Qazaqstan AES salýdy reseılikterge tapsyra salýy múmkin

Olar: reseılik «Rosatom», qytaılyq CNNC (China National Nuclear Corporation), koreıalyq KHNP (Korea Hydro & Nuclear Power) kompanııasy, franýzdyń EDF (Électricité de France) kompanııasy.

Memleket aldaǵy 10 jyl ýaqyttyń ishinde atom elektr stanııasyn salýdy kózdep otyr. Biraq ony «qaı elge tıesili kompanııa salady?» degen saýaldyń jaýaby aıtylmaı keledi.

Jyl ótken saıyn elimizde energııa tapshylyǵy qatty sezilýde. Ádettegideı kómir jaǵyp energııa óndirýdiń shyǵyny men ekologııalyq zardaby orasan, onyń ústine energııa óndiretin júıelerdiń 70 paıyzy tozdy.

Sondyqtan 1,4 mln tonna ýran qoryna ıe memleket osy máseleni sheshý úshin AES salýy tıis. Naqtysy alda ótetin jalpyhalyqtyq referendýmda belgili bola jatar, tek kópshilik bul iske reseılik «Rosatom» aralasqanyn qalamaıdy.

Básekeniń basy kóringendeı

2023 jyly qarashanyń basynda Franııa prezıdenti Emmanıýel Makron Qazaqstanǵa jumys saparymen keldi.

Sarapshylardyń kóbi bul sapardyń aıasynda AES salý jaıy talqylatynyn aıtqan. Máselen, sapar kezinde Bloomberg basylymy talqy jasap, «Emmanıýel Makron energetıkaǵa baı Ortalyq Azııaǵa sapar shegip, osy eldiń ıadrolyq reaktorlarynda qoldanylatyn ýrandy jetkizýshi eki el – Qazaqstan men О́zbekstanǵa barady.

Bul sapar Franııanyń energetıkalyq qaýipsizdigin nyǵaıtýǵa baǵyttalǵandaı» dep jazdy.

Osy sapardan keıin kóp uzamaı kútpegen jerden reseılik «Rosatom» Qazaqstanǵa qýattylyǵy 2400 MVt bolatyn eki AES blogyn salýǵa usynys aıtyp shyǵa keldi. «Bul 3+ býynyna jatatyn zamanaýı bloktar bolmaq» degen. Eki jaıtty nege aıtyp otyrmyz?

AES salý isinde eń basty talaptyń biri – qaýipsizdik. Sondyqtan bul máselede kóbine saıası pozıııalar araǵa túsip jatady. Al joǵaryda usynys aıtqan «Rosatom» kóbine kásip arqyly reseılik pozıııany nyǵaıtýǵa atsalysyp júrgenin bilemiz. Sondyqtan Franııa prezıdentiniń saparynan keıin olardyń usynys tastaýy beker emes.

Keı qoǵam ókilderi AES-ke nege qarsy?

2022 jyly «Samuryq-Qazyna» qory Qazaqstandaǵy 16 jańa basym ınvestıııalyq jobanyń tizimin usyndy. Arasynda 2032 jylǵa deıin AES salý bar. Elektr energııasyn óndirý qıyndady, Keńes Odaǵy kezinde salynǵan, kómirmen jumys isteıtin keshender eskirip ári atmosferany lastap boldy. Al Dúnıejúzilik bankten bastap kóptegen úlken qarjy ortalyqtary kómirmen jumys isteıtin stanııalardy qarjylandyrýǵa kelispeıdi.

Organıkalyq otyny joq Franııa, Belgııa, Shveııa, Japonııa, Ońtústik Koreıa, Fınlıandııada atom stanııalarynyń elektr energııasyn óndirýshi negizgi kózge aınalyp, energetıkalyq turaqtylyq pen tabysty ekonomıkalyq damýdy qamtamasyz etti.

