قازاق مۇنايىنىڭ الپاۋىتتارى ق ۇلىباەۆتى بايىتۋعا قالاي كومەكتەستى?

فوتو: Orda.kz

حالىقارالىق مۇناي كورپوراتسيالارى جىلدار بويى قازاقستاننىڭ ەڭ باي وليگارحتارىنىڭ ءبىرى – تيمۋر ق ۇلىباەۆقا ەلدىڭ تابيعي بايلىقتارىنان پايدا تابۋعا كومەكتەسىپ كەلگەن. نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كۇيەۋ بالاسىنا تيەسىلى كومپانيا شەتەلدىك فيرمالاردان ميلليونداعان دوللار الىپ وتىرعانى جايلى اۋقىمدى زەرتتەۋ ماقالانى حالىقارالىق زەرتتەۋشى جۋرناليستەر كونسورتسيۋمى (ICIJ) جاريالادى, دەپ جازدى qandastar.kz

Orda.kz ءتىلشىسى وسى Caspian Cabals جوباسى اياسىندا دايىندالعان ماقالانى ىقشامداپ نازارلارىڭىزعا ۇسىنادى.

ق ۇلىباەۆقا ارنالعان ميللياردتار

2012 جىلدىڭ قازان ايىندا الەمدەگى ءىرى مۇناي كورپوراتسيالارىنىڭ وكىلدەرى ۇلىبريتانيانىڭ شاعىن فارنبورو قالاسىندا ماڭىزدى مامىلە جاساۋ ءۇشىن جينالدى. اڭگىمە قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى مۇناي-گاز كەن ورىندارىنىڭ ءبىرى – تەڭىز تۋرالى بولدى. شەتەلدىك مۇناي الپاۋىتتارىنا تەڭىزدەن مۇناي ءوندىرۋدى باستاۋ ءۇشىن جانە ونى كتك قۇبىر جەلىسى ارقىلى تاسىمالداۋعا ارنالعان ينفراقۇرىلىم سالۋ ءۇشىن 21 جىل ۋاقىت بەرىلگەن ەدى.

ينۆەستورلار قازاقستاندىق «تەڭىزسەرۆيس» جشس وكىلدەرى ۇسىنىسىن مۇقيات تىڭدادى. ولار مۇناي تاسىمالداۋدىڭ جاڭا باعىتىن جۇرگىزىپ, تيەۋ-ءتۇسىرۋ كەشەنىن سالۋعا قىزىقتى ۇسىنىس جاسادى. بۇل ءوندىرىس پروتسەسىن جىلدامداتىپ, قۇبىر ارقىلى جاقىن ورنالاسقان رەسەيدىڭ تەڭىز پورتىنا جىبەرىلەتىن مۇناي كولەمىن ەكى ەسەگە دەيىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەك. الايدا, 2009 جىلى تەڭىزدى يگەرۋگە كىرىسكەن Chevron جانە باسقا كومپانيالار وسىنداي ۇسىنىستى قابىلداماي تاستاعان بولاتىن. سەبەبى ونى ەكولوگيالىق تۇرعىدان قاۋىپتى دەپ ساناعان ەدى.

جوبا ەرەكشە اۋقىمدى بولىپ كورىندى. ول جولدار مەن قالقىمالى دوكتاردى, سونداي-اق ۇلكەن تەڭىز ارناسىن سالۋ ءۇشىن وراسان زور ينۆەستيتسيا تالاپ ەتتى. جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا كەلىسىم الۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ 46 ۆەدومستۆوسىنان 170 شەنەۋنىكتىڭ قولى قاجەت بولدى. الايدا بۇل «تەڭىزسەرۆيس» جشس-ءنىڭ تەندەرگە قاتىسقان جالعىز كومپانيا بولىپ, ەش باسەكەلەسسىز جەڭىسكە جەتۋىنە كەدەرگى بولمادى. مەردىگەر بارلىق قاجەتتى رۇقساتتاردى بيلىكپەن جاقسى قارىم-قاتىناسىنىڭ ارقاسىندا تەز الۋعا ۋادە بەردى.

