Қазақ мұнайының алпауыттары Құлыбаевты байытуға қалай көмектесті?

Фото: Orda.kz

Халықаралық мұнай корпорациялары жылдар бойы Қазақстанның ең бай олигархтарының бірі – Тимур Құлыбаевқа елдің табиғи байлықтарынан пайда табуға көмектесіп келген. Нұрсұлтан Назарбаевтың күйеу баласына тиесілі компания шетелдік фирмалардан миллиондаған доллар алып отырғаны жайлы ауқымды зерттеу мақаланы Халықаралық зерттеуші журналистер консорциумы (ICIJ) жариялады, деп жазды qandastar.kz

Orda.kz тілшісі осы Caspian Cabals жобасы аясында дайындалған мақаланы ықшамдап назарларыңызға ұсынады.

Құлыбаевқа арналған миллиардтар

2012 жылдың қазан айында әлемдегі ірі мұнай корпорацияларының өкілдері Ұлыбританияның шағын Фарнборо қаласында маңызды мәміле жасау үшін жиналды. Әңгіме Қазақстанның ең ірі мұнай-газ кен орындарының бірі – Теңіз туралы болды. Шетелдік мұнай алпауыттарына Теңізден мұнай өндіруді бастау үшін және оны КТК құбыр желісі арқылы тасымалдауға арналған инфрақұрылым салу үшін 21 жыл уақыт берілген еді.

Инвесторлар қазақстандық «ТеңізСервис» ЖШС өкілдері ұсынысын мұқият тыңдады. Олар мұнай тасымалдаудың жаңа бағытын жүргізіп, тиеу-түсіру кешенін салуға қызықты ұсыныс жасады. Бұл өндіріс процесін жылдамдатып, құбыр арқылы жақын орналасқан Ресейдің теңіз портына жіберілетін мұнай көлемін екі есеге дейін арттыруға мүмкіндік бермек. Алайда, 2009 жылы Теңізді игеруге кіріскен Chevron және басқа компаниялар осындай ұсынысты қабылдамай тастаған болатын. Себебі оны экологиялық тұрғыдан қауіпті деп санаған еді.

Жоба ерекше ауқымды болып көрінді. Ол жолдар мен қалқымалы доктарды, сондай-ақ үлкен теңіз арнасын салу үшін орасан зор инвестиция талап етті. Жобаны жүзеге асыруға келісім алу үшін Қазақстанның 46 ведомствосынан 170 шенеуніктің қолы қажет болды. Алайда бұл «ТеңізСервис» ЖШС-нің тендерге қатысқан жалғыз компания болып, еш бәсекелессіз жеңіске жетуіне кедергі болмады. Мердігер барлық қажетті рұқсаттарды билікпен жақсы қарым-қатынасының арқасында тез алуға уәде берді.

Бір ай өтпей жатып, «ТеңізСервис» құны 1,06 миллиард доллар болатын тиеу-түсіру кешенінің құрылыс жұмыстарына кірісіп кетті. Жалпы алғанда, компания Теңіз кен орнынан шетелдік инвесторлардан 2,5 миллиард доллар қаржы алды.

Компания өкілдерінің билік арасындағы байланыстарға сілтеме жасауы бекер емес еді. 2010 жылға дейін «ТеңізСервис» компаниясының тең иесі Қазақстанның ең бай бизнесмендерінің бірі әрі тұңғыш президенттің күйеу баласы Тимур Құлыбаев болған. Компания қаржыландыруды (100 миллион долларлық несие желісін) Құлыбаевтың бақылауындағы Halyk Bank арқылы алды.

«Қазақстанды бай көмірсутек қоры арқылы басқарған қайын атасы Нұрсұлтан Назарбаевтың арқасында Құлыбаев мұнай саласындағы ықпалды орындаға қол жеткізді. Бұл ықпал мұнай компанияларына, Назарбаевқа және түптеп келгенде Ресей президенті Владимир Путинге көмектесе алатын еді», — деп жазады ICIJ.

Chevron, Exxon және басқа да мұнай алпауыттары Құлыбаевтың компанияларымен жасалған келісімшарттардың қауіпті екенін білген. Дегенмен, олар бұл келісімдерді жасаудан бас тартқан жоқ.

