قازاقستان اەس سالۋدى رەسەيلىكتەرگە تاپسىرا سالۋى مۇمكىن

ولار: رەسەيلىك «روساتوم», قىتايلىق CNNC (China National Nuclear Corporation), كورەيالىق KHNP (Korea Hydro & Nuclear Power) كومپانياسى, فرانتسۋزدىڭ EDF (Électricité de France) كومپانياسى.

مەملەكەت الداعى 10 جىل ۋاقىتتىڭ ىشىندە اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋدى كوزدەپ وتىر. بىراق ونى «قاي ەلگە تيەسىلى كومپانيا سالادى?» دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابى ايتىلماي كەلەدى.

جىل وتكەن سايىن ەلىمىزدە ەنەرگيا تاپشىلىعى قاتتى سەزىلۋدە. ادەتتەگىدەي كومىر جاعىپ ەنەرگيا ءوندىرۋدىڭ شىعىنى مەن ەكولوگيالىق زاردابى وراسان, ونىڭ ۇستىنە ەنەرگيا وندىرەتىن جۇيەلەردىڭ 70 پايىزى توزدى.

سوندىقتان 1,4 ملن توننا ۋران قورىنا يە مەملەكەت وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن اەس سالۋى ءتيىس. ناقتىسى الدا وتەتىن جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمدا بەلگىلى بولا جاتار, تەك كوپشىلىك بۇل ىسكە رەسەيلىك «روساتوم» ارالاسقانىن قالامايدى.

باسەكەنىڭ باسى كورىنگەندەي

2023 جىلى قاراشانىڭ باسىندا فرانتسيا پرەزيدەنتى ەممانيۋەل ماكرون قازاقستانعا جۇمىس ساپارىمەن كەلدى.

ساراپشىلاردىڭ كوبى بۇل ساپاردىڭ اياسىندا اەس سالۋ جايى تالقىلاتىنىن ايتقان. ماسەلەن, ساپار كەزىندە Bloomberg باسىلىمى تالقى جاساپ, «ەممانيۋەل ماكرون ەنەرگەتيكاعا باي ورتالىق ازياعا ساپار شەگىپ, وسى ەلدىڭ يادرولىق رەاكتورلارىندا قولدانىلاتىن ۋراندى جەتكىزۋشى ەكى ەل – قازاقستان مەن وزبەكستانعا بارادى.

بۇل ساپار فرانتسيانىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋعا باعىتتالعانداي» دەپ جازدى.

وسى ساپاردان كەيىن كوپ ۇزاماي كۇتپەگەن جەردەن رەسەيلىك «روساتوم» قازاقستانعا قۋاتتىلىعى 2400 مۆت بولاتىن ەكى اەس بلوگىن سالۋعا ۇسىنىس ايتىپ شىعا كەلدى. «بۇل 3+ بۋىنىنا جاتاتىن زاماناۋي بلوكتار بولماق» دەگەن. ەكى جايتتى نەگە ايتىپ وتىرمىز?

اەس سالۋ ىسىندە ەڭ باستى تالاپتىڭ ءبىرى – قاۋىپسىزدىك. سوندىقتان بۇل ماسەلەدە كوبىنە ساياسي پوزيتسيالار اراعا ءتۇسىپ جاتادى. ال جوعارىدا ۇسىنىس ايتقان «روساتوم» كوبىنە كاسىپ ارقىلى رەسەيلىك پوزيتسيانى نىعايتۋعا اتسالىسىپ جۇرگەنىن بىلەمىز. سوندىقتان فرانتسيا پرەزيدەنتىنىڭ ساپارىنان كەيىن ولاردىڭ ۇسىنىس تاستاۋى بەكەر ەمەس.

كەي قوعام وكىلدەرى اەس-كە نەگە قارسى?

