Qazaqstanda jańa oblys qurylýy múmkin

Foto:Canva

Memleket qaıratkeri Dinmuhammed Qonaevtyń oryndalmaı qalǵan armany araǵa jarty ǵasyr salyp qaıta qozǵala bastaǵandaı, dep jazady qandastar.kz  inbusiness.kz saıty.

Eger bul usynys qoldaý tapsa, Aral men Baıqońyrdyń bolashaǵyna jetkilikti deńgeıde áser etýi múmkin.

«Turan oıpaty – Aral teńizi» qoǵamdyq birlestiginiń atqarýshy dırektory Aıjaryq Eralıevtiń aıtýynsha, bul búgin qozǵalyp otyrǵan másele emes. Ári eger jańa oblys paıda bolsa, Aral aımaǵynyń ekinshi tynysy ashylaryna senimdi.

– Aral oblysyn qurý ıdeıasy jańa aıtylǵan másele emes. О́tken ǵasyrda sóz bolyp, keıbir sebeptermen keıinge shegerilgen. Aral qalasy Qyzylordadan – 465, Aqtóbeden 600 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan. О́tken ǵasyrdyń 30-jyldarynda Aqtóbe quramynda bolǵan.

Aral teńiziniń qurǵap qalýy óńir turǵyndary úshin óte aýyr salmaq bolǵany anyq. Qazir turǵyndardyń syrtqa kóshý proesi qaıta jandana bastady. Aýdanda «Araltuz» kompanııasy as tuzyn óndiredi. Shómishtegi kvar qumynyń taǵdyry da bizge beımálim. Sondaı-aq, aýdan kóleminde áli de zerttelmegen qazba baılyq oryndary jetkilikti.

Qyzylorda – egin sharýashylyǵyna basymdyq bergen oblys. Al, Aral aýdany – qashannan mal, balyq sharýashylyǵymen aınalysqan el. Kezinde Qaraqum, Jińishkequm, Aral, Prıaral sovhozdary jáne Qulandy jylqy zaýyty boldy. Bul degenińiz – uqsata bilgenge áli de et, sút daıyndaý múmkindigi bar degen sóz, – deıdi ol.

Negizinen, bastapqy ıdeıany jalǵastyrýshy top «Aral óńiri damýynyń 2030 jylǵa deıingi strategııalyq baǵdarlamasy» naqty iske quralýy tıis» dep esepteıdi. Oǵan naqty jospary, strategııalyq-ekonomıkalyq baǵdarlamalary da bar.

Zańger ári belsendi azamat Nurtýǵan Turjanov ta oblys qurý týraly sheshim buǵan deıin bolǵanyn aıta kele, mundaı erekshe jańalyqtyń kúrt toqtap qalý sebebin jetkizdi.

– Osy jerde týǵan azamat bolǵandyqtan, «Aral óńirin qalaı damytamyz, qalaı jetildiremiz?» degen oı týady. Kádimgi balanyń oıy, kishkentaı kezde «Qudaı qalasa, týǵan jerimiz gúldenip, ózgerip, úlken qala bolatyn shyǵar» dep kóp armandaıtynbyz.

Ashyq derekkózderde jazýly tur eken. 50-60-jyldary Qazaqstan memleketi Aral óńirinde «Aral» degen oblys qurmaqshy bolǵan. Ol Mańǵystaý oblysyna uqsatyp, energııa kombınat jasaý arqyly sý alý, Araldyń munaıyn paıdalaný, kómir alý, sol jaqtaǵy tuz kombınaty bar, taǵy-taǵy kóp jaǵdaıdy eskere otyryp, «sol jaqtan oblys quramyz» degen sheshim bolǵan eken. Sol sheshim teńizdiń tartylýyna baılanysty toqtap qalǵan, – dep oıyn bir túıindedi janashyr azamat.

Buǵan deıin qoǵam belsendisi, kóptegen jaýapty qyzmetterdi atqarǵan marqum aǵamyz Kólbaı Danabaı el Prezıdentiniń nazaryna jazba jarııalaǵan edi. Onda «Sizdiń bastamańyzben Respýblıkamyzda úsh birdeı jańa oblys quryldy. Bul – sózsiz tyń bastama jáne turǵylyqty halyqtyń rýhanı, áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyn jaqsartatyn jaıt. Korporaııa qanshalyq iri bolǵan saıyn basqarý qıyndyq týǵyzatyny – aksıoma.

Bizder, Aral óńiri – ekologııalyq apat aımaǵy halqy eki oblystyń shetinde ulan-ǵaıyr jerde shet qalǵan halyqpyz. Oǵan qosa teńizdiń tartylýy jurtymyzdy jumyssyz, damýsyz qaldyrdy.

Aıtarymyz Aral óńirine rýhanı, áleýmettik, ekonomıkalyq jetistik ákeletin birden-bir oń sheshim ol – oblys qurý.

Sizden Jetisý, Abaı, Ulytaý oblystaryn qurýdyń zańdy jalǵasy retinde Turan nemese Aral oblysyn qurýdy suraımyz» dep jazylǵan edi.

Iá, oblys qurý arqyly barlyq másele sheshiledi deý qate bolýy múmkin. Bul – basy ashyq jaıt. Eń mańyzdysy – keshendi ári uzaq merzimdi baǵdarlamalardyń bolýy. Sondyqtan, sheshim jan-jaqty zerttep-zerdelengeni durys.