ءبىر اي وتپەي جاتىپ, «تەڭىزسەرۆيس» قۇنى 1,06 ميلليارد دوللار بولاتىن تيەۋ-ءتۇسىرۋ كەشەنىنىڭ قۇرىلىس جۇمىستارىنا كىرىسىپ كەتتى. جالپى العاندا, كومپانيا تەڭىز كەن ورنىنان شەتەلدىك ينۆەستورلاردان 2,5 ميلليارد دوللار قارجى الدى.

كومپانيا وكىلدەرىنىڭ بيلىك اراسىنداعى بايلانىستارعا سىلتەمە جاساۋى بەكەر ەمەس ەدى. 2010 جىلعا دەيىن «تەڭىزسەرۆيس» كومپانياسىنىڭ تەڭ يەسى قازاقستاننىڭ ەڭ باي بيزنەسمەندەرىنىڭ ءبىرى ءارى تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ كۇيەۋ بالاسى تيمۋر ق ۇلىباەۆ بولعان. كومپانيا قارجىلاندىرۋدى (100 ميلليون دوللارلىق نەسيە جەلىسىن) ق ۇلىباەۆتىڭ باقىلاۋىنداعى Halyk Bank ارقىلى الدى.

«قازاقستاندى باي كومىرسۋتەك قورى ارقىلى باسقارعان قايىن اتاسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ارقاسىندا ق ۇلىباەۆ مۇناي سالاسىنداعى ىقپالدى ورىنداعا قول جەتكىزدى. بۇل ىقپال مۇناي كومپانيالارىنا, نازارباەۆقا جانە تۇپتەپ كەلگەندە رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتينگە كومەكتەسە الاتىن ەدى», — دەپ جازادى ICIJ.

Chevron, Exxon جانە باسقا دا مۇناي الپاۋىتتارى ق ۇلىباەۆتىڭ كومپانيالارىمەن جاسالعان كەلىسىمشارتتاردىڭ قاۋىپتى ەكەنىن بىلگەن. دەگەنمەن, ولار بۇل كەلىسىمدەردى جاساۋدان باس تارتقان جوق.

وفشورلار, ءزاۋلىم سارايلار جانە ايىپتاۋلار

تيمۋر ق ۇلىباەۆ ICIJ جۋرناليستەرىمەن سويلەسۋدەن باس تارتتى. الايدا ونىڭ ادۆوكاتتارى سۇحبات بەرۋ وتىنىشىنە جاۋاپ رەتىندە 39 بەتتىك حات جولداپ, 2010 جىلعا دەيىن كاسىپكەردىڭ «تەڭىزسەرۆيس» جشس-ىندەگى ۇلەسى بولعانىن راستادى. 2012 جىلى كومپانيا تەڭىزدەگى اسا ءتيىمدى كەلىسىمشارتتى العان كەزدە, ق ۇلىباەۆتىڭ بۇل كومپانياعا رەسمي تۇردە ەش قاتىسى بولماعانى اتاپ ءوتىلدى. سونداي-اق, نازارباەۆتىڭ كۇيەۋ بالاسىنىڭ ءبىر كەزدەرى «قازمۇنايگاز» توراعاسىنىڭ ورىنباسارى جانە Kazenergy قاۋىمداستىعىنىڭ باسشىسى بولعانى مۇناي-گاز سالاسىندا قابىلدانعان شەشىمدەرگە ىقپال ەتۋگە مۇمكىندىك بەرمەگەنى ايتىلدى.

ICIJ مالىمەتىنشە, ق ۇلىباەۆتىڭ ىسكەرلىك يمپەرياسى 22 ەلدە 220-دان استام كومپانيانى قامتيدى. وليگارح ونەر تۋىندىلارى مەن ءسان-سالتاناتتى ءزاۋلىم ۇيلەرگە ەرەكشە ينۆەستيتسيا سالعان (سوڭعى ۋاقىتتا ول بۇل م ۇلىكتەرىن ساتا باستاعان).