2022 جىلى «سامۇرىق-قازىنا» قورى قازاقستانداعى 16 جاڭا باسىم ينۆەستيتسيالىق جوبانىڭ ءتىزىمىن ۇسىندى. اراسىندا 2032 جىلعا دەيىن اەس سالۋ بار. ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ قيىندادى, كەڭەس وداعى كەزىندە سالىنعان, كومىرمەن جۇمىس ىستەيتىن كەشەندەر ەسكىرىپ ءارى اتموسفەرانى لاستاپ بولدى. ال دۇنيەجۇزىلىك بانكتەن باستاپ كوپتەگەن ۇلكەن قارجى ورتالىقتارى كومىرمەن جۇمىس ىستەيتىن ستانتسيالاردى قارجىلاندىرۋعا كەلىسپەيدى.

ورگانيكالىق وتىنى جوق فرانتسيا, بەلگيا, شۆەتسيا, جاپونيا, وڭتۇستىك كورەيا, فينليانديادا اتوم ستانتسيالارىنىڭ ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋشى نەگىزگى كوزگە اينالىپ, ەنەرگەتيكالىق تۇراقتىلىق پەن تابىستى ەكونوميكالىق دامۋدى قامتاماسىز ەتتى.

ساراپشىلار كومىردىڭ جاھاندىق قورى 270 جىلعا, مۇناي 50 جىلعا, گاز 70 جىلعا دەيىن جەتەتىنىن بولجاعان. ال اەس-كە پايدالانىلاتىن الەمدەگى 5 718 400 توننا ۋران قورى 2500 جىلعا دەيىن جەتەدى. الەمدەگى ۋران قورى ەڭ كوپ ەل – اۋستراليا دەسەك, ودان كەيىنگى ورىنداردا قازاقستان, رەسەي جانە كانادا تۇر. سوندىقتان بىزگە ءبارىبىر اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋعا تۋرا كەلمەك.

بىراق قوعامنىڭ قورقىنىشى باسىم, اەس-تەن سەسكەنبەيدى, ونى كۇتىپ-باپتاۋدا ماماندار ولقىلىق تانىتىپ, كەزىندەگى چەرنوبىلدەگىدەي ءىرى اپاتقا ۇشىراتپاي ما دەپ ۇركەدى. ۆلاديمير شكولنيك «قازاتومونەركاسىپتى» باسقارىپ تۇرعان كەزىندە «بىرقاتار ەلدەر اتوم ەنەرگەتيكاسىنا مۇقتاج ەكەنىن ءتۇسىندى.

ساۋد ارابياسى 2030 جىلعا قاراي 16 اتوم رەاكتورىن تۇرعىزباق. فرانتسيا اەس قىزمەتىن ۇزارتۋدى شەشتى. اقش كەيىنگى 30 جىلدان بەرى العاش رەت ەكى اتوم ستانساسىنىڭ قۇرىلىسىنا رۇقسات بەردى. وكىنىشكە قاراي, بىزدەگى قوعام اتوم ەنەرگەتيكاسىن قابىلداۋعا ءالى دايىن ەمەس», – دەگەن ەدى. بۇل تەكتەن-تەك ايتىلعان ءسوز ەمەس, تاۋەكەل ەتۋگە جول اشىلدى.

سونداي-اق اەس سالۋ ارقىلى وزگە دە سالالاردى دامىتۋعا مۇمكىندىك بار ەكەن. ماسەلەن, اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ دوكتورى حاسىي جامانتىكوۆ وسىنداي ەلەۋسىز جايتتارعا كوڭىل اۋدارتتى.

