Qazaq munaıynyń alpaýyttary Qulybaevty baıytýǵa qalaı kómektesti?

Foto: Orda.kz

Halyqaralyq munaı korporaııalary jyldar boıy Qazaqstannyń eń baı olıgarhtarynyń biri – Tımýr Qulybaevqa eldiń tabıǵı baılyqtarynan paıda tabýǵa kómektesip kelgen. Nursultan Nazarbaevtyń kúıeý balasyna tıesili kompanııa sheteldik fırmalardan mıllıondaǵan dollar alyp otyrǵany jaıly aýqymdy zertteý maqalany Halyqaralyq zertteýshi jýrnalıster konsorıýmy (ICIJ) jarııalady, dep jazdy qandastar.kz

Orda.kz tilshisi osy Caspian Cabals jobasy aıasynda daıyndalǵan maqalany yqshamdap nazarlaryńyzǵa usynady.

Qulybaevqa arnalǵan mıllıardtar

2012 jyldyń qazan aıynda álemdegi iri munaı korporaııalarynyń ókilderi Ulybrıtanııanyń shaǵyn Farnboro qalasynda mańyzdy mámile jasaý úshin jınaldy. Áńgime Qazaqstannyń eń iri munaı-gaz ken oryndarynyń biri – Teńiz týraly boldy. Sheteldik munaı alpaýyttaryna Teńizden munaı óndirýdi bastaý úshin jáne ony KTK qubyr jelisi arqyly tasymaldaýǵa arnalǵan ınfraqurylym salý úshin 21 jyl ýaqyt berilgen edi.

Investorlar qazaqstandyq «TeńizServıs» JShS ókilderi usynysyn muqııat tyńdady. Olar munaı tasymaldaýdyń jańa baǵytyn júrgizip, tıeý-túsirý keshenin salýǵa qyzyqty usynys jasady. Bul óndiris proesin jyldamdatyp, qubyr arqyly jaqyn ornalasqan Reseıdiń teńiz portyna jiberiletin munaı kólemin eki esege deıin arttyrýǵa múmkindik bermek. Alaıda, 2009 jyly Teńizdi ıgerýge kirisken Chevron jáne basqa kompanııalar osyndaı usynysty qabyldamaı tastaǵan bolatyn. Sebebi ony ekologııalyq turǵydan qaýipti dep sanaǵan edi.

Joba erekshe aýqymdy bolyp kórindi. Ol joldar men qalqymaly doktardy, sondaı-aq úlken teńiz arnasyn salý úshin orasan zor ınvestıııa talap etti. Jobany júzege asyrýǵa kelisim alý úshin Qazaqstannyń 46 vedomstvosynan 170 sheneýniktiń qoly qajet boldy. Alaıda bul «TeńizServıs» JShS-niń tenderge qatysqan jalǵyz kompanııa bolyp, esh básekelessiz jeńiske jetýine kedergi bolmady. Merdiger barlyq qajetti ruqsattardy bılikpen jaqsy qarym-qatynasynyń arqasynda tez alýǵa ýáde berdi.

Bir aı ótpeı jatyp, «TeńizServıs» quny 1,06 mıllıard dollar bolatyn tıeý-túsirý kesheniniń qurylys jumystaryna kirisip ketti. Jalpy alǵanda, kompanııa Teńiz ken ornynan sheteldik ınvestorlardan 2,5 mıllıard dollar qarjy aldy.

Kompanııa ókilderiniń bılik arasyndaǵy baılanystarǵa silteme jasaýy beker emes edi. 2010 jylǵa deıin «TeńizServıs» kompanııasynyń teń ıesi Qazaqstannyń eń baı bıznesmenderiniń biri ári tuńǵysh prezıdenttiń kúıeý balasy Tımýr Qulybaev bolǵan. Kompanııa qarjylandyrýdy (100 mıllıon dollarlyq nesıe jelisin) Qulybaevtyń baqylaýyndaǵy Halyk Bank arqyly aldy.

«Qazaqstandy baı kómirsýtek qory arqyly basqarǵan qaıyn atasy Nursultan Nazarbaevtyń arqasynda Qulybaev munaı salasyndaǵy yqpaldy oryndaǵa qol jetkizdi. Bul yqpal munaı kompanııalaryna, Nazarbaevqa jáne túptep kelgende Reseı prezıdenti Vladımır Pýtınge kómektese alatyn edi», — dep jazady ICIJ.

Chevron, Exxon jáne basqa da munaı alpaýyttary Qulybaevtyń kompanııalarymen jasalǵan kelisimsharttardyń qaýipti ekenin bilgen. Degenmen, olar bul kelisimderdi jasaýdan bas tartqan joq.