Sarapshylar kómirdiń jahandyq qory 270 jylǵa, munaı 50 jylǵa, gaz 70 jylǵa deıin jetetinin boljaǵan. Al AES-ke paıdalanylatyn álemdegi 5 718 400 tonna ýran qory 2500 jylǵa deıin jetedi. Álemdegi ýran qory eń kóp el – Aýstralııa desek, odan keıingi oryndarda Qazaqstan, Reseı jáne Kanada tur. Sondyqtan bizge báribir atom elektr stanııasyn salýǵa týra kelmek.

Biraq qoǵamnyń qorqynyshy basym, AES-ten seskenbeıdi, ony kútip-baptaýda mamandar olqylyq tanytyp, kezindegi Chernobyldegideı iri apatqa ushyratpaı ma dep úrkedi. Vladımır Shkolnık «Qazatomónerkásipti» basqaryp turǵan kezinde «Birqatar elder atom energetıkasyna muqtaj ekenin túsindi.

Saýd Arabııasy 2030 jylǵa qaraı 16 atom reaktoryn turǵyzbaq. Franııa AES qyzmetin uzartýdy sheshti. AQSh keıingi 30 jyldan beri alǵash ret eki atom stansasynyń qurylysyna ruqsat berdi. О́kinishke qaraı, bizdegi qoǵam atom energetıkasyn qabyldaýǵa áli daıyn emes», – degen edi. Bul tekten-tek aıtylǵan sóz emes, táýekel etýge jol ashyldy.

Sondaı-aq AES salý arqyly ózge de salalardy damytýǵa múmkindik bar eken. Máselen, aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory Hasyı Jamantikov osyndaı eleýsiz jaıttarǵa kóńil aýdartty.

– Qaýipsizdigi qamtamasyz etilgen AES salýdy quptaımyn. Degenmen saıası pıǵyldaryn aralastyratyn elderdiń kómegi qajet emes. Qýatqa táýelsizdikti joıý máselesi tereń saraptalyp jatyr. Qýat kózi atom-elektr stanııasynda ekeni belgili jaıt. Qazaqstanda AES shıkizaty, ıaǵnı, ýran qory jetkilikti. Qýat stansasynyń qaýipsiz tehnologııasy men kerekti ónim óndirý memleket deńgeıinde tııanaqty qolǵa alynýda. Qýat kózi iske assa, elde polıfosfat óndiriletin kún de alys emes. Polıfosfatty zertteý avtory retinde aıtarym, osy ekologııalyq taza ónim Qazaqstan eginshiligin fosformen baıytar edi, – deıdi ǵalym.

«Rosatomǵa» basymdyq bergen kim?

«Samuryq-Qazynanyń» deregine júginsek, AES salýǵa eń basty 4 úmitker bar, olar: reseılik «Rosatom», qytaılyq CNNC (China National Nuclear Corporation), koreıalyq KHNP (Korea Hydro & Nuclear Power) kompanııasy, franýzdyń EDF (Électricité de France) kompanııasy. Árqaısysynyń óz artyqshylyqtary bar, halyqaralyq jobalardy júzege asyrýda tájirıbe jetkilikti.

Biraq qor basshylyǵy atalǵan kompanııalardyń bárin ysyryp, reseılik «Rosatomǵa» ıek artýy múmkin sekildi. Keıingi 4 jyldan beri Reseı prezıdenti Vladımır Pýtın Qazaqstanda reseılik tehnologııa boıynsha AES salý týraly usynys aıtyp keledi. Bul aqparat qoǵamda iri rezonans týdyrdy. DEMOSCOPE qoǵamdyq pikirge jedel monıtorıng júrgizý bıýrosy Qazaqstan azamattary arasynda «Qazaqstandyqtardyń AES qurylysy týraly pikiri» taqyrybynda saýalnama júrgizgen. 1100 adam qatysqan saýalnamada azamattardyń 55 paıyzy qarsylyq bildirgen. 2022 jyldyń sońynda «Samuryq-Qazyna» «Rosatommen» kelissóz júrip jatqanyn rastaǵan. Sondyqtan sekem alý negizsiz emes.

