قاسىم-جومارت توقاەۆ: «ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز ۇلى جەتىستىكتەردىڭ باستاۋىندا تۇر»

كەيىنگى جىلدارى قىتايعا بىرنەشە رەت ساپار شەگىپ, ماڭىزدى ءىس-شارالارعا قاتىستىڭىز. ءسىز قحر توراعاسى سي تسزينپينمەن قىتاي تىلىندە تالاي رەت ەمىن-ەركىن سويلەستىڭىز. ەكى ارادا قانداي تاقىرىپتار ءجيى قوزعالعانىن ايتا الاسىز با?

سي تسزينپينمەن بايلانىس اياسىندا قانداي ساتتەر ەرەكشە ەسىڭىزدە قالدى?

قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردىڭ دامۋ پەرسپەكتيۆالارىن قالاي باعالايسىز?

– قازاقستان قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن تىعىز سەرىكتەستىكتى جوعارى باعالايدى. ءبىزدىڭ قارىم-قاتىناسىمىز بەرىك دوستىق, ورتاق تاريح پەن تاتۋ كورشىلىك بايلانىستارعا نەگىزدەلگەن.

2022 جىلعى قىركۇيەكتە قادىرلى دوسىم – قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى سي تسزينپين مىرزانىڭ قازاقستانعا مەملەكەتتىك ساپارى كەزىندە ءبىز ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا «التىن 30 جىلدىعىنا» قادام باسقانىمىزدى اتاپ وتتىك.

قىتاي كوشباسشىسى پاندەميادان كەيىنگى العاشقى شەتەلدىك ساپارىن استاناعا جاساعانى قۋانتادى. بۇل سىرتقى ساياساتتا بەيجىڭنىڭ قازاقستانمەن قارىم-قاتىناسقا باسىمدىق بەرەتىنىن تاعى ءبىر مارتە راستادى.

كەيىنگى جىلدارى مەن «ورتالىق ازيا – قىتاي» سامميتىنە (2023 جىلعى مامىر, سيان ق.), «ءبىر بەلدەۋ, ءبىر جول» اتتى ءۇشىنشى جوعارى دەڭگەيدەگى فورۋمعا (2023 جىلعى قازان, بەيجىڭ) جانە بواو ازيا فورۋمىنا (2024 جىلعى ناۋرىز, حاينان پروۆينتسياسى) قاتىسۋ ءۇشىن قىتايعا ءۇش رەت باردىم.

جەكە قارىم-قاتىناستى دامىتۋ ءبىزدىڭ ىنتىماقتاستىعىمىزدى تەرەڭدەتۋگە جانە ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىستاردىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋگە تىڭ سەرپىن بەرەتىنى ءسوزسىز.

وسى جىلدار ىشىندە ارامىزدا قالىپتاسقان شىنايى دوستىق پەن سەنىمدى قارىم-قاتىناس جاڭا ءارى بيىك ماقساتتارعا قول جەتكىزۋگە ىقپال ەتەدى.

مەن قۇرمەتتى توراعا سي تسزينپينمەن وتكىزگەن كەزدەسۋلەرىمدى ءاردايىم ەرەكشە ىقىلاسپەن ەسكە الامىن. ءبىز اشىق ءارى ءوزارا سەنىمگە نەگىزدەلگەن ماڭگىلىك جان-جاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتى نىعايتۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى مەن پەرسپەكتيۆالارىن تالقىلايمىز, جاھاندىق احۋال جونىندە پىكىر الماسامىز.

شىن مانىندە, كەيدە اڭگىمەلەسۋ كەزىندە مەن ارىپتەسىمە ەرەكشە ماڭىزدى ساتتەردى بارىنشا ءدال جەتكىزۋ نەمەسە كۇندەلىكتى ءومىردىڭ قىزىقتى تاقىرىپتارىن تالقىلاۋ ءۇشىن قىتاي تىلىندە سويلەيمىن.

مەنى قىتايمەن ستۋدەنتتىك ءومىرىم مەن ديپلوماتيالىق مانسابىمنىڭ باستالعان كەزى تۋرالى وتە جارقىن ەستەلىكتەر بايلانىستىرادى. جالپى, قىتايدا 8 جىل تۇردىم. وسى ۋاقىت ىشىندە قىتاي مادەنيەتىن, تاريحىن, ءتىلى مەن ادەت-عۇرپىن تەرەڭ زەرتتەدىم, قىتاي تاعامدارىنىڭ بايلىعى مەن الۋان تۇرلىلىگىن تانىدىم.

ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى ناقتى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋگە باعىتتالعان پراگماتيكالىق ءتاسىل جانە ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ, ىجداعاتتىلىق پەن ەڭبەكقورلىق سياقتى ءداستۇرلى قۇندىلىقتار مەنى ەرەكشە قىزىقتىرادى. مۇنىڭ ءبارى قازىرگى قىتايدا قالىپتاسقان قوعامدىق قاتىناستاردان انىق كورىنەدى.

وسى تاجىريبە ماعان قىتاي قوعامىنىڭ بىرەگەيلىگىن تەرەڭىرەك تانۋعا جانە مادەنيەتارالىق ىقپالداستىق داعدىلارىن مەڭگەرۋگە مۇمكىندىك بەردى. سونداي-اق قىتاي مەنتاليتەتى مەن وركەنيەتىن ءبىلۋ قازىرگى گەوساياسي جاعدايداعى قازاق-قىتاي قاتىناستارىنىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىنۋدە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ارتىقشىلىق سانالادى.

الەمدە جانە قىتايدا تەز وزگەرىپ جاتقان ۇردىستەردى ەسكەرە وتىرىپ, ءتىلدى ءبىلۋ دەڭگەيىن ساقتاۋ, سونداي-اق قىتايدىڭ ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا قاتىستى سوڭعى جاڭالىقتاردان حاباردار بولۋ ءۇشىن ۇنەمى قىتاي تىلىندەگى كىتاپتاردى وقيمىن.

توراعا سي تسزينپين اسا كورنەكتى كوشباسشى جانە دانا ساياساتكەر ەكەنى داۋسىز. ول قىتاي حالقىنىڭ كەڭ قولداۋىنا يە بولىپ وتىر. ونىڭ كورەگەن ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ەل ەكونوميكاسى وراسان زور وسىمگە قول جەتكىزىپ, حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىن ايتارلىقتاي نىعايتاتىنىنا سەنىمدىمىن. قازاق حالقىندا «ەل اعاسىز بولمايدى, سۋ ساعاسىز بولمايدى» دەگەن ناقىل ءسوز بار.

قحر ءوز كوشباسشىسىنىڭ دانا باسشىلىعىمەن قىتاي ۇلتىن وركەندەتۋ جانە مەملەكەتتى الەمدەگى اسا ءىرى دەرجاۆاعا اينالدىرۋ جونىندەگى ۇزاقمەرزىمدى ماقساتتارىنا دايەكتى تۇردە قول جەتكىزىپ كەلەدى. ءسىزدىڭ ەلىڭىز ءوز دامۋ جولىندا بۇدان دا بيىك بەلەستەردى باعىندىراتىنىنا جانە «قىتاي ارمانىن» تولىعىمەن جۇزەگە اسىراتىنىنا سەنىمدىمىن.

جوعارى دەڭگەيدەگى ءوزارا ءجيى ساپارلار – ەلدەرىمىز اراسىندا تىعىز ساياسي ديالوگ ورناعانىنىڭ ايقىن دالەلى. سوڭعى ءبىر جىلدىڭ وزىندە ءبىز ءوزارا ۆيزاسىز رەجيمدى ەنگىزۋ, ءۇشىنشى تەمىرجول وتكىزۋ بەكەتىن سالۋ, ەكى ەلدە مادەني ورتالىقتار قۇرۋ, 2024 جىلدى قىتايداعى قازاقستان ءتۋريزمى جىلى دەپ جاريالاۋ, قازاقستاندا «لۋ بان شەبەرحاناسى» مەن قىتايدىڭ جەتەكشى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ فيليالدارىن اشۋ سياقتى بىرقاتار ماڭىزدى ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزدىك.

قحر قازاقستاننىڭ جەتەكشى ساۋدا جانە ينۆەستيتسيالىق سەرىكتەسى رەتىندەگى ۇستانىمىن بۇلجىتپاي ساقتاپ كەلەدى. ەكىجاقتى قارىم-قاتىناس ورناعان 30 جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە ەلدەرىمىز اراسىنداعى تاۋار اينالىمىنىڭ كولەمى 100 ەسە ءوسىپ, 2023 جىلى 41 ميلليارد دوللارعا جەتتى. بۇل –  تاريحي رەكورد.

