جاڭالىقتار
قازاقستاندا جاڭا وبلىس قۇرىلۋى مۇمكىن
فوتو:Canva
مەملەكەت قايراتكەرى دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ ورىندالماي قالعان ارمانى اراعا جارتى عاسىر سالىپ قايتا قوزعالا باستاعانداي, دەپ جازادى qandastar.kz inbusiness.kz سايتى.
ەگەر بۇل ۇسىنىس قولداۋ تاپسا, ارال مەن بايقوڭىردىڭ بولاشاعىنا جەتكىلىكتى دەڭگەيدە اسەر ەتۋى مۇمكىن.
«تۇران ويپاتى – ارال تەڭىزى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى ايجارىق ەراليەۆتىڭ ايتۋىنشا, بۇل بۇگىن قوزعالىپ وتىرعان ماسەلە ەمەس. ءارى ەگەر جاڭا وبلىس پايدا بولسا, ارال ايماعىنىڭ ەكىنشى تىنىسى اشىلارىنا سەنىمدى.
– ارال وبلىسىن قۇرۋ يدەياسى جاڭا ايتىلعان ماسەلە ەمەس. وتكەن عاسىردا ءسوز بولىپ, كەيبىر سەبەپتەرمەن كەيىنگە شەگەرىلگەن. ارال قالاسى قىزىلوردادان – 465, اقتوبەدەن 600 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان. وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا اقتوبە قۇرامىندا بولعان.
ارال تەڭىزىنىڭ قۇرعاپ قالۋى ءوڭىر تۇرعىندارى ءۇشىن وتە اۋىر سالماق بولعانى انىق. قازىر تۇرعىنداردىڭ سىرتقا كوشۋ پروتسەسى قايتا جاندانا باستادى. اۋداندا «ارالتۇز» كومپانياسى اس تۇزىن وندىرەدى. شومىشتەگى كۆارتس قۇمىنىڭ تاعدىرى دا بىزگە بەيمالىم. سونداي-اق, اۋدان كولەمىندە ءالى دە زەرتتەلمەگەن قازبا بايلىق ورىندارى جەتكىلىكتى.
قىزىلوردا – ەگىن شارۋاشىلىعىنا باسىمدىق بەرگەن وبلىس. ال, ارال اۋدانى – قاشاننان مال, بالىق شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان ەل. كەزىندە قاراقۇم, جىڭىشكەقۇم, ارال, پريارال سوۆحوزدارى جانە قۇلاندى جىلقى زاۋىتى بولدى. بۇل دەگەنىڭىز – ۇقساتا بىلگەنگە ءالى دە ەت, ءسۇت دايىنداۋ مۇمكىندىگى بار دەگەن ءسوز, – دەيدى ول.
نەگىزىنەن, باستاپقى يدەيانى جالعاستىرۋشى توپ «ارال ءوڭىرى دامۋىنىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى ستراتەگيالىق باعدارلاماسى» ناقتى ىسكە قۇرالۋى ءتيىس» دەپ ەسەپتەيدى. وعان ناقتى جوسپارى, ستراتەگيالىق-ەكونوميكالىق باعدارلامالارى دا بار.
زاڭگەر ءارى بەلسەندى ازامات نۇرتۋعان تۇرجانوۆ تا وبلىس قۇرۋ تۋرالى شەشىم بۇعان دەيىن بولعانىن ايتا كەلە, مۇنداي ەرەكشە جاڭالىقتىڭ كۇرت توقتاپ قالۋ سەبەبىن جەتكىزدى.
– وسى جەردە تۋعان ازامات بولعاندىقتان, «ارال ءوڭىرىن قالاي دامىتامىز, قالاي جەتىلدىرەمىز?» دەگەن وي تۋادى. كادىمگى بالانىڭ ويى, كىشكەنتاي كەزدە «قۇداي قالاسا, تۋعان جەرىمىز گۇلدەنىپ, وزگەرىپ, ۇلكەن قالا بولاتىن شىعار» دەپ كوپ ارماندايتىنبىز.
اشىق دەرەككوزدەردە جازۋلى تۇر ەكەن. 50-60-جىلدارى قازاقستان مەملەكەتى ارال وڭىرىندە «ارال» دەگەن وبلىس قۇرماقشى بولعان. ول ماڭعىستاۋ وبلىسىنا ۇقساتىپ, ەنەرگيا كومبينات جاساۋ ارقىلى سۋ الۋ, ارالدىڭ مۇنايىن پايدالانۋ, كومىر الۋ, سول جاقتاعى تۇز كومبيناتى بار, تاعى-تاعى كوپ جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ, «سول جاقتان وبلىس قۇرامىز» دەگەن شەشىم بولعان ەكەن. سول شەشىم تەڭىزدىڭ تارتىلۋىنا بايلانىستى توقتاپ قالعان, – دەپ ويىن ءبىر تۇيىندەدى جاناشىر ازامات.