ول «قازاقويل» جانە «قازترانسويل» كومپانيالارىندا ۆيتسە-پرەزيدەنت قىزمەتىن دە اتقارعان. كاسىپكەر زاڭ الدىندا ءاردايىم قيىندىقتاردان ءساتتى قۇتىلىپ كەلگەنىمەن, ونىڭ ەسىمى ۋاقىت وتكەن سايىن اتى شۋلى سوت پروتسەستەرىندە ءجيى اتالادى.

«2017 جىلى يتاليادا پاراقورلىق بويىنشا سوتتالعان كاسىپكەر اگوستينو بيانچي ءۇش قازاقستاندىقتى, سونىڭ ىشىندە ق ۇلىباەۆتى, كونتراكت الۋ ءۇشىن ساتىپ العانىن مويىندادى. بۇل كەلىسىمدەر بيانچيعا 7 ميلليون دوللار پايدا اكەلگەن. مونتسا قالاسىنىڭ سوتى بۇل زاڭسىز پايدانى تاركىلەدى, ال كاسىپكەر 16 ايعا شارتتى تۇردە باس بوستاندىعىنان ايرىلعان. ق ۇلىباەۆقا ەشقانداي ايىپ تاعىلعان جوق», — دەپ جازادى ICIJ.

وليگارحتىڭ شەتەلدە باسقا دا سەرىكتەستەرى بولعان. مىسالى, 2007 جىلى ق ۇلىباەۆقا ساننينگحيلل-پارك اتتى م ۇلىكتى ساتىپ الۋعا كومەكتەسكەن ءۇندى تەكتى بيزنەسمەن ارۆيند تيكۋ. ءدال تيكۋ ق ۇلىباەۆقا تيەسىلى ءبىر كومپانياعا 16 ميلليون دوللار كولەمىندە نەسيە بەرىپ, بۇل اقشانى جەر ساتىپ الۋعا جۇمسادى. بۇعان دەيىن بريتاندىق كورول وتباسىنىڭ مۇشەسى ەندريۋ حانزاداعا تيەسىلى بولعان بۇل ءزاۋلىم ءۇيدى ق ۇلىباەۆ بۇزىپ, ورنىنا جاڭا, جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا, «وتە كورىكسىز» عيمارات سالدى. تيكۋ 2021 جىلى بەرگەن سۇحباتىندا ق ۇلىباەۆپەن بيزنەس جۇرگىزگەنىن, بىراق زاڭ بۇزۋشىلىق جاساماعانىن مالىمدەدى.

ساننينگحيلل-پارك 2007 جىلى ق ۇلىباەۆتىڭ ۇلىبريتانياداعى التى ەليتالىق مۇلكىنىڭ ءبىرى بولدى. ولاردىڭ جالپى قۇنى 184 ميلليون دوللار بولدى. ءۇش ءزاۋلىم ءۇي لوندوننىڭ بەدەلدى مەيفەر اۋدانىندا, تاعى ەكەۋى — كەنسينگتوندا ورنالاسقان. ق ۇلىباەۆ جانە وعان بايلانىستى تۇلعالار ەۋروپاداعى م ۇلىكتى ۇلىبريتانيا, نيدەرلاندى, يسپانيا جانە ليۋكسەمبۋرگتە تىركەلگەن كومپانيالار ارقىلى ساتىپ العان, سونداي-اق كايمان ارالدارى, ۆيرگين ارالدارى مەن باگام ارالدارىنداعى وفشورلار ارقىلى جۇزەگە اسىرعان. ونىڭ لوندونداعى Maps.google.com كورسەتىلگەن ءزاۋلىم ءۇيى:

ICIJ مالىمەتىنشە, وليگارح يسپانيادا جۇبايى ديناراعا ارناپ تۋعان كۇنىن تويلاۋعا 1,6 ميلليون دوللاردان استام قاراجات جۇمساعان. قازىرگى ۋاقىتتا, جۋرناليستەردىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك, ول چەحيا مەن گەرمانيادا جىلجىمايتىن م ۇلىككە, بارسەلونادا مەديتسينالىق كلينيكاعا, يسپانيادا م ۇلىككە, سونداي-اق Sonny II اتتى جەكە ۇشاققا جانە ياحتاعا يە.