وتكەن جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قىتاي قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى شەتەلدىك ينۆەستورلارىنىڭ العاشقى تورتتىگىنە ەنىپ, 2 ميلليارد دوللارعا جۋىق تىكەلەي ينۆەستيتسيا سالدى. بۇل 2022 جىلعى كورسەتكىشتەن 16,4 پايىزعا كوپ. جالپى, قازاقستان ەكونوميكاسىنا قۇيىلعان قىتاي ينۆەستيتسياسىنىڭ جيىنتىق كولەمى 25 ميلليارد دوللاردان استى.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 4700-گە جۋىق قازاق-قىتاي كاسىپورنى جۇمىس ىستەيدى. بۇعان قوسا, ءبىز «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعى ۇسىنعان مۇمكىندىكتەردى پايدالانا وتىرىپ, قارجى سەكتورىنداعى بىرلەسكەن قىزمەتىمىزدى كەڭەيتۋگە مۇددەلىمىز. بۇگىندە ورتالىقتا 78 ەلدىڭ 2800-گە جۋىق كومپانياسى تىركەلگەن, ولاردىڭ وننان ءبىر بولىگى – قىتايلىق مەكەمە.

بۇۇ, شىۇ, اوسشك, «ورتالىق ازيا – قىتاي» فورماتىندا جانە باسقا دا حالىقارالىق قۇرىلىمدار اياسىندا ءوزارا تىعىز ىقپالداستىق جولعا قويىلدى. جاھاندىق جانە وڭىرلىك كۇن تارتىبىندەگى كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا ۇستانىمدارىمىز ۇقساس.

قازاقستان قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ, ءبىر جول» مەگاجوباسىن تولىق قولدايدى جانە ۇلتتىق ستراتەگيالارىمىزدى ودان ءارى ۇشتاستىرۋدى بەلسەندى جالعاستىرۋعا دايىن.

قىتايمەن جان-جاقتى قارىم-قاتىناسىمىزدى ودان ءارى تەرەڭدەتۋ ءۇشىن ءبىز الدىمىزعا وتە ماڭىزدى ماقسات قويىپ وتىرعانىمىزدى اتاپ وتكىم كەلەدى. ول ءۇشىن قاجەتتى العىشارتتار مەن جاعدايلاردىڭ بارلىعى جاسالىپ جاتىر. قازىرگى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ قارىم-قاتىناسىمىزدىڭ قارقىندى دامىپ كەلە جاتقانىن ەسكەرە وتىرىپ, ءوزارا تاۋار اينالىمىن 100 ميلليارد دوللارعا دەيىن ارتتىرۋ مىندەتىن تولىق جۇزەگە اسىرا الاتىنىمىزعا سەنىمدىمىن.

وسىلايشا, پاندەميادان كەيىنگى قىسقا مەرزىم ىشىندە ءبىز قارىم-قاتىناسىمىزدى قالپىنا كەلتىرىپ قانا قويماي, ونى بارلىق باعىت بويىنشا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتىڭ جوعارى دەڭگەيىنە ءساتتى شىعارا الدىق. بىراق ءبىز مۇنىمەن توقتاپ قالمايمىز. قىتاي حالقىندا «كەلەسى عاسىردىڭ باق-بەرەكەسى وسى عاسىردا جاسالادى» دەگەن دانالىق بار.

ءبىز توراعا سي ءتسزينپيننىڭ استاناعا مەملەكەتتىك ساپارىن اسىعا كۇتىپ ءجۇرمىز. الداعى كەلىسسوزدەر ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزدىڭ يگىلىگىنە ارنالاتىنىنا, ال قول جەتكىزىلەتىن ۋاعدالاستىقتار مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناسقا تىڭ سەرپىن بەرەتىنىنە, قارىم-قاتىناستىڭ جاڭا پەرسپەكتيۆالارىن ايقىنداپ, قازاق-قىتاي ماڭگىلىك جان-جاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىگىنىڭ جاڭا كەزەڭىنە جول اشاتىنىنا سەنىمدىمىن.

– قازىرگى ۋاقىتتا قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى جان-جاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك ەڭ جوعارى دەڭگەيدە دەپ باعالانىپ وتىر. ءىس جۇزىندەگى ىنتىماقتاستىق ەكونوميكا مەن ساۋدا سالالارىن قوسا العاندا, ءتۇرلى باعىتتا جۇرگىزىلىپ جاتىر. «ءبىر بەلدەۋ, ءبىر جول» باستاماسىن ىلگەرىلەتۋ ءىسى قارقىندى دامىپ كەلەدى. ءسىز ەكى ەل اراسىنداعى ءوزارا ءتيىمدى پراكتيكالىق ىنتىماقتاستىقتى ۇزدىكسىز تەرەڭدەتۋ ماسەلەسىن قالاي باعالايسىز?