بۇعان دەيىن قوعام بەلسەندىسى, كوپتەگەن جاۋاپتى قىزمەتتەردى اتقارعان مارقۇم اعامىز كولباي داناباي ەل پرەزيدەنتىنىڭ نازارىنا جازبا جاريالاعان ەدى. وندا «ءسىزدىڭ باستاماڭىزبەن رەسپۋبليكامىزدا ءۇش بىردەي جاڭا وبلىس قۇرىلدى. بۇل – ءسوزسىز تىڭ باستاما جانە تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ رۋحاني, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىن جاقسارتاتىن جايت. كورپوراتسيا قانشالىق ءىرى بولعان سايىن باسقارۋ قيىندىق تۋعىزاتىنى – اكسيوما.
بىزدەر, ارال ءوڭىرى – ەكولوگيالىق اپات ايماعى حالقى ەكى وبلىستىڭ شەتىندە ۇلان-عايىر جەردە شەت قالعان حالىقپىز. وعان قوسا تەڭىزدىڭ تارتىلۋى جۇرتىمىزدى جۇمىسسىز, دامۋسىز قالدىردى.
ايتارىمىز ارال وڭىرىنە رۋحاني, الەۋمەتتىك, ەكونوميكالىق جەتىستىك اكەلەتىن بىردەن-ءبىر وڭ شەشىم ول – وبلىس قۇرۋ.
سىزدەن جەتىسۋ, اباي, ۇلىتاۋ وبلىستارىن قۇرۋدىڭ زاڭدى جالعاسى رەتىندە تۇران نەمەسە ارال وبلىسىن قۇرۋدى سۇرايمىز» دەپ جازىلعان ەدى.
ءيا, وبلىس قۇرۋ ارقىلى بارلىق ماسەلە شەشىلەدى دەۋ قاتە بولۋى مۇمكىن. بۇل – باسى اشىق جايت. ەڭ ماڭىزدىسى – كەشەندى ءارى ۇزاق مەرزىمدى باعدارلامالاردىڭ بولۋى. سوندىقتان, شەشىم جان-جاقتى زەرتتەپ-زەردەلەنگەنى دۇرىس.
– قولدا بار مۇمكىندىكتەردى پايدالانا وتىرىپ, تارتىلىپ كەتكەن ارال تەڭىزى ەكولوگيالىق اپاتىنان زارداپ شەككەن ايماققا كوڭىل ءبولىپ, ءوز الدىنا وبلىس قۇرىلسا دەگەن ويدامىز. بۇل – كوپشىلىك پىكىرى.
سۋ ءليميتىن بولۋدە دە ەگىن مۇددەسىنە تاۋەلدى بولماي, ءوز ۇلەسىن الىپ وتىرۋىنا مۇمكىندىك تۋار ەدى. سونداي-اق, ارالدا وقۋ ورىندارىن اشۋ ارقىلى گۋمانيتارلىق ماماندىققا ماماندار دايارلاسا دا بولادى. مۇندا كەزىندە قالاارالىق اۋەجاي دا بولدى.
ءبىز «ەركىن ەكونوميكالىق ايماق» مارتەبەسىن دە سۇراپ ءجۇرمىز.
حالىقارالىق ارالدى قۇتقارۋ قورىن باسقارۋ مۇمكىندىگىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا پرەزيدەنتىمىز وسى ماسەلەگە نازار اۋدارسا دەگەن ءوتىنىشىمىز بار, – دەيدى «تۇران ويپاتى – ارال تەڭىزى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى ايجارىق ەراليەۆ.
وسى ورايدا اتالعان بىرلەستىكتىڭ زاڭگەرى نۇرتۋعان پرەكەش ۇلى «مۇنداي شەشىمنىڭ ومىرشەڭ ەكەندىگىن ۋاقىت كورسەتتى» دەيدى.
ونىڭ ايتۋىنشا, تۇران وبلىسى اۋماعىنا 5 اۋدان كىرۋى كەرەك. ياعني, قىزىلوردانىڭ 3, اقتوبەنىڭ 2 اۋدانىن ۇسىنىپ وتىر.
– 2018 جىلى بۇۇ ارال ءوڭىرىن «ەكولوگيالىق يننوۆاتسيا جانە تەحنولوگيالار ايماعى» دەپ جاريالادى. ارال ءوڭىرىنىڭ قىزىلوردا وبلىسىمەن سالىستىرعاندا ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق سپەتسيفيكاسى, بولەك ۇعىمى بار. ياعني, وندىرىستىك باعىتتىڭ دامۋى, مادەنيەت پەن تاريحي ىزدەردە دە ىزدەۋسىز جاتىر. مىنەكي, وسىنداي جايتتاردى ەسكەرە وتىرىپ, بۇل وڭىردە بۇرىنعى قازاقستاننىڭ قابىلداعان شەشىمى – وبلىس اشۋ جونىندەگى ويدىڭ دۇرىس ەكەندىگىن, ومىرشەڭ ەكەندىگىن كورسەتەدى.