Офшорлар, зәулім сарайлар және айыптаулар

Тимур Құлыбаев ICIJ журналистерімен сөйлесуден бас тартты. Алайда оның адвокаттары сұхбат беру өтінішіне жауап ретінде 39 беттік хат жолдап, 2010 жылға дейін кәсіпкердің «ТеңізСервис» ЖШС-індегі үлесі болғанын растады. 2012 жылы компания Теңіздегі аса тиімді келісімшартты алған кезде, Құлыбаевтың бұл компанияға ресми түрде еш қатысы болмағаны атап өтілді. Сондай-ақ, Назарбаевтың күйеу баласының бір кездері «ҚазМұнайГаз» төрағасының орынбасары және Kazenergy қауымдастығының басшысы болғаны мұнай-газ саласында қабылданған шешімдерге ықпал етуге мүмкіндік бермегені айтылды.

ICIJ мәліметінше, Құлыбаевтың іскерлік империясы 22 елде 220-дан астам компанияны қамтиды. Олигарх өнер туындылары мен сән-салтанатты зәулім үйлерге ерекше инвестиция салған (соңғы уақытта ол бұл мүліктерін сата бастаған).

Ол «ҚазақОйл» және «ҚазТрансОйл» компанияларында вице-президент қызметін де атқарған. Кәсіпкер заң алдында әрдайым қиындықтардан сәтті құтылып келгенімен, оның есімі уақыт өткен сайын аты шулы сот процестерінде жиі аталады.

«2017 жылы Италияда парақорлық бойынша сотталған кәсіпкер Агостино Бьянчи үш қазақстандықты, соның ішінде Құлыбаевты, контракт алу үшін сатып алғанын мойындады. Бұл келісімдер Бьянчиға 7 миллион доллар пайда әкелген. Монца қаласының соты бұл заңсыз пайданы тәркіледі, ал кәсіпкер 16 айға шартты түрде бас бостандығынан айрылған. Құлыбаевқа ешқандай айып тағылған жоқ», — деп жазады ICIJ.

Олигархтың шетелде басқа да серіктестері болған. Мысалы, 2007 жылы Құлыбаевқа Саннингхилл-Парк атты мүлікті сатып алуға көмектескен үнді текті бизнесмен Арвинд Тику. Дәл Тику Құлыбаевқа тиесілі бір компанияға 16 миллион доллар көлемінде несие беріп, бұл ақшаны жер сатып алуға жұмсады. Бұған дейін британдық король отбасының мүшесі Эндрю ханзадаға тиесілі болған бұл зәулім үйді Құлыбаев бұзып, орнына жаңа, жергілікті тұрғындардың айтуынша, «өте көріксіз» ғимарат салды. Тику 2021 жылы берген сұхбатында Құлыбаевпен бизнес жүргізгенін, бірақ заң бұзушылық жасамағанын мәлімдеді.

Саннингхилл-Парк 2007 жылы Құлыбаевтың Ұлыбританиядағы алты элиталық мүлкінің бірі болды. Олардың жалпы құны 184 миллион доллар болды. Үш зәулім үй Лондонның беделді Мэйфер ауданында, тағы екеуі — Кенсингтонда орналасқан. Құлыбаев және оған байланысты тұлғалар Еуропадағы мүлікті Ұлыбритания, Нидерланды, Испания және Люксембургте тіркелген компаниялар арқылы сатып алған, сондай-ақ Кайман аралдары, Виргин аралдары мен Багам аралдарындағы офшорлар арқылы жүзеге асырған. Оның Лондондағы Maps.google.com көрсетілген зәулім үйі:

ICIJ мәліметінше, олигарх Испанияда жұбайы Динараға арнап туған күнін тойлауға 1,6 миллион доллардан астам қаражат жұмсаған. Қазіргі уақытта, журналистердің деректеріне сүйенсек, ол Чехия мен Германияда жылжымайтын мүлікке, Барселонада медициналық клиникаға, Испанияда мүлікке, сондай-ақ Sonny II атты жеке ұшаққа және яхтаға ие.

Құлыбаевтың тағы бір бизнес серіктесі — «Visor Investment Solutions» ЖШС негізін қалаушы Айдан Карибжанов. Ол олигархтың «ҚазМұнайГазда» командасында жұмыс істеген. Зерттеушілердің жазуынша, Карибжановтың бұрынғы әйелі мәлімдегендей, ол мемлекет меншігін жекешелендіру жүйелеріне қатысқан. Бизнесмен supposedly жалған компаниялар арқылы жекешелендірілген мұнай-газ кәсіпорындарының табыстарын офшорларға шығаруға көмектескен. Ал өз кезегінде Карибжанов бұл айыптауларды теріске шығарған. Visor Group өкілдері Тимур Құлыбаевтың ешқашан топқа тікелей де, сырттай да иелік етпегенін мәлімдеді.

