قازاقستان الەمدەگى ەڭ كەدەي زەينەتكەرلەر تۇراتىن ەلگە اينالماق

فوتو: اشىق دەرەككوز

زەينەتاقى جۇيەسىنە قاتىستى كەيىنگى جىلدارداعى ەڭ اۋقىمدى رەفورما پىسىقتالۋدا. بيلىكتىڭ ۇستانىمىنشا, ول وسى جۇيەنىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعىن ارتتىرىپ, زامان تالابىنا سايما-ساي ەتۋى قاجەت. سوندىقتان رەفورمانىڭ ناتيجەلەرى مەملەكەتكە دە, قاراپايىم قازاقستاندىقتارعا دا, جۇمىس بەرۋشىلەر مەن بيزنەسمەندەرگە دە سالماق سالادى.

بۇعان دەيىن inbusiness.kz ساراپتاعانداي, وتاندىق قارجى نارىعى مەن جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدىڭ باستاۋىندا تۇرعان, اتاقتارىندا «ەكس» دەگەن ايقىنداۋىشى بار ءبىر توپ قازاقستاندىق ساراپشى پرەزيدەنتكە حات جولداپ, ەڭبەك جولىن اياقتاعان قازاقستاندىقتاردى زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋدىڭ لايىقتىلىعىن ارتتىرۋ جونىندە بىرقاتار ۇسىنىستار جولدادى.

اتاپ ايتقاندا ونىڭ قاتارىندا بۇرىنعى ۇلتتىق بانك توراعالارى قادىرجان داميتوۆ, گريگوري مارچەنكو مەن ءانۋار سايدەنوۆ, قارجى نارىعىن رەتتەۋ اگەنتتىگىنىڭ ەكس-توراعاسى ەلەنا باحمۋتوۆا, قارجى ەكس-مينيسترلەرى بولات جامىشەۆ پەن وراز جاندوسوۆ, قارجىگەر گۇلفايرۋس شايقاقوۆا بار. ولار رەفورمانى تالقىلايتىن توپ قۇرامىنا ەنگەن.

باستى پروبلەما سول, بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنىڭ ءوز سالىمشىلارىن – بولاشاق زەينەتكەرلەردى لايىقتى ينۆەستيتسيالىق كىرىسپەن قامتاماسىز ەتە الماۋى جانە زەينەتاقى اكتيۆتەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن, 63,41%-ىن تەڭگەدەگى قۇرالدارعا سالۋى كەسىرىنەن, ازاماتتاردىڭ قورداعى جيناقتارى ەسەلەپ كوبەيۋ ورنىنا, قالپىمەن ينفلياتسيا مەن دەۆالۆاتسياعا قاتار جەم بولۋدا.

بجزق-نىڭ بيىلعى ءبىرىنشى جارتىجىلدىقتاعى زەينەتاقى اكتيۆتەرىنىڭ كىرىستىلىگى نەبارى 6,59% بولدى. بۇل – ينفلياتسيادان كەلگەن شىعىندى دا «جاپپايدى». ۇلتتىق بانكتىڭ دەرەگىنشە, بيىلعى ماۋسىمدا جىلدىق ينفلياتسيا 8,4%-دى قۇرادى.

سالدارىنان, ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا, 2040 جىلدان كەيىن بەينەتىنىڭ زەينەتىن كورەتىن جاسقا جەتكەن قازاقستاندىقتار كەدەي ەمەس, قايىرشىعا اينالۋى مۇمكىن. ولاردىڭ الاتىن زەينەتاقىسى قىرىق-ەلۋ مىڭداي عانا بولماق. ويتكەنى قازىرگى زەينەتكەرلەردىڭ الاتىنىنىڭ باسىم بولىگىن – ۇشتەن ەكىسىن قۇرايتىن «ىنتىماقتى زەينەتاقى» (بيىل ورتاشا سوماسى 89 479 تەڭگە بولدى) 2040 جىلى جويىلادى. سودان كەيىن زەينەتكەرلەرگە تەك بازالىق زەينەتاقى (2024 جىلعى ورتاشا كولەمى 42 631 تەڭگە) جانە بجزق تولەيتىن تيىن-تەبەن قالادى.