– Qolda bar múmkindikterdi paıdalana otyryp, tartylyp ketken Aral teńizi ekologııalyq apatynan zardap shekken aımaqqa kóńil bólip, óz aldyna oblys qurylsa degen oıdamyz. Bul – kópshilik pikiri.

Sý lımıtin bólýde de egin múddesine táýeldi bolmaı, óz úlesin alyp otyrýyna múmkindik týar edi. Sondaı-aq, Aralda oqý oryndaryn ashý arqyly gýmanıtarlyq mamandyqqa mamandar daıarlasa da bolady. Munda kezinde qalaaralyq áýejaı da boldy.

Biz «Erkin ekonomıkalyq aımaq» mártebesin de surap júrmiz.

Halyqaralyq Araldy qutqarý qoryn basqarý múmkindigin júzege asyrý barysynda Prezıdentimiz osy máselege nazar aýdarsa degen ótinishimiz bar, – deıdi «Turan oıpaty – Aral teńizi» qoǵamdyq birlestiginiń atqarýshy dırektory Aıjaryq Eralıev.

Osy oraıda atalǵan birlestiktiń zańgeri Nurtýǵan Prekeshuly «mundaı sheshimniń ómirsheń ekendigin ýaqyt kórsetti» deıdi.

Onyń aıtýynsha, Turan oblysy aýmaǵyna 5 aýdan kirýi kerek. Iaǵnı, Qyzylordanyń 3, Aqtóbeniń 2 aýdanyn usynyp otyr.

– 2018 jyly BUU Aral óńirin «Ekologııalyq ınnovaııa jáne tehnologııalar aımaǵy» dep jarııalady. Aral óńiriniń Qyzylorda oblysymen salystyrǵanda óziniń ekonomıkalyq speıfıkasy, bólek uǵymy bar. Iaǵnı, óndiristik baǵyttyń damýy, mádenıet pen tarıhı izderde de izdeýsiz jatyr. Minekı, osyndaı jaıttardy eskere otyryp, bul óńirde burynǵy Qazaqstannyń qabyldaǵan sheshimi – oblys ashý jónindegi oıdyń durys ekendigin, ómirsheń ekendigin kórsetedi.

Aral oblysyn biz «Turan oblysy» dep atadyq. Sebebi, sol kóne aıtylǵan jazbalarda «Aral, Qazaly, Qarmaqshy jáne Shalqar sekildi 4 aýdandy aıtyp, oblys qurý kerek» dep jazylǵan. Bizdiń usynysymyzda 15 myń halqy qonystanǵan Yrǵyz aýdany da bar. О́ıtkeni, bular – erteden kele jatqan bir-birine aǵaıyn halyq.

Nursultan Nazarbaev basshy bolyp turǵan kezde Túrkistan oblysy quryldy. Odan keıin Qasym-Jomart Toqaev kelgen kezde Abaı, Ulytaý, Jetisý oblysy quryldy. Iaǵnı, memlekettiń damý proesi Qazaqstanda taǵy da birneshe oblys qurylý múmkindigin joqqa shyǵarmaıdy, – dep naqtylaı tústi ol.

Shyny kerek, HH ǵasyrdyń 50-60-jyldaryndaǵy Qazaq KSR-niń Aral oblysyn qurý týraly ıdeıasy shyqqanda atalǵan aımaqta zaýyt-fabrıkalar óte kóp bolǵan eken. Bir ǵana mysal, balyq jáne balyq óndirisine negizdelgen kombınat, keme jóndeý, nan jáne elektrotehnıkalyq zaýyt, tigin fabrıkasy, teńiz floty, oqý oryndary, taǵy sol sekildi iri-iri jumys kózi el-jurttyń turmys-tirshiligine jarap turdy.

– Qyzylorda oblysynda eń qıyn, aýyr másele – osy Aral teńiziniń jáne Baıqońyrdyń (ǵarysh aılaǵy jáne qalasy) jaıy. Sondyqtan, eki máseleni sheshý úshin de bólek oblys bolǵany durys. Ári bıýdjet osy eki aýdanǵa dotaııa berý arqyly olardyń damýyna úlken qoldaý jasar edi. Aral óńiriniń óz aldyna oblys bolýy – kóne ıdeıany jalǵastyrý. Bizdegi úlken avtojol – Batys Eýropa-Batys Qytaı osy Araldyń ústimen ótedi. Anaý kóne zamandardaǵy Túrkisib temirjoly, sol Muhammedjan Tynyshbaev salǵan temirjol da Aralǵa iz salady. Keıingi salynǵan Astanadan batysqa, Mańǵystaý tarapynan ary qaraı Iranǵa ótetin temirjol da osy Araldyń aýdanyn qıyp ótýde. Sonymen qatar, Qytaıǵa shyǵyp jatqan Beıneýden ketetin gaz qubyry da, munaı qubyrlary da osy jerde bar. Qaı jaǵynan alsa da, Aral aýdany – tranzıttik ortalyq, Qazaqstannyń naǵyz ortalyǵynda ornalasqan úlken óńir, – dep sózin qorytyndylady Nurtýǵan Turjanov.

Negizinen, atalǵan usynys aqylǵa sııatyn sekildi. Dese de, jańa oblys qurý týraly bastamanyń ekonomıkalyq jáne ekologııalyq turǵyda qandaı mánge ıe ekenin naqtylaı túsý mańyzdy. Artyqshylyǵy mindetti túrde bar desek, kedergileri de sonshalyqty kezdesýi bek múmkin.