ءسىزدىڭ ويىڭىزشا, قازاقستان مەن قىتاي بولاشاقتا قانداي سالالاردا ءوزارا ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتە الادى?

– ءبىز 30 جىل بويى تابىستى ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ بەرىك ىرگەتاسىن قالادىق. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ, قازاقستان تاتۋ كورشىلىك قارىم-قاتىناستى ودان ءارى نىعايتۋ, ءوزارا الماسۋلاردى جانداندىرۋ, پراكتيكالىق ىقپالداستىقتى تەرەڭدەتۋ ءۇشىن بارلىق كۇش-جىگەرىن سالۋعا دايىن. سوندىقتان وسى كەزەڭدە مىناداي بەس باعىت بويىنشا بىرلەسكەن جۇمىستاردى اتقارۋ وتە ماڭىزدى:

ءبىرىنشى.  ينۆەستيتسيالىق سالاداعى ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتۋ. اۋىل شارۋاشىلىعى, جاڭا ەنەرگەتيكا, اۆتوموبيل جاساۋ سياقتى سالالارعا ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك. سونداي-اق يندۋستريالاندىرۋعا جانە قوسىلعان قۇنى جوعارى ونىمدەردى وندىرۋگە ءمان بەرۋ قاجەت.

ەكىنشى. ەلدەرىمىز اراسىنداعى تاۋار اينالىمىن ۇلعايتۋ, سونىڭ ىشىندە ساۋدا قۇرىلىمىن ءارتاراپتاندىرۋ جانە تاۋارلار نومەنكلاتۋراسىن كوبەيتۋ. زاماناۋي قۇرالداردى, اتاپ ايتقاندا, ەلەكتروندىق كوممەرتسيانى جانە ەلەكتروندىق ساۋدا الاڭدارىن پايدالانۋ كەرەك.

ءۇشىنشى. 2024 جىل – «ءبىر بەلدەۋ, ءبىر جول» جاھاندىق باستاماسىن ودان ءارى ىلگەرىلەتۋ جولىنداعى ماڭىزدى جىل. بۇل اتالعان باستامانىڭ كەزەكتى 10 جىلدىعىنىڭ باستالعانىن بىلدىرەدى. ءبىز ءۇشىن قازاقستاننىڭ وسى مەگاباستاماداعى شەشۋشى جانە تاپتىرماس قاتىسۋشى, سونداي-اق سەنىمدى ەۋرازيالىق كولىك حابى جانە «ءبىر بەلدەۋ, ءبىر جولدىڭ» ورتالىق لوگيستيكالىق تورابى رەتىندەگى ءرولىن كۇشەيتۋ ايرىقشا ماڭىزدى.

بۇل رەتتە ءبىز ليانيۋنگان پورتىنىڭ, سيان قالاسىنداعى قۇرعاق پورتتىڭ جانە «قورعاس – شىعىس قاقپاسى» ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتىڭ مۇمكىندىكتەرىن بەلسەندى پايدالانۋعا باسا نازار اۋداراتىن بولامىز.

ءتورتىنشى. ەكى ەلدىڭ كولىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىعىن كەڭەيتۋ. بۇگىندە دوستىق – مويىنتى تەمىرجول ۋچاسكەسىندە ەكىنشى جولدىڭ قۇرىلىسى جالعاسىپ جاتىر. بۇدان بولەك, ءبىزدىڭ ورتاق شەكارامىزدا 3-ءشى تەمىرجول وتكىزۋ بەكەتىنىڭ قۇرىلىسىن باستاۋ كوزدەلگەن.

بەسىنشى. مادەني-گۋمانيتارلىق سالاداعى سان قىرلى ىقپالداستىقتى جانداندىرۋ. بىز ورناتقان ۆيزاسىز رەجيم پراكتيكاسى, ءوزارا مادەني ورتالىقتاردى, «لۋ بان شەبەرحانالارىن», جوو فيليالدارىن اشۋ, سونداي-اق اۋە رەيستەرىن كوبەيتۋ جونىندەگى تۇراقتى جۇمىس حالىقتارىمىز اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىك پەن دوستىقتى ودان ءارى نىعايتۋعا باعىتتالعان ماڭىزدى قادام بولاتىنىنا سەنىمدىمىن.