سوندىقتان بيلىكتەن كەتكەن ەكونوميستەر مەن قارجىگەرلەر تىعىرىقتان ءسال دە بولسا شىعاتىن ءبىر جولدى ۇسىنىپ وتىر.

بىرىنشىدەن, ەڭ تومەنگى جالاقىنى (ەتج) زەينەتاقى جۇيەسىندەگى بارلىق تولەمدەردى ەسەپتەۋدىڭ بىرىڭعاي ەڭ تومەنگى ستاندارتى رەتىندە بەكىتۋدى ۇسىندى. ويتكەنى بۇگىندە بازالىق زەينەتاقىنى ەسەپتەۋدە «ەڭ تومەنگى كۇنكورىس» دەڭگەيى قولدانىلادى.

سالىستىرساق, 2024 جىلى ەتج – 85 مىڭ تەڭگەگە تەڭ. ال, ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيى 43 407 تەڭگە عانا. قازاقستاندىقتاردىڭ كوپشىلىگى بازالىق زەينەتاقىنى سونىڭ 65%-ى كولەمىندە (28 مىڭ تەڭگەدەي) عانا الادى.

ساراپشىلار ەىدۇ-عا مۇشە دامىعان ەلدەردە زەينەتاقى ەڭ تومەنگى جالاقىنىڭ (ەتج) شامامەن 60%-ىن قۇرايتىنىن العا تارتتى. ەگەر قازاقستان وسى ستاندارتتى قابىلداسا, وندا بازالىق زەينەتاقى قازىرگى شامامەن 51 مىڭ تەڭگەگە دەيىن ەلەۋلى وسەر ەدى. بىراق ۇلتتىق بانك 60 پايىزدى كوپسىنىپ وتىرعان كورىنەدى. ساراپشىلار ەڭ قۇرىسا, ەتج-ءنىڭ 50%-ىن قۇراعانى ءجون دەپ وتىر. بۇل 42 500 تەڭگەگە تەڭ.

ەكىنشىدەن, ۇسىنىس يەلەرى پرەزيدەنتكە بازالىق زەينەتاقىنىڭ مولشەرىن تەڭ ارتتىرۋ جولىمەن مەملەكەتتىك زەينەتاقىعا جۇمسالاتىن بيۋدجەت شىعىستارىنىڭ كولەمىن ءجىو-ءنىڭ 3%-ىنان تومەن ەمەس دەڭگەيدە ساقتاۋعا كەڭەس بەردى. ويتپەسە, 1998 جىلعى 1 قاڭتارداعى جاعداي بويىنشا كەمىندە 6 اي ەڭبەك ءوتىلى بار قازاقستاندىقتارعا عانا تولەنەتىن ىنتىماقتى زەينەتاقى جويىلعان سوڭ, عاسىر ورتاسىنا قاراي مەملەكەتتىڭ زەينەتاقىعا شىعىستارى ءجىو-ءنىڭ 1%-ىنان دا تومەن ءتۇسىپ كەتپەك. ۇقساس جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىن ەنگىزگەن, بىراق اسا كەدەي مەكسيكا, چيلي سياقتى ەلدەردىڭ ءوزى زەينەتكەرلەرىنە ءجىو-ءنىڭ 3-4% دەڭگەيىندە بيۋدجەت قاراجاتىن شىعىندايدى. ەگەر ءدال قازىر جۇيەنى وزگەرتپەسە, بولاشاقتا الەمدەگى جاعدايى ەڭ ناشار زەينەتكەرلەر قازاقستاندا تۇراتىن بولادى.

ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە, 2024 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ, بازالىق زەينەتاقىنىڭ مينيمالدى سوماسى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس (ەتك) دەڭگەيىنىڭ 65%-ىن, ماكسيمالدى شاماسى – 105%-ىن قۇرادى. الداعى ۋاقىتتا ايتارلىقتاي وسپەيدى.