ارال وبلىسىن ءبىز «تۇران وبلىسى» دەپ اتادىق. سەبەبى, سول كونە ايتىلعان جازبالاردا «ارال, قازالى, قارماقشى جانە شالقار سەكىلدى 4 اۋداندى ايتىپ, وبلىس قۇرۋ كەرەك» دەپ جازىلعان. ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىزدا 15 مىڭ حالقى قونىستانعان ىرعىز اۋدانى دا بار. ويتكەنى, بۇلار – ەرتەدەن كەلە جاتقان ءبىر-بىرىنە اعايىن حالىق.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ باسشى بولىپ تۇرعان كەزدە تۇركىستان وبلىسى قۇرىلدى. ودان كەيىن قاسىم-جومارت توقاەۆ كەلگەن كەزدە اباي, ۇلىتاۋ, جەتىسۋ وبلىسى قۇرىلدى. ياعني, مەملەكەتتىڭ دامۋ پروتسەسى قازاقستاندا تاعى دا بىرنەشە وبلىس قۇرىلۋ مۇمكىندىگىن جوققا شىعارمايدى, – دەپ ناقتىلاي ءتۇستى ول.
شىنى كەرەك, حح عاسىردىڭ 50-60-جىلدارىنداعى قازاق كسر-ءنىڭ ارال وبلىسىن قۇرۋ تۋرالى يدەياسى شىققاندا اتالعان ايماقتا زاۋىت-فابريكالار وتە كوپ بولعان ەكەن. ءبىر عانا مىسال, بالىق جانە بالىق وندىرىسىنە نەگىزدەلگەن كومبينات, كەمە جوندەۋ, نان جانە ەلەكتروتەحنيكالىق زاۋىت, تىگىن فابريكاسى, تەڭىز فلوتى, وقۋ ورىندارى, تاعى سول سەكىلدى ءىرى-ءىرى جۇمىس كوزى ەل-جۇرتتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە جاراپ تۇردى.
– قىزىلوردا وبلىسىندا ەڭ قيىن, اۋىر ماسەلە – وسى ارال تەڭىزىنىڭ جانە بايقوڭىردىڭ (عارىش ايلاعى جانە قالاسى) جايى. سوندىقتان, ەكى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن دە بولەك وبلىس بولعانى دۇرىس. ءارى بيۋدجەت وسى ەكى اۋدانعا دوتاتسيا بەرۋ ارقىلى ولاردىڭ دامۋىنا ۇلكەن قولداۋ جاسار ەدى. ارال ءوڭىرىنىڭ ءوز الدىنا وبلىس بولۋى – كونە يدەيانى جالعاستىرۋ. بىزدەگى ۇلكەن اۆتوجول – باتىس ەۋروپا-باتىس قىتاي وسى ارالدىڭ ۇستىمەن وتەدى. اناۋ كونە زاماندارداعى تۇركىسىب تەمىرجولى, سول مۇحاممەدجان تىنىشباەۆ سالعان تەمىرجول دا ارالعا ءىز سالادى. كەيىنگى سالىنعان استانادان باتىسقا, ماڭعىستاۋ تاراپىنان ارى قاراي يرانعا وتەتىن تەمىرجول دا وسى ارالدىڭ اۋدانىن قيىپ وتۋدە. سونىمەن قاتار, قىتايعا شىعىپ جاتقان بەينەۋدەن كەتەتىن گاز قۇبىرى دا, مۇناي قۇبىرلارى دا وسى جەردە بار. قاي جاعىنان السا دا, ارال اۋدانى – ترانزيتتىك ورتالىق, قازاقستاننىڭ ناعىز ورتالىعىندا ورنالاسقان ۇلكەن ءوڭىر, – دەپ ءسوزىن قورىتىندىلادى نۇرتۋعان تۇرجانوۆ.
نەگىزىنەن, اتالعان ۇسىنىس اقىلعا سياتىن سەكىلدى. دەسە دە, جاڭا وبلىس قۇرۋ تۋرالى باستامانىڭ ەكونوميكالىق جانە ەكولوگيالىق تۇرعىدا قانداي مانگە يە ەكەنىن ناقتىلاي ءتۇسۋ ماڭىزدى. ارتىقشىلىعى مىندەتتى تۇردە بار دەسەك, كەدەرگىلەرى دە سونشالىقتى كەزدەسۋى بەك مۇمكىن.