ەلدەرىمىز ۇلى جەتىستىكتەر مەن جەڭىستەردىڭ باستاۋىندا تۇر دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى. بۇل قازاقستان مەن قىتاي قارىم-قاتىناسىنىڭ جاڭا «التىن 30 جىلدىعى» اياسىندا جارقىن بولاشاققا باستايتىن ۇيىستىرۋشى جول ەكەنى ءسوزسىز.

– جاقىندا ءسىز بواو ازيا فورۋمىنا قاتىسۋ ءۇشىن قىتايعا باردىڭىز جانە قىتايداعى قازاقستان ءتۋريزمى جىلىنىڭ اشىلۋ راسىمىنە قاتىسۋشىلارعا ۇندەۋ جولدادىڭىز. ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز عاسىرلار بويى تاتۋ كورشى بولىپ وتىر. ەكى ەل اراسىنداعى تۋريستىك ىنتىماقتاستىقتىڭ نىعايۋىنا قانداي ءۇمىت ارتاسىز?

تاتۋ كورشىلىك, دوستىق جانە ەكىجاقتى قاتىناستاردى نىعايتۋ ءۇشىن گۋمانيتارلىق الماسۋلار ماڭىزدى دەپ ويلايسىز با?

– مادەني-گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىق حالىقتارىمىز اراسىنداعى ەكىجاقتى بايلانىستار مەن دوستىقتى نىعايتۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنى كۇمانسىز. ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناعاننان بەرى بۇل باعىتتاعى جۇمىستار ءاردايىم بەلسەندى جۇرگىزىلگەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. ءبىلىم, مادەنيەت, تۋريزم, عىلىم جانە تەحنولوگيا سياقتى سالالارداعى ءوزارا سەرىكتەستىك ۇدايى دامىپ كەلەدى.

بيىل ناۋرىز ايىندا بەيجىڭدە قىتايداعى قازاقستان ءتۋريزمى جىلىنىڭ اشىلۋ ءراسىمى ءوتتى. ەلدەرىمىز اراسىنداعى تۋريستىك بايلانىستاردى ىلگەرىلەتۋگە قادام باستىق. وسى ءراسىم قارساڭىندا قىتاي استاناسىندا تۋريزم جانە ينۆەستيتسيالار جونىندە فورۋم وتكىزىلدى, سونداي-اق قازاقستاننىڭ بارلىق ءوڭىرى قاتىسقان تۋريستىك جارمەڭكە ۇيىمداستىرىلدى.

جالپى, تۋريزم جىلى اياسىندا قحر قالالارى مەن پروۆينتسيالارىندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ كورىكتى جەرلەرىمەن, باي مادەنيەتىمەن جانە ادەت-عۇرىپتارىمەن تانىسۋعا باعىتتالعان 35-تەن استام ءارتۇرلى ءىس-شارا وتكىزۋ جوسپارلانىپ وتىر.

ءبىز قىتايمەن بىرلەسىپ, وسى قارقىندى جۇمىستى جالعاستىرۋعا دايىنبىز. كەلەسى جىل قازاقستانداعى قىتاي ءتۋريزمى جىلى دەپ جاريالانباق.

قازاقستان مەن قىتايدىڭ مادەني ورتالىقتارىن ءوزارا اشۋ ەكى ەل اراسىنداعى گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىققا تىڭ سەرپىن بەرەدى. بۇل تارتىمدى مادەني ورىندار حالىقتارىمىز اراسىنداعى دوستىقتىڭ التىن كوپىرىنە اينالاتىنىنا سەنىمدىمىن.

بيىل اقپان ايىندا د.سەرىكباەۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بازاسىندا اشىلعان العاشقى «لۋ بان شەبەرحاناسىنا» باردىم. قازاقستاننىڭ اۆتوموبيل ونەركاسىبى ءۇشىن جوعارى بىلىكتى تەحنيكالىق جانە ينجەنەرلىك كادرلاردى دايارلاۋعا ارنالعان زاماناۋي زەرتحانالاردى كورىپ, ءتانتى بولدىم.

ءبىز ەلىمىزدە وسىنداي زەرتحانالاردى كوبەيتۋگە اسا مۇددەلىمىز. مۇندا وقىعان ماماندار بىرلەسكەن جوبالاردى ءتيىمدى ىسكە اسىرۋعا ىقپال ەتەدى دەپ ويلايمىن.