Журналистік зерттеу авторлары «Казахгейт» дауын да еске салады. Олар Тимур Құлыбаевтың бұл дауға қатысы болмағанын, бірақ АҚШ Мемлекеттік департаментінің құжаттарына сілтеме жасап, оның американдық билік өкілдерімен тұрақты байланыс орнатқанын атап өтті. Назарбаевтың күйеу баласы америкалықтарды мұнайды Иран мен Қытай арқылы тасымалдау, Қытайдың Орталық Азиядағы өсіп келе жатқан ықпалы және батыс компанияларының мұнай жобалары бойынша өтініштер сияқты кең ауқымды мәселелер бойынша ақпарат беріп отырған.

Шетелдік дипломаттар Құлыбаевқа жоғары баға берген. Алайда мұнай саласының өкілдері WikiLeaks құжаттарында оны әлдеқайда қатаң сипаттаған. Бір дереккөз оны «Париж маникюрі мен қомақты жемқорлыққа құштар Будда» деп атаған. Басқа құжаттарда оны «көмірсутектің Ришельесі» деп сипаттаған. Британдық және американдық саясаткерлер мен кәсіпкерлер бірнеше рет Құлыбаевтың қызметін тексеруге және қажет болса, оған санкциялар енгізуге шақырғанымен, бұл ұсыныстар орындалмаған.

«АҚШ үкіметтік орталарында дипломаттар арасында Құлыбаевтың Қытаймен энергетикалық келісімдерден пара алғаны туралы расталмаған қауесеттер тараған. Құлыбаевтың адвокаттары бұл айыптауды жоққа шығарды. Басқа бір құжатта оның мұнай компанияларынан мұнай тасымалдау үшін тым жоғары төлемдер талап еткен трейдерлердің артында тұрғаны айтылған» — ICIJ.

Күмәнді төлемдер мен қауіпті таныстарға қарамастан Chevron және басқа шетелдік инвесторлар Тимур Құлыбаевпен байланысты компанияларға аса пайда әкелетін келісімшарттарды тартынбай берді. Мұндай компаниялардың бірі — КТК үшін екі насос стансасының құрылысын сеніп тапсырған «КазСтройСервис» болды. 2012 жылы «КазСтройСервис» компаниясының жалғыз иесі Құлыбаев мырза болды. Бастапқыда 276,5 миллион доллар деп бағаланған жобаның құны, ақырында, 486 миллион долларға дейін өсті, ал оның жүзеге асырылуы жоспарланған екі жарым жылдың орнына алты жарым жылға созылды.

«Caspian Cabals құжаттарына сәйкес, Chevron және оның серіктестері мұнайды алу үшін күмәнді төлемдер, ықтимал мүдделер қақтығысы және иелері туралы ақпаратты жасыратын офшорлық компаниялармен байланысты қымбат жобаны қабылдауға келісім берді», — деп атап өтті ICIJ.

«ТенизСервис» 49%-ы «ҚазМұнайГазға» тиесілі. Бірақ оның серіктестерінің қатарында Құлыбаевтың бизнес әріптесі Айдан Карибжановпен офшорлық компаниялар арқылы байланысқан Waterford International Holdings Ltd компаниясы да болды. Der Spiegel қолына түскен ішкі құжаттар компанияның жобадағы қатысуы туралы күдік туғызады. Мысалы, бұл күмәнді төлемдер, экологиялық қауіптер және «аталмаған мемлекеттік шенеунікпен жанама байланыс» туралы мәселелерден тұрады. Сонымен қатар «ТенизСервис» компаниясының құрылысқа рұқсат алу жылдамдығы да таңқалдырады.

2014 жылы «Тенгизшевройл» келісімшарттың шарттарын қайта қарап, «ТенизСервис» компаниясының өкілеттіктерінің көп бөлігін өзіне алып алды. Бұл үшін Құлыбаевқа байланысты компания тағы 800 миллион доллар алды. Кейінірек басқа күмәнді деректер анықталды. Соның ішінде жергілікті биліктен рұқсат алу үшін төлемдер мен бағаны жүйелі түрде асыра бағалау фактілері бар.

«Тенгизшевройл» компаниясы ICIJ журналистерінің зерттеуінде келтірілген деректерді қарастыратынын хабарлады.