الەۋمەتتىك كودەكسكە سايكەس, 2024-2027 جىلدار ارالىعىندا بازالىق پەنسيانىڭ مينيمالدى سوماسى ەتك دەڭگەيىنىڭ 70%-ىنا دەيىن, ەڭ جوعارى سوماسى 120%-ىنا دەيىن ارتادى.

سونىڭ وزىندە ەڭ كوپ دەگەندە, ەلۋ-الپىس مىڭنىڭ اينالاسىندا قالادى. وسى «بازالىق زەينەتاقىنىڭ ەڭ جوعارى مولشەرى» دەلىنەتىن, الايدا اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا كەلمەيتىندەي از قاراجاتتى الۋ ءۇشىن زەينەتكەردىڭ جالپى ەڭبەك ءوتىلى 35 جىلدان كەم بولماۋعا ءتيىس.

بۇل ەلگە ۇزاق جىل ەڭبەك سىڭىرگەن ازاماتتاردى ماراپاتتاۋعا ەمەس, مازاقتاۋعا ۇقسايدى. سوندىقتان ۇلتتىق بانك پەن بجزق ماماندارى ەكونوميست-قارجىگەرلەر توبىنىڭ ۇسىنىسىن قۇپتاعان ءجون دەگەن بايلامعا كەلدى. سوڭعى ءسوز – ەل باسشىلىعىندا.

بجزق ماماندارى: «ساراپشىلاردىڭ بۇل ۇسىنىستارىن ەلەمەۋ نەگە سوقتىرادى?» دەگەن سۇراق قويىپ, وعان وزدەرى جاۋاپ بەردى.

«قولدانىستاعى زاڭناما بويىنشا مەملەكەتتىڭ بازالىق زەينەتاقىعا جۇمسايتىن شىعىستارى بولاشاقتا ىنتىماقتى زەينەتاقىعا جۇمسالاتىن شىعىستاردىڭ تومەندەۋىن وتەي المايدى. بۇل جاعدايدا مەملەكەتتىك زەينەتاقىعا جۇمسالاتىن جالپى شىعىستاردىڭ ۇلەسى اعىمداعى 3%-دان 2050 جىلعا قاراي ءجىو-ءنىڭ 1%-ىنان دا از دەڭگەيگە دەيىن قۇلدىرايدى. ويتكەنى 2040 جىلدان كەيىن ىنتىماقتى زەينەتاقى تولەمدەرىن تولەۋ توقتاتىلادى. ال, بازالىق زەينەتاقى مولشەرىنىڭ ءوسۋ دەڭگەيى – جەتكىلىكسىز. سونىمەن بىرگە, بازالىق زەينەتاقى ناقتى ەمەس, تەك بولجامدى ينفلياتسيا دەڭگەيىندە عانا يندەكستەلەدى. بۇل حالىقتىڭ زەينەتاقى كىرىستەرىنىڭ ەڭبەك تابىسىنان جۇيەلى تۇردە ارتتاپ قالۋىنا جانە زەينەتكەرلەردىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ قۇلدىراۋىنا سوقتىرادى», – دەپ ءتۇسىندىردى بجزق.

قور ماماندارى دامىعان ەلدەر مۇشە ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىندا (ەىدۇ) بيۋدجەتتەن زەينەتاقى تولەۋگە كەتەتىن شىعىستار ءجىو-ءنىڭ 16%-ىنا دەيىن جەتەتىنىنە نازار اۋدارتتى. مىسالى, يتاليا, گرەكيا, فرانتسيادا – 14-16%, اۆستريا, پورتۋگاليا, فينليانديا, يسپانيا, پولشا, بەلگيا, گەرمانيا, جاپونيا, تۇركيا, اقش جانە باسقا دا كوپتەگەن وزىق ەلدە – ءجىو-ءنىڭ 8-13%-ى كولەمىندە.