– قاۋىپسىزدىگى قامتاماسىز ەتىلگەن اەس سالۋدى قۇپتايمىن. دەگەنمەن ساياسي پيعىلدارىن ارالاستىراتىن ەلدەردىڭ كومەگى قاجەت ەمەس. قۋاتقا تاۋەلسىزدىكتى جويۋ ماسەلەسى تەرەڭ ساراپتالىپ جاتىر. قۋات كوزى اتوم-ەلەكتر ستانتسياسىندا ەكەنى بەلگىلى جايت. قازاقستاندا اەس شيكىزاتى, ياعني, ۋران قورى جەتكىلىكتى. قۋات ستانساسىنىڭ قاۋىپسىز تەحنولوگياسى مەن كەرەكتى ءونىم ءوندىرۋ مەملەكەت دەڭگەيىندە تياناقتى قولعا الىنۋدا. قۋات كوزى ىسكە اسسا, ەلدە پوليفوسفات وندىرىلەتىن كۇن دە الىس ەمەس. پوليفوسفاتتى زەرتتەۋ اۆتورى رەتىندە ايتارىم, وسى ەكولوگيالىق تازا ءونىم قازاقستان ەگىنشىلىگىن فوسفورمەن بايىتار ەدى, – دەيدى عالىم.

«روساتومعا» باسىمدىق بەرگەن كىم?

«سامۇرىق-قازىنانىڭ» دەرەگىنە جۇگىنسەك, اەس سالۋعا ەڭ باستى 4 ۇمىتكەر بار, ولار: رەسەيلىك «روساتوم», قىتايلىق CNNC (China National Nuclear Corporation), كورەيالىق KHNP (Korea Hydro & Nuclear Power) كومپانياسى, فرانتسۋزدىڭ EDF (Électricité de France) كومپانياسى. ارقايسىسىنىڭ ءوز ارتىقشىلىقتارى بار, حالىقارالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدا تاجىريبە جەتكىلىكتى.

بىراق قور باسشىلىعى اتالعان كومپانيالاردىڭ ءبارىن ىسىرىپ, رەسەيلىك «روساتومعا» يەك ارتۋى مۇمكىن سەكىلدى. كەيىنگى 4 جىلدان بەرى رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين قازاقستاندا رەسەيلىك تەحنولوگيا بويىنشا اەس سالۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتىپ كەلەدى. بۇل اقپارات قوعامدا ءىرى رەزونانس تۋدىردى. DEMOSCOPE قوعامدىق پىكىرگە جەدەل مونيتورينگ جۇرگىزۋ بيۋروسى قازاقستان ازاماتتارى اراسىندا «قازاقستاندىقتاردىڭ اەس قۇرىلىسى تۋرالى پىكىرى» تاقىرىبىندا ساۋالناما جۇرگىزگەن. 1100 ادام قاتىسقان ساۋالنامادا ازاماتتاردىڭ 55 پايىزى قارسىلىق بىلدىرگەن. 2022 جىلدىڭ سوڭىندا «سامۇرىق-قازىنا» «روساتوممەن» كەلىسسوز ءجۇرىپ جاتقانىن راستاعان. سوندىقتان سەكەم الۋ نەگىزسىز ەمەس.

ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى اەس بالقاش كولى ماڭىنداعى ۇلكەن اۋىلىندا سالىناتىنىن العا تارتقان. بولجام بويىنشا, جوبا قۇرىلىسىنا 5 ملرد دوللار جۇمسالۋى مۇمكىن.

دەگەنمەن «سامۇرىق-قازىنا» اق-نىڭ ەنشىلەس كاسىپورنى «قازاقستان اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى» اەس-ءتىڭ ەكى رەاكتورىنىڭ قۇرىلىسىنا 10-12 ملرد دوللار جۇمسالاتىنىن حابارلاعان.

الدىن الا ەسەپتەۋلەر بويىنشا, قازاقستاندا ارقايسىسىنىڭ قۋاتى 1,4 مىڭ مۆت بولاتىن 2 رەاكتورلى اەس سالىنادى. اەس-ءتى پايدالانۋ مەرزىمىن 60 جىلدان 100 جىلعا دەيىن ۇزارتۋ مۇمكىندىگى قاراستىرىلعان.