ق ۇلىباەۆتىڭ تاعى ءبىر بيزنەس سەرىكتەسى — «Visor Investment Solutions» جشس نەگىزىن قالاۋشى ايدان كاريبجانوۆ. ول وليگارحتىڭ «قازمۇنايگازدا» كومانداسىندا جۇمىس ىستەگەن. زەرتتەۋشىلەردىڭ جازۋىنشا, كاريبجانوۆتىڭ بۇرىنعى ايەلى مالىمدەگەندەي, ول مەملەكەت مەنشىگىن جەكەشەلەندىرۋ جۇيەلەرىنە قاتىسقان. بيزنەسمەن supposedly جالعان كومپانيالار ارقىلى جەكەشەلەندىرىلگەن مۇناي-گاز كاسىپورىندارىنىڭ تابىستارىن وفشورلارعا شىعارۋعا كومەكتەسكەن. ال ءوز كەزەگىندە كاريبجانوۆ بۇل ايىپتاۋلاردى تەرىسكە شىعارعان. Visor Group وكىلدەرى تيمۋر ق ۇلىباەۆتىڭ ەشقاشان توپقا تىكەلەي دە, سىرتتاي دا يەلىك ەتپەگەنىن مالىمدەدى.

جۋرناليستىك زەرتتەۋ اۆتورلارى «كازاحگەيت» داۋىن دا ەسكە سالادى. ولار تيمۋر ق ۇلىباەۆتىڭ بۇل داۋعا قاتىسى بولماعانىن, بىراق اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ قۇجاتتارىنا سىلتەمە جاساپ, ونىڭ امەريكاندىق بيلىك وكىلدەرىمەن تۇراقتى بايلانىس ورناتقانىن اتاپ ءوتتى. نازارباەۆتىڭ كۇيەۋ بالاسى امەريكالىقتاردى مۇنايدى يران مەن قىتاي ارقىلى تاسىمالداۋ, قىتايدىڭ ورتالىق ازياداعى ءوسىپ كەلە جاتقان ىقپالى جانە باتىس كومپانيالارىنىڭ مۇناي جوبالارى بويىنشا وتىنىشتەر سياقتى كەڭ اۋقىمدى ماسەلەلەر بويىنشا اقپارات بەرىپ وتىرعان.

شەتەلدىك ديپلوماتتار ق ۇلىباەۆقا جوعارى باعا بەرگەن. الايدا مۇناي سالاسىنىڭ وكىلدەرى WikiLeaks قۇجاتتارىندا ونى الدەقايدا قاتاڭ سيپاتتاعان. ءبىر دەرەككوز ونى «پاريج مانيكيۋرى مەن قوماقتى جەمقورلىققا قۇشتار بۋددا» دەپ اتاعان. باسقا قۇجاتتاردا ونى «كومىرسۋتەكتىڭ ريشەلەسى» دەپ سيپاتتاعان. بريتاندىق جانە امەريكاندىق ساياساتكەرلەر مەن كاسىپكەرلەر بىرنەشە رەت ق ۇلىباەۆتىڭ قىزمەتىن تەكسەرۋگە جانە قاجەت بولسا, وعان سانكتسيالار ەنگىزۋگە شاقىرعانىمەن, بۇل ۇسىنىستار ورىندالماعان.

«اقش ۇكىمەتتىك ورتالارىندا ديپلوماتتار اراسىندا ق ۇلىباەۆتىڭ قىتايمەن ەنەرگەتيكالىق كەلىسىمدەردەن پارا العانى تۋرالى راستالماعان قاۋەسەتتەر تاراعان. ق ۇلىباەۆتىڭ ادۆوكاتتارى بۇل ايىپتاۋدى جوققا شىعاردى. باسقا ءبىر قۇجاتتا ونىڭ مۇناي كومپانيالارىنان مۇناي تاسىمالداۋ ءۇشىن تىم جوعارى تولەمدەر تالاپ ەتكەن ترەيدەرلەردىڭ ارتىندا تۇرعانى ايتىلعان» — ICIJ.