ونىڭ قاسىندا قازاقستاندا زەينەتاقىلىق تولەمدەر شىعىسى 0,5 پايىزعا دەيىن ءتۇسىپ كەتسە, وندا رەسپۋبليكا «الەۋمەتتىك باعدارلانعان مەملەكەت» بولۋدان قالادى. ال, قازاقستان كونستيتۋتسياسىنىڭ 1-بابىنىڭ 1-تارماعىندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق, زايىرلى, قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى» دەپ نىق جازىلعان.

ولاي بولسا, ەگەر ۇكىمەت ەڭ تومەنگى جالاقىنى (ەتج) زەينەتاقى جۇيەسىندەگى بارلىق تولەمدەردى ەسەپتەۋدىڭ بىرىڭعاي ەڭ تومەنگى ستاندارتى رەتىندە بەكىتپەسە, سونداي-اق زەينەتاقى تولەۋ شىعىندارىن ەڭ قۇرىعاندا, كەدەي ەلدەر دەڭگەيىندە, 3 پايىز كولەمىندە ساقتاپ قالماسا, وندا ونىڭ ارەكەتى اتا زاڭعا قايشى كەلۋى مۇمكىن.

ۇسىنىس اۆتورلارىنىڭ ءبىرى گريگوري مارچەنكونىڭ پىكىرىنشە, زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋدىڭ قازىرگى جۇيەسى ەلدى جارعا جىعۋى ىقتيمال. ويتكەنى 1998 جىلعا دەيىنگى ەڭبەك ءوتىلى بارلارعا عانا بەرىلەتىندىكتەن, ءارى ەڭبەك جولى سوعان دەيىنگى زامانعا تۇسپا-تۇس كەلگەن ازاماتتاردىڭ سانى ازايىپ بارا جاتقاندىقتان, بيۋدجەتتەن تولەنەتىن ىنتىماقتى زەينەتاقى مولشەرى دە تۇراقتى تۇردە قىسقارۋدا.

«2040 جىلداردىڭ باسىندا سوڭعى ازاماتتارعا ىنتىماقتى زەينەتاقى تاعايىنداۋ توقتاتىلادى. بۇل رەتتە بيۋدجەتتەن تولەنەتىن بازالىق زەينەتاقىنىڭ اعىمداعى ءوسۋ پارامەترلەرى زەينەتكەرلەردىڭ بولاشاقتا لايىقتى ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتپەيدى. بازالىق زەينەتاقى تەك بولجامدى ينفلياتسياعا يندەكستەلگەن ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنە بايلانىستى. سالدارىنان, زەينەتكەرلەرگە مەملەكەتتىك زەينەتاقى تولەمدەرىنىڭ مولشەرى وبەكتيۆتى تۇردە تومەندەيدى جانە قۇنسىزدانادى», – دەيدى ساراپشى.

ەل ۇكىمەتى بولاشاق زەينەتاقى كولەمىن ۇلعايتۋ ءۇشىن 2024 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ, بارلىق جۇمىس بەرۋشىلەردى ءوز جۇمىسشىلارىنىڭ زەينەتاقى جيناقتارىنا «جۇمىس بەرۋشىنىڭ مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارىن» (جمزج) ەنگىزۋگە مىندەتتەدى.

ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا, بۇل دا بولاشاق زەينەتاقىنىڭ تومەندەۋىن وتەي المايدى. سەبەبى, جمزج 1975 جىلدان كەيىن تۋعان ازاماتتار ءۇشىن عانا ەنگىزىلدى جانە العاشقى تولەمدەر تەك 2038 جىلى تولەنە باستايدى.

جمزج ەسەبىنەن قالىپتاستىرىلعان جيناقتاردان تولەنەتىن الداعى تولەمدەردىڭ مولشەرى وتە از بولادى. 2040 جىلى ورتاشا تولەم 2024 جىلدىڭ باعاسىمەن العاندا 8-10 مىڭ تەڭگەنى عانا قۇراماق. ەندەشە باتىل قارەكەت-قاۋقار تانىتىپ, قازىردەن جۇيەنى كۇرت جاقسارتپاسا, بولاشاق قازاقستاندا زۇلمات پروبلەما تۋىنداۋى مۇمكىن.