ساباق الاتىن تۇستار بار

نەگىزى «روساتوم» الەمنىڭ ءبىراز ەلىندە ىقپالدى. ەنەرگيا تۇتىنۋىنىڭ ءوسۋ جىلدامدىعى الەمدە قىتايدان كەيىن ەكىنشى ورىندا تۇرعان تۇركيانىڭ جەرورتا جاعالاۋىنداعى مەرسين پروۆينتسياسىندا 2018 جىلدان باستاپ اەس قۇرىلىسىن جۇرگىزدى. بۇگىندە 4 بلوكتان تۇراتىن ستانتسيانىڭ نەگىزى قالانعان العاشقى بلوگىنىڭ قۇنى – 20 ملرد دوللار بولدى.

بۇل رەتتە ەنەرگيا كوزدەرىن ساتىپ الۋشى ەل سانالاتىن تۇركيا رەسۋرستارى جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان جانە ەنەرگەتيكا نارىعىنداعى باعا ۇدايى ءوسىپ وتىراتىندىقتان, سىرتقا تاۋەلدى. سوندىقتان بالاما ەنەرگيا رەسۋرسىنا مويىنسۇنۋعا ءماجبۇر. الايدا قول قويىلعان كەلىسىمشارت حاتتاماسىنداعى «جوبا كومپانياسى ەلەكترمەن قوسا اەس-ءتىڭ مەنشىك يەسى بولىپ سانالادى» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى رەسەيدىڭ تۇركيا تەرريتورياسىندا وندىرگەن ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوزى قالاعان مەكەمەگە نەمەسە مەملەكەتكە ساتۋ بويىنشا شەشىم قابىلداۋشى جالعىز ەل ەكەنىن كورسەتەدى.

تۇركياعا ەندى شەگىنەرگە جول جوق, ويتكەنى بۇدان بۇرىن اەس سالۋ تۋرالى شەشىمىنەن باس تارتاتىنىن حابارلاعان بولگارياعا رەسەي 1 ميلليارد ەۋرو كولەمىندەگى سوت تالابىن جىبەرگەن بولاتىن.

2012 جىلى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ بىشكەككە ساپارى اياسىندا قامبار-اتا گەس-1 مەن «جوعارعى نارىن» سارقىراماسى گەس قۇرىلىسى تۋرالى كەلىسىم جاسالعان. ال 2015 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي سول كەزدەگى قىرعىز پرەزيدەنتى كۇردەلى ەكونوميكالىق جاعدايدا رەسەي ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسى بويىنشا ءوز مىندەتتەمەلەرىن ورىنداي المايدى دەپ مالىمدەپ, 2019 جىلى كەلىسىمنىڭ كۇشىن جويدى.

بىراق رەسەي جوبانىڭ نەگىزگى مەردىگەرى «رۋسگيدرو» ەكەنىن العا تارتىپ, «جوعارعى نارىن» سارقىراماسى گەس نىسانى قۇرىلىسىنىڭ سمەتاسىنا سايكەس, قىرعىزدارعا 37 ملن دوللاردى تالاپ ەتكەن ەسەپ-قيساپتى جىبەرە قويعان ەدى.

ارينە, اەس سالۋ ءۇشىن وتە كوپ قارجى مەن سۋ كەرەك بولاتىنىن ەسكەرگەن ءجون. ستانتسيا ماڭىندا ۋران قالدىقتارى قالادى. ونى ساقتاۋ ءۇشىن جەر استىندا ينفراقۇرىلىم بولۋى قاجەت. اەس-تە توتەنشە جاعداي وتە از كەزدەسەدى, دەگەنمەن اپات بولا قالعان جاعدايدا ونىڭ الدىن الۋ مەن رادياتسيانى جويۋ مۇمكىن ەمەس.

قالاي دەسەك تە, ونەركاسىپ پەن حالىقتىڭ ەلەكتر قۋاتى قاجەتتىلىگىن وتەۋدە ازىرگە اتوم ەنەرگەتيكاسىنا بالاما جوق. مەملەكەت بۇل ماسەلەنى وزگەگە ەسەسى كەتپەۋى ءۇشىن جوندەپ سارالاعانى ابزال.