Energetıka mınıstrligi AES Balqash kóli mańyndaǵy Úlken aýylynda salynatynyn alǵa tartqan. Boljam boıynsha, joba qurylysyna 5 mlrd dollar jumsalýy múmkin.

Degenmen «Samuryq-Qazyna» AQ-nyń enshiles kásiporny «Qazaqstan atom elektr stanııalary» AES-tiń eki reaktorynyń qurylysyna 10-12 mlrd dollar jumsalatynyn habarlaǵan.

Aldyn ala esepteýler boıynsha, Qazaqstanda árqaısysynyń qýaty 1,4 myń MVt bolatyn 2 reaktorly AES salynady. AES-ti paıdalaný merzimin 60 jyldan 100 jylǵa deıin uzartý múmkindigi qarastyrylǵan.

Sabaq alatyn tustar bar

Negizi «Rosatom» álemniń biraz elinde yqpaldy. Energııa tutynýynyń ósý jyldamdyǵy álemde Qytaıdan keıin ekinshi orynda turǵan Túrkııanyń Jerorta jaǵalaýyndaǵy Mersın provınııasynda 2018 jyldan bastap AES qurylysyn júrgizdi. Búginde 4 bloktan turatyn stanııanyń negizi qalanǵan alǵashqy blogynyń quny – 20 mlrd dollar boldy.

Bul rette energııa kózderin satyp alýshy el sanalatyn Túrkııa resýrstary jetkiliksiz bolǵandyqtan jáne energetıka naryǵyndaǵy baǵa udaıy ósip otyratyndyqtan, syrtqa táýeldi. Sondyqtan balama energııa resýrsyna moıynsunýǵa májbúr. Alaıda qol qoıylǵan kelisimshart hattamasyndaǵy «Joba kompanııasy elektrmen qosa AES-tiń menshik ıesi bolyp sanalady» degen sózdiń ózi Reseıdiń Túrkııa terrıtorııasynda óndirgen elektr energııasyn ózi qalaǵan mekemege nemese memleketke satý boıynsha sheshim qabyldaýshy jalǵyz el ekenin kórsetedi.

Túrkııaǵa endi sheginerge jol joq, óıtkeni budan buryn AES salý týraly sheshiminen bas tartatynyn habarlaǵan Bolgarııaǵa Reseı 1 mıllıard eýro kólemindegi sot talabyn jibergen bolatyn.

2012 jyly Vladımır Pýtınniń Bishkekke sapary aıasynda Qambar-ata GES-1 men «Joǵarǵy Naryn» sarqyramasy GES qurylysy týraly kelisim jasalǵan. Al 2015 jyldyń sońyna qaraı sol kezdegi Qyrǵyz prezıdenti kúrdeli ekonomıkalyq jaǵdaıda Reseı stanııasynyń qurylysy boıynsha óz mindettemelerin oryndaı almaıdy dep málimdep, 2019 jyly kelisimniń kúshin joıdy.

Biraq Reseı jobanyń negizgi merdigeri «Rýsgıdro» ekenin alǵa tartyp, «Joǵarǵy Naryn» sarqyramasy GES nysany qurylysynyń smetasyna sáıkes, qyrǵyzdarǵa 37 mln dollardy talap etken esep-qısapty jibere qoıǵan edi.

Árıne, AES salý úshin óte kóp qarjy men sý kerek bolatynyn eskergen jón. Stanııa mańynda ýran qaldyqtary qalady. Ony saqtaý úshin jer astynda ınfraqurylym bolýy qajet. AES-te tótenshe jaǵdaı óte az kezdesedi, degenmen apat bola qalǵan jaǵdaıda onyń aldyn alý men radıaııany joıý múmkin emes.

Qalaı desek te, ónerkásip pen halyqtyń elektr qýaty qajettiligin óteýde ázirge atom energetıkasyna balama joq. Memleket bul máseleni ózgege esesi ketpeýi úshin jóndep saralaǵany abzal.