كۇماندى تولەمدەر مەن قاۋىپتى تانىستارعا قاراماستان Chevron جانە باسقا شەتەلدىك ينۆەستورلار تيمۋر ق ۇلىباەۆپەن بايلانىستى كومپانيالارعا اسا پايدا اكەلەتىن كەلىسىمشارتتاردى تارتىنباي بەردى. مۇنداي كومپانيالاردىڭ ءبىرى — كتك ءۇشىن ەكى ناسوس ستانساسىنىڭ قۇرىلىسىن سەنىپ تاپسىرعان «كازسترويسەرۆيس» بولدى. 2012 جىلى «كازسترويسەرۆيس» كومپانياسىنىڭ جالعىز يەسى ق ۇلىباەۆ مىرزا بولدى. باستاپقىدا 276,5 ميلليون دوللار دەپ باعالانعان جوبانىڭ قۇنى, اقىرىندا, 486 ميلليون دوللارعا دەيىن ءوستى, ال ونىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى جوسپارلانعان ەكى جارىم جىلدىڭ ورنىنا التى جارىم جىلعا سوزىلدى.

«Caspian Cabals قۇجاتتارىنا سايكەس, Chevron جانە ونىڭ سەرىكتەستەرى مۇنايدى الۋ ءۇشىن كۇماندى تولەمدەر, ىقتيمال مۇددەلەر قاقتىعىسى جانە يەلەرى تۋرالى اقپاراتتى جاسىراتىن وفشورلىق كومپانيالارمەن بايلانىستى قىمبات جوبانى قابىلداۋعا كەلىسىم بەردى», — دەپ اتاپ ءوتتى ICIJ.

«تەنيزسەرۆيس» 49%-ى «قازمۇنايگازعا» تيەسىلى. بىراق ونىڭ سەرىكتەستەرىنىڭ قاتارىندا ق ۇلىباەۆتىڭ بيزنەس ارىپتەسى ايدان كاريبجانوۆپەن وفشورلىق كومپانيالار ارقىلى بايلانىسقان Waterford International Holdings Ltd كومپانياسى دا بولدى. Der Spiegel قولىنا تۇسكەن ىشكى قۇجاتتار كومپانيانىڭ جوباداعى قاتىسۋى تۋرالى كۇدىك تۋعىزادى. مىسالى, بۇل كۇماندى تولەمدەر, ەكولوگيالىق قاۋىپتەر جانە «اتالماعان مەملەكەتتىك شەنەۋنىكپەن جاناما بايلانىس» تۋرالى ماسەلەلەردەن تۇرادى. سونىمەن قاتار «تەنيزسەرۆيس» كومپانياسىنىڭ قۇرىلىسقا رۇقسات الۋ جىلدامدىعى دا تاڭقالدىرادى.

2014 جىلى «تەنگيزشەۆرويل» كەلىسىمشارتتىڭ شارتتارىن قايتا قاراپ, «تەنيزسەرۆيس» كومپانياسىنىڭ وكىلەتتىكتەرىنىڭ كوپ بولىگىن وزىنە الىپ الدى. بۇل ءۇشىن ق ۇلىباەۆقا بايلانىستى كومپانيا تاعى 800 ميلليون دوللار الدى. كەيىنىرەك باسقا كۇماندى دەرەكتەر انىقتالدى. سونىڭ ىشىندە جەرگىلىكتى بيلىكتەن رۇقسات الۋ ءۇشىن تولەمدەر مەن باعانى جۇيەلى تۇردە اسىرا باعالاۋ فاكتىلەرى بار.

«تەنگيزشەۆرويل» كومپانياسى ICIJ جۋرناليستەرىنىڭ زەرتتەۋىندە كەلتىرىلگەن دەرەكتەردى قاراستىراتىنىن حابارلادى.