Ofshorlar, záýlim saraılar jáne aıyptaýlar

Tımýr Qulybaev ICIJ jýrnalısterimen sóılesýden bas tartty. Alaıda onyń advokattary suhbat berý ótinishine jaýap retinde 39 bettik hat joldap, 2010 jylǵa deıin kásipkerdiń «TeńizServıs» JShS-indegi úlesi bolǵanyn rastady. 2012 jyly kompanııa Teńizdegi asa tıimdi kelisimshartty alǵan kezde, Qulybaevtyń bul kompanııaǵa resmı túrde esh qatysy bolmaǵany atap ótildi. Sondaı-aq, Nazarbaevtyń kúıeý balasynyń bir kezderi «QazMunaıGaz» tóraǵasynyń orynbasary jáne Kazenergy qaýymdastyǵynyń basshysy bolǵany munaı-gaz salasynda qabyldanǵan sheshimderge yqpal etýge múmkindik bermegeni aıtyldy.

ICIJ málimetinshe, Qulybaevtyń iskerlik ımperııasy 22 elde 220-dan astam kompanııany qamtıdy. Olıgarh óner týyndylary men sán-saltanatty záýlim úılerge erekshe ınvestıııa salǵan (sońǵy ýaqytta ol bul múlikterin sata bastaǵan).

Ol «QazaqOıl» jáne «QazTransOıl» kompanııalarynda vıe-prezıdent qyzmetin de atqarǵan. Kásipker zań aldynda árdaıym qıyndyqtardan sátti qutylyp kelgenimen, onyń esimi ýaqyt ótken saıyn aty shýly sot proesterinde jıi atalady.

«2017 jyly Italııada paraqorlyq boıynsha sottalǵan kásipker Agostıno Bıanchı úsh qazaqstandyqty, sonyń ishinde Qulybaevty, kontrakt alý úshin satyp alǵanyn moıyndady. Bul kelisimder Bıanchıǵa 7 mıllıon dollar paıda ákelgen. Mona qalasynyń soty bul zańsyz paıdany tárkiledi, al kásipker 16 aıǵa shartty túrde bas bostandyǵynan aırylǵan. Qulybaevqa eshqandaı aıyp taǵylǵan joq», — dep jazady ICIJ.

Olıgarhtyń shetelde basqa da seriktesteri bolǵan. Mysaly, 2007 jyly Qulybaevqa Sannınghıll-Park atty múlikti satyp alýǵa kómektesken úndi tekti bıznesmen Arvınd Tıký. Dál Tıký Qulybaevqa tıesili bir kompanııaǵa 16 mıllıon dollar kóleminde nesıe berip, bul aqshany jer satyp alýǵa jumsady. Buǵan deıin brıtandyq korol otbasynyń múshesi Endrıý hanzadaǵa tıesili bolǵan bul záýlim úıdi Qulybaev buzyp, ornyna jańa, jergilikti turǵyndardyń aıtýynsha, «óte kóriksiz» ǵımarat saldy. Tıký 2021 jyly bergen suhbatynda Qulybaevpen bıznes júrgizgenin, biraq zań buzýshylyq jasamaǵanyn málimdedi.

Sannınghıll-Park 2007 jyly Qulybaevtyń Ulybrıtanııadaǵy alty elıtalyq múlkiniń biri boldy. Olardyń jalpy quny 184 mıllıon dollar boldy. Úsh záýlim úı Londonnyń bedeldi Meıfer aýdanynda, taǵy ekeýi — Kensıngtonda ornalasqan. Qulybaev jáne oǵan baılanysty tulǵalar Eýropadaǵy múlikti Ulybrıtanııa, Nıderlandy, Ispanııa jáne Lıýksembýrgte tirkelgen kompanııalar arqyly satyp alǵan, sondaı-aq Kaıman araldary, Vırgın araldary men Bagam araldaryndaǵy ofshorlar arqyly júzege asyrǵan. Onyń Londondaǵy Maps.google.com kórsetilgen záýlim úıi:

ICIJ málimetinshe, olıgarh Ispanııada jubaıy Dınaraǵa arnap týǵan kúnin toılaýǵa 1,6 mıllıon dollardan astam qarajat jumsaǵan. Qazirgi ýaqytta, jýrnalısterdiń derekterine súıensek, ol Chehııa men Germanııada jyljymaıtyn múlikke, Barselonada medıınalyq klınıkaǵa, Ispanııada múlikke, sondaı-aq Sonny II atty jeke ushaqqa jáne ıahtaǵa ıe.

Qulybaevtyń taǵy bir bıznes seriktesi — «Visor Investment Solutions» JShS negizin qalaýshy Aıdan Karıbjanov. Ol olıgarhtyń «QazMunaıGazda» komandasynda jumys istegen. Zertteýshilerdiń jazýynsha, Karıbjanovtyń burynǵy áıeli málimdegendeı, ol memleket menshigin jekeshelendirý júıelerine qatysqan. Bıznesmen supposedly jalǵan kompanııalar arqyly jekeshelendirilgen munaı-gaz kásiporyndarynyń tabystaryn ofshorlarǵa shyǵarýǵa kómektesken. Al óz kezeginde Karıbjanov bul aıyptaýlardy teriske shyǵarǵan. Visor Group ókilderi Tımýr Qulybaevtyń eshqashan topqa tikeleı de, syrttaı da ıelik etpegenin málimdedi.

