QAZAQSTAN MEN О́ZBEKSTANNYŃ ǴALYMDARY TÁJIRIBE ALMASTY

Álemdegi iri ekologııalyq apatqa ushyraǵan Aral teńiziniń qurǵaǵan tabany 6 mln gektarǵa teń. Sonyń 2,8 mıllıony elimizge tıesili.

Qazir Qazaqstan men О́zbekstan teńiz ultanyn jasyl jelekke aınaldyrý isin qarqyndy júrgizip jatyr. Bul iske orman sharýashylyǵy mamandary men jetekshi ǵalymdar tartylǵan. Taıaýda olar Aral atyrabynda bas qosyp, tájirıbe almasty. Fosforly gıps ádisin qoldaný tıimsizdigi men avıaııanyń múmkindigin paıdalaný boıynsha tyń usynystardy zerdeledi. Bul – Araldyń Qaraqalpaqstan aýmaǵyndaǵy bóligi. Myńdaǵan gektar aýmaqta bir kezderi keme qatynap, jergilikti balyqshylar kásip qylǵan. Al qazir mundaǵy siltideı tynǵan tynyshtyqty tek úzdiksiz soqqan jel buzyp tur.

Ekologııalyq ahýaldy jaqsartý maqsatynda О́zbekstan úkimeti qarasha-naýryz aılary aralyǵynda kóshet egý, tuqym sebý jumystaryn júrgizedi. Jergilikti klımattyq erekshelikterge saı, bul is Qazaqstanǵa qaraǵanda birer apta erte bastalady. Marhabaı Nurmanov, Qaraqalpaqstan Respýblıkasy ekologııa jáne araldy damytý boıynsha hatshylyq basshysy: – О́zimizdiń esebimiz boıynsha sáýirdiń 10-na deıin 300 myń gektarǵa egýdi josparlap otyrmyz. Tehnıkamen, ushaqpen jáne deltaplanmen egý júıesi jolǵa qoıylǵan. Tuqymdar jergilikti berilip jatyr. Halyqqa naqty aqsha berip, jınap aldyq.

Sony Araldyń ultanyna shashyp jatyrmyz. Teńiz ultanyna sekseýil egý Qazaqstan jaqta da qarqyndy júrip jatyr. Táýelsizdik alǵaly 900 myń gektardan astam jerge tuqym sebilip, kóshet egilgen. Osydan 13 jyl buryn 1 mln kóshet ázirleıtin tuqymbaq salynsa, qazir taǵy biriniń qurylysy qolǵa alynǵan. Onyń aýmaǵy 33 gektardan asady. Jalpy eki el mamandarynyń orman ósirý tehnologııasy uqsas. Al sekseýil men qarabaraq shólge eń tózimdi ósimdik. Teńiz tabanyndaǵy mıkroklımatty jaqsartady. Keıin aýyl sharýashylyǵy úshin jaıly aýmaq qalyptasýy múmkin. Bul iste barynsha ońtaıly ári qarajatty az talap etetin ádister qoldanylyp keledi.

«Al keı sarapshylar usynyp otyrǵan fosforly gıpsti paıdalaný tıimsiz», – deıdi eki el ormanshylary. Zınovıı Novıkıı, aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory: – Biz fosforly gıps ádisin qoldanbaımyz. Oǵan qajettilik joq dep oılaımyn. Máselen bıyl biz 100 myń gektar jerge ósimdik eksek, onyń árbirine qanshama qarjy jumsalar edi. Bul durys emes. Mundaı ádisti tek shaǵyn ǵylymı tájirıbege qoldanýǵa bolady. Biz kerisinshe shyǵyndy azaıtýǵa kúsh salýymyz kerek.

Aıta keteıik, Qazaqstan úkimeti Aral atyrabynda sekseýil egilgen aýmaqty kóp uzamaı 1,5 mln gektardan asyrýǵa nıetti. Ol úshin teńiz aımaǵyndaǵy orman sharýashylyǵyna qomaqty qarjy bólý qarastyrylyp otyr. Qazirdiń ózinde buǵan donorlyq mekemeler qoldaý kórsetýge daıyn.