. سۋ بەتىنىڭ تەز بۋلانۋى مەن وزەندەردەن قۇيىلاتىن سۋدىڭ ازايۋى – تەڭىزدىڭ باستى پروبلەماسى.

زەرتتەۋ ناتيجەسى تەڭىز سۋىنىڭ 5-10 مەترگە تومەندەۋى كاسپي ەكوجۇيەسىنىڭ كۇردەلى بۇزىلۋىنا الىپ كەلەتىنىن كورسەتكەن. مىسالى, سولتۇستىك كاسپيدە مەكەن ەتەتىن يتبالىقتار ءۇشىن ماڭىزدى تىرشىلىك ورتاسى, قۇستاردىڭ ميگراتسيا جولدارى, سونداي-اق بەكىرە تۇقىمداس بالىقتاردىڭ ۋىلدىرىق شاشاتىن جەرلەرى بىرتىندەپ جويىلىپ جاتىر. مۇنداي جاعداي تەڭىز ەكولوگياسىنا عانا ەمەس, سول ماڭداعى حالىقتىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جاعدايىنا دا قاۋىپ توندىرەدى.

تەڭىز دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى قورىقتار مەن ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتارعا دا تىكەلەي اسەر ەتەدى. بۇگىندە كاسپي تەڭىزى اۋماعىندا ەكولوگيالىق ماڭىزى بار 15 ارنايى قورعالاتىن اۋماق انىقتالعان. عالىمداردىڭ بولجامى بويىنشا, ەگەر تەڭىز دەڭگەيى تاعى 5 مەترگە تومەندەسە, قازىر قورعالاتىن اۋماقتاردىڭ تەڭ جارتىسى قۇرعاپ, ەكولوگيالىق ماڭىزىن جوعالتادى. بۇنىڭ سوڭى بيوارتۇرلىلىكتىڭ كۇرت ازايۋىنا الىپ كەلۋى مۇمكىن.

عىلىمي زەرتتەۋدە تەڭىز دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى كاسپي ماڭىنداعى ەلدەردەگى ماڭىزدى ينفراقۇرىلىمدارعا – پورتتارعا, مۇناي-گاز ءوندىرىسى كەشەندەرىنە جانە كەمە قاتىناستارىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىنى انىق ايتىلعان. اتاپ ايتساق, اقتاۋ پورتى, باكۋ جانە تۇرىكمەنباشى سەكىلدى ماڭىزدى لوگيستيكالىق ورتالىقتار جاعالاۋدان بىرنەشە شاقىرىمعا الشاقتاپ, قازىرگى ورنىنان باسقا جەرلەرگە كوشىرىلۋى ءتيىس بولۋى مۇمكىن. تەڭىز دەڭگەيى تاعى تومەندەيتىن بولسا, كاسپيدىڭ سولتۇستىك بولىگى, اسىرەسە قازاقستاننىڭ اتىراۋ جانە ماڭعىستاۋ وڭىرلەرى تەڭىزدەن جۇزدەگەن شاقىرىمعا دەيىن الىستاپ كەتۋى مۇمكىن. مۇنىڭ سوڭى تەڭىز ارقىلى جۇرگىزىلەتىن ساۋدا, مۇناي-گاز ءوندىرۋ جۇمىستارىن تۇبەگەيلى قايتا جوسپارلاۋعا ءماجبۇر ەتەدى.

زەرتتەۋ اۆتورلارى تابيعاتتى قورعاۋ تاسىلدەرىن قايتا قاراۋدى ۇسىنادى. قازىر قورىقتار مەن تابيعي اۋماقتاردىڭ شەكاراسى ناقتى بەكىتىلگەن بولسا, ەندى ول ديناميكالىق, ياعني سۋدىڭ دەڭگەيىنە قاراي وزگەرىپ وتىراتىن, ءموبيلدى بولۋى ءتيىس دەيدى عالىمدار. ويتكەنى تەڭىز دەڭگەيىنىڭ وزگەرۋى تۇراقتى قۇبىلىسقا اينالىپ بارادى, ال ونى توقتاتۋ وتە قيىن.

كاسپي ماڭىنداعى ەكوجۇيەنىڭ وزگەرۋىنىڭ الەۋمەتتىك سالدارى دا نازاردان تىس قالماۋى ءتيىس. كاسىپتىك بالىق اۋلاۋمەن كۇن كورىپ وتىرعان سولتۇستىك كاسپيدەگى ەلدى مەكەندەردىڭ تىرشىلىگى توقىراپ قالۋى ىقتيمال. سەبەبى تەڭىز دەڭگەيى تومەندەگەن سايىن بالىق شارۋاشىلىعىنا جارامدى اۋماقتار دا تارىلىپ, بالىقشىلار كاسىبىنەن ايىرىلىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن.

اۆتورلار ماسەلەنىڭ شەشىمىن كەشەندى تۇردە قاراستىرۋدى ۇسىنادى. بۇعان دەيىنگى قورشاعان ورتانى قورعاۋعا ارنالعان ايماقتاردىڭ تۇراقتى شەكاراسىن قايتا قاراپ, سۋ دەڭگەيىنىڭ وزگەرىسىنە تەز بەيىمدەلەتىن جاڭا جۇيە قالىپتاستىرۋ قاجەت دەيدى. بۇل ءۇشىن بەس مەملەكەت – قازاقستان, ازەربايجان, رەسەي, تۇرىكمەنستان جانە يران اراسىندا ءتيىمدى ترانسشەكارالىق ارىپتەستىك پەن تۇراقتى ديالوگ ورناتىلۋى كەرەك.

ساراپشىلار بۇل ماسەلەگە الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ دا ەرەكشە نازار اۋدارۋىن سۇرايدى. سەبەبى كاسپي تەڭىزىندەگى ەكولوگيالىق اپات تەك وسى ءوڭىردىڭ عانا ەمەس, تۇتاس ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ كليماتى مەن ەكوجۇيەسىنە اسەر ەتەتىن عالامدىق ماڭىزداعى پروبلەماعا اينالىپ كەلەدى. ەگەر بۇل ماسەلە قازىردەن قولعا الىنباسا, ونىڭ سالدارى الدەقايدا اۋىر بولۋى ىقتيمال.

وسى زەرتتەۋ ماتەريالىن دايىنداعان Communications Earth & Environment جۋرنالى بۇل ماسەلەگە الەم ەلدەرىنىڭ ۇكىمەتتەرى مەن حالىقارالىق ەكولوگيالىق ۇيىمداردىڭ نازارىن اۋدارۋ ماقساتىندا عىلىمي نەگىزدەلگەن ناقتى دەرەكتەر ۇسىندى. ال كاسپي ماڭىنداعى مەملەكەتتەرگە وسى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ, بولاشاققا باعدارلانعان ەكولوگيالىق ستراتەگيا ازىرلەۋ ۇسىنىلىپ وتىر. سەبەبى تابيعي اپاتتار مەن ەكولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ الدىن الۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – ۋاقىتىلى ءارى جۇيەلى ارەكەت ەتۋ.