Jýrnalıstik zertteý avtorlary «Kazahgeıt» daýyn da eske salady. Olar Tımýr Qulybaevtyń bul daýǵa qatysy bolmaǵanyn, biraq AQSh Memlekettik departamentiniń qujattaryna silteme jasap, onyń amerıkandyq bılik ókilderimen turaqty baılanys ornatqanyn atap ótti. Nazarbaevtyń kúıeý balasy amerıkalyqtardy munaıdy Iran men Qytaı arqyly tasymaldaý, Qytaıdyń Ortalyq Azııadaǵy ósip kele jatqan yqpaly jáne batys kompanııalarynyń munaı jobalary boıynsha ótinishter sııaqty keń aýqymdy máseleler boıynsha aqparat berip otyrǵan.

Sheteldik dıplomattar Qulybaevqa joǵary baǵa bergen. Alaıda munaı salasynyń ókilderi WikiLeaks qujattarynda ony áldeqaıda qatań sıpattaǵan. Bir derekkóz ony «Parıj manıkıýri men qomaqty jemqorlyqqa qushtar Býdda» dep ataǵan. Basqa qujattarda ony «kómirsýtektiń Rıshelesi» dep sıpattaǵan. Brıtandyq jáne amerıkandyq saıasatkerler men kásipkerler birneshe ret Qulybaevtyń qyzmetin tekserýge jáne qajet bolsa, oǵan sankııalar engizýge shaqyrǵanymen, bul usynystar oryndalmaǵan.

«AQSh úkimettik ortalarynda dıplomattar arasynda Qulybaevtyń Qytaımen energetıkalyq kelisimderden para alǵany týraly rastalmaǵan qaýesetter taraǵan. Qulybaevtyń advokattary bul aıyptaýdy joqqa shyǵardy. Basqa bir qujatta onyń munaı kompanııalarynan munaı tasymaldaý úshin tym joǵary tólemder talap etken treıderlerdiń artynda turǵany aıtylǵan» — ICIJ.

Kúmándi tólemder men qaýipti tanystarǵa qaramastan Chevron jáne basqa sheteldik ınvestorlar Tımýr Qulybaevpen baılanysty kompanııalarǵa asa paıda ákeletin kelisimsharttardy tartynbaı berdi. Mundaı kompanııalardyń biri — KTK úshin eki nasos stansasynyń qurylysyn senip tapsyrǵan «KazStroıServıs» boldy. 2012 jyly «KazStroıServıs» kompanııasynyń jalǵyz ıesi Qulybaev myrza boldy. Bastapqyda 276,5 mıllıon dollar dep baǵalanǵan jobanyń quny, aqyrynda, 486 mıllıon dollarǵa deıin ósti, al onyń júzege asyrylýy josparlanǵan eki jarym jyldyń ornyna alty jarym jylǵa sozyldy.

«Caspian Cabals qujattaryna sáıkes, Chevron jáne onyń seriktesteri munaıdy alý úshin kúmándi tólemder, yqtımal múddeler qaqtyǵysy jáne ıeleri týraly aqparatty jasyratyn ofshorlyq kompanııalarmen baılanysty qymbat jobany qabyldaýǵa kelisim berdi», — dep atap ótti ICIJ.

«TenızServıs» 49%-y «QazMunaıGazǵa» tıesili. Biraq onyń seriktesteriniń qatarynda Qulybaevtyń bıznes áriptesi Aıdan Karıbjanovpen ofshorlyq kompanııalar arqyly baılanysqan Waterford International Holdings Ltd kompanııasy da boldy. Der Spiegel qolyna túsken ishki qujattar kompanııanyń jobadaǵy qatysýy týraly kúdik týǵyzady. Mysaly, bul kúmándi tólemder, ekologııalyq qaýipter jáne «atalmaǵan memlekettik sheneýnikpen janama baılanys» týraly máselelerden turady. Sonymen qatar «TenızServıs» kompanııasynyń qurylysqa ruqsat alý jyldamdyǵy da tańqaldyrady.

2014 jyly «Tengızshevroıl» kelisimsharttyń sharttaryn qaıta qarap, «TenızServıs» kompanııasynyń ókilettikteriniń kóp bóligin ózine alyp aldy. Bul úshin Qulybaevqa baılanysty kompanııa taǵy 800 mıllıon dollar aldy. Keıinirek basqa kúmándi derekter anyqtaldy. Sonyń ishinde jergilikti bılikten ruqsat alý úshin tólemder men baǵany júıeli túrde asyra baǵalaý faktileri bar.

«Tengızshevroıl» kompanııasy ICIJ jýrnalısteriniń zertteýinde keltirilgen derekterdi qarastyratynyn habarlady.