توراعا سي ءتسزينپيننىڭ الداعى مەملەكەتتىك ساپارى اياسىندا «استانا» حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بازاسىندا بەيجىڭ ءتىل جانە مادەنيەت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قىتاي ءتىلى مەن مادەنيەتىن وقىتاتىن فيليالىن, سونداي-اق قىتاي ءتىلىن ءبىلۋ دەڭگەيىن تەستىلەۋ – HSK ورتالىعىن اشۋ جوسپارلانىپ وتىر.

الماتى قالاسىنداعى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بازاسىندا سولتۇستىك-باتىس پوليتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى فيليالىنىڭ اشىلۋى – جوعارى ءبىلىم سالاسىنداعى تابىستى ىنتىماقتاستىعىمىزدىڭ تاعى ءبىر ايقىن دالەلى.

ەلىمىزدە قىتايدىڭ جەتەكشى تەحنيكالىق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ فيليالدارىن اشۋ ءۇشىن قولايلى جاعداي جاساۋعا ءازىرمىز.

– قحر توراعاسى سي ءتسزينپيننىڭ ادامزاتتىڭ ءبىرتۇتاس تاعدىرى قوعامداستىعىن قالىپتاستىرۋ جونىندەگى باستاماسى تۋرالى نە ويلايسىز? اتالعان باستاما اياسىندا قىتاي-قازاق ىنتىماقتاستىعى بويىنشا قانداي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىلدى?

– ايتا كەتەرلىگى, بۇل رەتتە تىم تەرەڭ ترانسفورماتسيا كەزەڭىنە ەنگەن قازىرگى الەم تۇراقسىزدىقتىڭ كۇشەيۋىمەن جانە قايشىلىقتاردىڭ شيەلەنىسۋىمەن سيپاتتالادى. وكىنىشكە قاراي, حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ءداستۇرلى ارحيتەكتۋراسى ەلەۋلى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ, ەلدەر اراسىنداعى سەنىم دەڭگەيى تومەندەپ بارادى. وسىنداي جاعدايدا ادامزات جاھاندىق قاۋىپسىزدىك پەن الەمدىك ەكونوميكالىق ءوسىمدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بىرىكتىرىلگەن, ءتيىمدى ءارى ويعا قونىمدى ارەكەت ەتۋ شارالارىن ازىرلەۋ قاجەت.

قازىرگى حالىقارالىق جاعدايدا توراعا سي ءتسزينپيننىڭ تەڭ قۇقىقتى جانە كوپپوليارلى الەمنىڭ قالىپتاسۋىنا جاردەمدەسۋدى كوزدەيتىن «ادامزاتتىڭ ءبىرتۇتاس تاعدىرى قوعامداستىعى» تۋرالى يدەياسىنىڭ وزەكتىلىگى ارتا تۇسەدى. قازاقستان بۇل باستامانى جوعارى باعالايدى. قىتايدىڭ جاھاندىق دامۋ, جاھاندىق قاۋىپسىزدىك جانە جاھاندىق وركەنيەت جونىندەگى باستامالارى جالپىعا بىردەي قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە جانە ورنىقتى دامۋ ماقساتتارىن ىسكە اسىرۋعا زور ۇلەس قوساتىنىنا سەنىمدىمىن.

– قازاقستان شىۇ-نىڭ قازىرگى توراعاسى رەتىندە وسى ۇيىم ىشىندەگى ىنتىماقتاستىقتى ءارتۇرلى سالالاردا ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن قانداي جۇمىس اتقارىپ جاتقانى تۋرالى, سونداي-اق توراعالىق كەزىندەگى باسىمدىقتار مەن جوسپارلار تۋرالى ايتىپ بەرە الاسىز با?

شىۇ-نىڭ قازىرگى حالىقارالىق جاعدايداعى وڭ جانە بىرەگەي ءرولى تۋرالى نە ويلايسىز? «شانحاي رۋحىن» ودان ءارى دامىتۋعا جانە ۇيىمنىڭ ءبىرتۇتاس تاعدىرى قوعامداستىعىن قۇرۋعا قالاي اتسالىسۋعا بولادى?

– شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا قاتىستى كوزقاراسىم ەرەكشە. ەڭ الدىمەن, جاۋابىمدى وسىدان باستايىن. ويتكەنى, 1996 جىلدىڭ ساۋىرىندە ۇيىمدى قۇرۋ كەزىندە ءتيىستى كەلىسسوزدەرگە, قۇجاتتاردى دايىنداۋعا قاتىستىم. «شانحاي بەستىگى» قۇرىلعان ساتتەن ءوزىنىڭ ورشىلدىگىن كورسەتتى جانە وسى كۇنگە دەيىنگى نەگىزگى ماقساتى – ءوزارا سەنىم شارالارىن ارتتىرۋ توڭىرەگىندە قالىپتاستى.

شيرەك عاسىردان استام ۋاقىتتان كەيىن بيىلعى 3 شىلدەدە ۇلكەن وتباسى ىسپەتتى شىۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋى قازاقستاندا ۇيىمداستىرىلىپ وتىر. مۇنىڭ سيمۆولدىق ءمانى زور. وسى جىلدار ىشىندە «شانحاي بەستىگىنىڭ» قۇرامى ەكى ەسە ءوستى جانە استاناداعى سامميتتەن باستاپ ۇيىم تولىق «شانحاي وندىعى» فورماتىندا جۇمىس ىستەي باستايدى.

شىۇ-عا توراعالىق ەتۋ وتە ماڭىزدى ءارى وتە جاۋاپتى ميسسيا ەكەنىن ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى. قازاقستان ۇيىمنىڭ قۇرىلتايشىسى جانە كوپجاقتى ديالوگتى دامىتۋدىڭ بەلسەندى جاقتاۋشىسى بولا وتىرىپ, ۇيىمدى ءوزىنىڭ تەڭگەرىمدى سىرتقى ساياساتىندا تۇراقتى باسىمدىق رەتىندە قاراستىرادى.

ءبىزدىڭ توراعالىعىمىز كەزىندەگى قاعيداتتار مەن كەڭ اۋقىمدى كۇن ءتارتىبىن ايقىنداعان كەزدە ءدال وسى ءۋاجدى باسشىلىققا الدىق. ءبىزدىڭ كۇش-جىگەرىمىز قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارىن شەشۋدىڭ جالپى تاسىلدەرىن ازىرلەۋگە, ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا, ەكولوگيانى ساقتاۋعا جانە حالىقتارىمىز اراسىنداعى دوستىق بايلانىستاردى نىعايتۋ ماسەلەلەرىن ىلگەرىلەتۋگە باعىتتالادى.

سونىمەن قاتار ءىرى حالىقارالىق جانە وڭىرلىك قۇرىلىمدارمەن بايلانىستى كەڭەيتۋ ارقىلى ۇيىمنىڭ حالىقارالىق بەدەلىن ودان ءارى نىعايتۋ – ماڭىزدى مىندەت. قازىردىڭ وزىندە نيۋ-يوركتەن بەيجىڭگە, نايروبيدەن ماسكەۋگە دەيىن 150-دەن استام ءىس-شارا وتكىزىلدى. وسىلايشا شىۇ ارىپتەستەرىنىڭ اۋقىمى كەڭەيدى, ال شارتتىق-قۇقىقتىق بازا 60-تان استام قۇجاتپەن تولىقتىرىلادى.

توراعالىقتىڭ شارىقتاۋ شەگى – استانادا وتەتىن سامميت. ءبىز وعان باسا ءمان بەرىپ وتىرمىز. شىۇ-نى ودان ءارى جەتىلدىرۋ ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلدانادى دەپ ۇمىتتەنەمىز. ىقپالداستىقتىڭ ورتا مەرزىمدى پەرسپەكتيۆاعا ارنالعان نەگىزگى باعىتتارى ايقىندالىپ, قازىرگى سىن-قاتەرلەرگە لايىقتى توتەپ بەرۋ جانە دەر كەزىندە دەن قويۋ جونىندە باستامالار ازىرلەنەدى.

مۇمكىندىكتى پايدالانا وتىرىپ, شىۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىنا قازاقستان توراعالىعىنىڭ باستامالارىن قولداعانى, ۇسىنىستارىمىزدى ماقۇلداعانى جانە ءبىز ۇسىنعان باسىمدىقتاردى ىلگەرىلەتۋدە بىرلەسە جۇمىس ىستەگەنى ءۇشىن شىنايى ريزاشىلىعىمدى بىلدىرگىم كەلەدى.

ءسامميتتىڭ قورىتىندى شەشىمدەرىندە «شانحاي رۋحىنىڭ» ءوزارا سەنىم, دوستىق, ءوزارا پايدا جانە ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ مۇددەلەرىمىزدى ەسكەرۋ سياقتى نەگىزگى قاعيداتتارى تولىق ىسكە اسىرىلادى دەپ ويلايمىز.

ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە, شىۇ جالپىالەمدىك ۇدەرىستەردەن تىس قالماۋى كەرەك. سوندىقتان قازاقستان شىۇ-نىڭ «ءادىل بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم ءۇشىن الەمدىك بىرلىك تۋرالى» باستاماسىن بىرلەسىپ ازىرلەۋدى ۇسىندى. بۇل باستاما لايىقتى باعالانىپ, بارلىق مۇشە مەملەكەتتەردىڭ قولداۋىنا يە بولعانىنا ريزاشىلىق بىلدىرەمىن. استاناداعى سامميتكە قاتىسۋشىلار ادال ءارى اشىق جاھاندىق ديالوگتى باستاۋ, قاۋىپسىزدىكتىڭ جاڭا پاراديگماسىن قابىلداۋ, ءادىل ەكونوميكالىق ورتا قۇرۋ جانە پلانەتانىڭ تازالىعىن ساقتاۋ ءۇشىن قاجەتتى كۇش-جىگەر جۇمساۋ جونىندە الەمدىك قوعامداستىققا ۇندەۋ جولدايدى.

2024 جىل قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن شىۇ-نىڭ ەكولوگيا جىلى بولىپ جاريالاندى. ەكولوگيا, تابيعي اۋماقتاردى قورعاۋ, ەكوتۋريزم, كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قارسى كۇرەس سالالارىندا حالىقارالىق قۇجاتتار ازىرلەنىپ, ولاردى قابىلداۋ جوسپارلانىپ وتىر.

بيىل اقپان ايىندا بۇۇ-نىڭ قورشاعان ورتا جونىندەگى اسسامبلەياسىنىڭ 6-شى سەسسياسى الاڭىندا وتكەن شىۇ – بۇۇ-نىڭ «ءبىر پلانەتا, ءبىر بولاشاق: ەكولوگيالىق ورنىقتىلىق ءۇشىن كۇش-جىگەردى بىرىكتىرۋ» اتتى جوعارى دەڭگەيدەگى ارنايى ءىس-شارا كوپشىلىك نازارىن اۋداردى. بۇعان قازاقستان باستاماشى بولدى. ونىڭ قورىتىندىسى بويىنشا شىۇ مەن يۋنەپ (بۇۇ-نىڭ قورشاعان ورتا سالاسىنداعى باس ورگانى) اراسىندا بايلانىس ورنادى. شىۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ۇكىمەتتەرى اراسىندا قورشاعان ورتانى قورعاۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە قول قويۋ جوسپارلاندى. شىۇ ەكولوگيا جانە كليماتتىق وزگەرىستەر پروبلەمالارىنا پارمەندى تۇردە دەن قويا الاتىنىنا سەنىمدىمىن.

ادامزاتتىڭ ءبىرتۇتاس تاعدىرى قوعامداستىعى تۋرالى ايتار بولساق, بۇل يننوۆاتسيالىق تۇجىرىمداما بۇكىل الەمدىك قوعامداستىقتىڭ نازارىن اۋدارىپ, حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ جاڭا مودەلىن قالىپتاستىرۋعا نەگىز بولعانىن اتاپ وتكىم كەلەدى. ونىڭ ماقساتى – قازىرگى مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستاردا كەمشىن بولىپ تۇرعان ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىق پەن سەنىمدى ديالوگتى جولعا قويۋ.

وسى ورايدا ادامزاتتىڭ ءبىرتۇتاس تاعدىرى قوعامداستىعى يدەياسى مەن «شانحاي رۋحىنىڭ» قاعيداتتارى ۇندەس جانە ءبىر-ءبىرىن ۇيلەسىمدى تۇردە تولىقتىرا الادى. بۇل, اسىرەسە ەكى تۇجىرىمدامانىڭ ورنىقتى دامۋعا, بىرلەسىپ وركەندەۋگە, اشىقتىق پەن ينكليۋزيۆتىلىككە باعىتتالعانىنا قاتىستى. اتالعان تاعدىرشەشتى تۇجىرىمداردى كوپجاقتى قۇرىلىمدار اياسىندا جانە ەكىجاقتى دەڭگەيدە ىلگەرىلەتە وتىرىپ, الەمدىك قوعامداستىق ولاردى حالىقارالىق قاتىناستاردا نورماعا اينالدىرا الاتىنىنا سەنىمدىمىن.